SOBORY W KONSTANCJI I BAZYLEI

Koncyliaryzm. Piza i Konstancja

Nadzieje na zakończenie schizmy z chwilą śmierci jednego ze zwalczających się papieży nie spełniły się. W 1389 r., po śmierci Urbana VI, kardynałowie rzymskie, obediencji wybrali Bonifacego IX, a potem dwu dalszych jego następców. Równie awiniońskie konklawe po śmierci Klemensa VII wybrało papieżem w 1394 r. Hiszpan Piotra de Luna jako Benedykta XIII. W tej sytuacji w gronie teologów uniwersyteckich pojawiła się myśl o konieczności zwołania soboru powszechnego, który zakończyłby schizmę. Myśl ta wiązała się z poglądem, głoszonym przez profesorów uniwersytetu paryskiego, Piotra d'Ailly i Jana Gersona, że sobór, jako przedstawicielstwo wszystkich chrześcijan, stoi ponad papieżem (tzw. koncyliaryzm).

Pogląd ten nie był nowy już Filip Piękny w czasie swego sporu z Bonifacym VIII odwołał się do soboru, jako organu nadrzędnego nad papiestwem. Papieże podtrzymujący swe pretensje do absolutnej władzy, sprawowanej w imieniu Chrystusa nad światem, odrzucali oczywiście tezę o wyższości soboru; od czasu soboru we Vienn (1311-12) zwołanego przez Klemensa V pod naciskiem Filipa Pięknego (głównie dla rozstrzygnięcia po myśli króla sprawy templariuszy), papieże unikali zwoływania soborów. Udało się im też uniknąć innego niebezpieczeństwa kurateli kolegium kardynalskiego. Po śmierci Klemensa VI, w roku 1352, kardynałowie zobowiązali się mianowicie, że ten z nich, którego wybiorą papieżem, uzależni swe decyzje w licznych sprawach od zgody kolegium. Wybrany papieżem Innocenty VI unieważnił to postanowienie i niebezpieczeństwo oligarchicznych rządów nad kościołem zostało uchylone. Ale schizma stworzyła za to nowe możliwości dla realizacji tez koncyliaryzmu.

Po licznych próbach doprowadzenia do dobrowolnego ustąpienia jednego z papieży lub obu, kardynałowie obu obediencji porozumieli się ze sobą i w większości poparli myśl o zwołaniu soboru powszechnego do Pizy na rok 1409. Sobór ten, na którym decydującą rolę odegrali przedstawiciele uniwersytetów, zwłaszcza Paryża, złożył z tronu i wyklął obydwu papieży Benedykta XIII i aktualnego papieża rzymskiego Grzegorza XII, wybierając na ich miejsce franciszkanina Piotra Philargi jako Aleksandra V, po którego rychłej śmierci objął rządy Baltazar

Cossa jako Jan XXIII (1410). Jednak akcja soboru poniosła klęskę, nowy papież bowiem, mimo iż przejściowo opanował Rzym, nie zyskał powszechnego uznania. Król neapolitański Władysław sta nadal po stronie Grzegorza XII, którego ponownie wprowadził do Rzymu, a Hiszpania popierała Benedykta XIII.

Zwolennicy koncyliaryzmu odwołali się wówczas do głównego świeckiego autorytetu chrześcijaństwa króla czeskiego Zygmunta Luksemburga. W tym charakterze Zygmunt zwołał na 1414 sobór powszechny do Konstancji za zgodą Jana XXIII, który na zwycięstwo swej sprawy. Tym razem sobór obesłały wszystkie kraje katolickie. Rozpoczęto od usunięcia wszystkich trzech papieży: najdłużej stawiał opór Benedykt XIII, a opuszczony wreszcie w 1416 r. nawet przez Hiszpanów, zamknął się w twierdzy Peninsola, gdzie do swej śmierci ( 1423) uważał się za prawowitego namiestnika Chrystusa.

Sobór w Konstancji, na którym znowu wiodącą rolę odgrywali teologowie paryscy, stanowił triumf koncyliaryzmu. W 1415 r. uchwalił on, że władza soboru, reprezentującego powszechność kościoła, pochodzi bezpośrednio od Boga, a więc wszyscy, nawet , papież, podlegają mu pod grozą kar; papież nie ma prawa samowolnie rozwiązać ani zawiesić soboru. W celu reformy kościoła in capite et membris (w głowie i w członkach ) postanowiono periodycznie zwoływać sobory, które w kościele miały odegrać podobną rolę, jak w państwach ówczesnych zgromadzenia przedstawicieli stanów, ograni czające władzę monarchy i poddające ją kontroli społecznej. Po usunięciu lub rezygnacji wszystkich dotychczasowych papieży wybrano kardynała Ottona Colonnę jako Marcina V (1417). Z powodu przeciągania się obrad i groźnej sytuacji politycznej we

Francji sobór konstancjeński nie podjął żadnych poważniejszych reform poza uporządkowaniem administracji i finansów kurii papieskiej i rozwiązał się w 1418 r., odkładając decydujące sprawy do następnego soboru.

Jednym z problemów, dyskutowanych na soborze w Konstancji, były poglądy czeskiego reformatora, Jana Husa, profesora uniwersytetu w Pradze, który idąc w ślady Wiklefa zwalczał nadużycia hierarchii kościelnej i łącząc wystąpienia przeciw niemieckiemu przeważnie wyższemu klerowi Czech z obroną praw narodowości i języka czeskiego, zyskał sobie ogromną popularność w swym kraju. Zewnętrznym symbolem nauki Husa była komunia pod dwiema postaciami (sub utraque specie stąd zwolenników jego nazywano utrakwistami);już to żądanie jednakowego sposobu przyjmowania komunii przez kler i lud podważało zasadę przewagi władzy duchownej. Hus szedł dalej: żądał sekularyzacji dóbr kościelnych i przywrócenia pierwotne ubóstwa kleru, usuwania księży niegodnych (sakramenty przez nich udzielane uznawał za nieważne) i oddawania ich pod sąd wiernych.

Wyklęty przez arcybiskupa praskiego, odwołał się Hus do papieża, ale jego wystąpienia przeciwko sprzedaży odpustów dla zasilenia skarbca Jana XXIII ściągnęły nań również klątwę papieską. Z listem żelaznym Zygmunta Luksemburga; gwarantującym osobiste bezpieczeństwo, pojawił się Hus na soborze w Konstancji; tam jednak został z miejsca uwięziony i zamiast dysputy czekał go sąd. Mężna obrona własnych poglądów przed sądem soboru przypieczętowała los czeskiego reformatora: 6 lipca 1415 r. został spalony na stosie. W 1416 r. poniósł w Konstancji śmierć na stosie również przyjaciel i zwolennik Husa, Hieronim z Pragi. Potępiony został także Wiklef: w 1429 r. spalono w Anglii jego wydobyte z grobu zwłoki. Jeżeli teologom soborowym wydawało się, że definitywnie rozstrzygnęli sprawę "herezji" Husa, to wkrótce wypadki w Czechach wykazały, jak bardzo się mylili.

Sobór w Bazylei i klęska koncyliaryzmu. Unia florencka

Marcin V nie miał zamiaru rezygnować z dawnych pretensji papiestwa do najwyższej władzy w chrześcijaństwie, toteż nie kwapił się ze zwołaniem następnego soboru, mającego kontynuować reformę kościoła. Dopiero pod naciskiem zwolenników reformy zwołał go na rok 1431 do Bazylei. Jeszcze bardziej wrogi soborowi był następca Marcina (od 1431) Eugeniusz IV; nie mogąc zapobiec zebraniu się soboru, utrudniał jak mógł jego poczynania. Wobec ponowienia (1432) uchwały o wyższości soboru nad papieżem oraz podjęcia uchwał uderzających w finanse kurii (przywrócenie kanonicznego wyboru biskupów i opatów, zniesienie annat), Eugeniusz IV zgłosił protesty, a w roku 1437 rozwiązał sobór, przenosząc jego obrady do Ferrary (która była lennem papieskim), rzekomo dla łatwiejszego nawiązania rokowań z kościołem bizantyjskim w sprawie unii. Wtedy sobór, który miał już na swym koncie zawarcie (1436) kompromisowej ugody z umiarkowanym odłamem husytów (tzw. kompaktaty praskie), zdecydował się na krok radykalny: nie uznał decyzji Eugeniusza, wytoczył mu proces i w 1439 r. ogłosił jego detronizację, wybierając na jego miejsce księcia sabaudzkiego Amadeusza VIII, który jako papież przybrał imię Feliks V. Opinia Europy znowu uległa podziałowi, a dzieło reformy kościoła załamało się. O ile środowiska uniwersyteckie poparły w większości sobór, o tyle panujący zajęli stanowisko wyczekujące lub poparli papieża. Eugeniusz IV odniósł bowiem sukces: zwolennicy jego, którzy z Ferrary przenieśli się z kolei do Florencji, po rokowaniach z delegacją kościoła wschodniego kierowaną przez patriarchę konstantynopolitańskiego oraz z cesarzem bizantyjskim Janem VIII, zawarli unię kościelną (tzw. unia florencka) formalnie kończącą rozłam kościołów (5 lipca 1493). Mimo iż było

to dzieło nietrwałe, wzmocniło przewagę papieża, który w 1445 r. w Rzymie rozwiązał na koniec swój sobór. Śmierć apodyktycznego Eugeniusza IV i wybór zdolnego dyplomaty Mikołaja V (1447) pomogły do zwycięstwa papiestwa: konkordat zawarty z Rzeszą Niemiecką w Wiedniu w 1448 r. za cenę przyznania książętom i cesarzowi wpływu na obsadzanie stanowisk kościelnych zapewnił Mikołajowi V pełne uznanie w Niemczech, a milcząca zgoda na francuską sankcję pragmatyczną Karola VII pomoc Francji przy ostatecznej likwidacji schizmy. Topniejący przeciwnicy kurii obradowali jeszcze w Bazylei do 1449 r., kiedy to papież soborowy Feliks V złożył władzę i uznał Mikołaja V; w jego ślady poszli prawie wszyscy pozostali uczestnicy soboru. Oznaczało to upadek idei koncyliaryzmu, a zarazem prób reformy kościoła. Kryzys kościelny pogłębiający się nadal, upadek autorytetu hierarchii, skłaniały wiernych, głębiej pojmujących zasady chrześcijaństwa, do szukania zbawienia na drodze praktyk indywidualnych.