Pojęcie konstytucji (we współczesnych państwach)

– jest to akt prawa pisanego o najwyższej mocy

prawnej w systemie danego państwa, określa zasady ustroju państwa, reguluje ustrój naczelnych organów
państwa, zakres ich kompetencji i relacje, formułuje podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywatelskie,
ponadto jest to akt uchwalany i zmieniany w specjalnej procedurze, trudniejszej niż ta dotycząca ustaw
zwykłych

Typy konstytucji:

1. ze względu na formę

1.1. pisane – ujęte w formie aktu normatywnego lub aktów normatywnych
1.2. niepisane – oparte na pawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych lub precedensach
sądowych. Tego typu konstytucja występuje obecnie w Wielkiej Brytanii, co jest wynikiem
specyficznego ustroju

2. ze względu na moc prawną konstytucji w stosunku do ustaw zwykłych

2.1. sztywne – ma wyższą moc od ustaw zwykłych, tj. ustawy nie mogą zmieniać konstytucji i
muszą być z nią zgodne (sądownictwo konstytucyjne)
2.2. elastyczne – zmieniana w takim samym trybie jak ustawy, co w konsekwencji sprawia, że
wyodrębnienie konstytucji ma charakter materialny (regulowana treść), a nie formalny (wyjątkowa
pozycja). Tego typu konstytucja jest rzadkością, obecnie występuje w Wielkiej Brytanii, przed I WŚ
występowała także we Włoszech

3. ze względu na ilość aktów z jakich składa się Konstytucja

3.1. jednolite – złożone z jednego aktu (sytuacja typowa we współczesnym świecie)
3.2. złożone – składają się z więcej niż jednego aktu. Obecnie jest to sytuacja nietypowa (np.
współistnienie Małej Konstytucji i dawnych regulacji konstytucyjnych w Polsce w latach 1992-1997
miało charakter prowizoryczny)

4. ze względu na aspekt historyczny

4.1. stabilne (przede wszystkim USA, gdzie konstytucja jest niemal niezmienna od 200 lat)
4.2. zmienne (np. Francja, gdzie w tym samym czasie co w USA istniało trzynaście kolejnych aktów
konstytucyjnych)

Cechy odróżniające Konstytucję od zwykłej ustawy

(konstytucja jest ustawą, ponieważ jest uchwalana

przez parlament jako najwyższego ustawodawcę)

1. Szczególna forma:

1.1. szczególny tryb powstawania
1.2. szczególny tryb zmiany – podstawowy gwarant sztywności konstytucji. Współcześnie
odrębność proceduralna w tym zakresie wyraża się w następujących postulatach:
* ustanowienie szczególnych postulatów wymogów większości i kworum, a czasem także w
ustanowieniu udziału innych podmiotów w uchwalaniu poprawki konstytucyjnej. Oznacza to, że
przesłanką sine qua non zmiany konstytucji jest uchwalenie specjalnej ustawy o zmianie konstytucji
(tzw. konstytucyjnej). W tym zakresie można wyróżnić następujące rozwiązania:
→ zmiana konstytucji leży w gestii parlamentu, pod warunkiem skonstruowania odpowiedniej
większości (najpowszechniejsza współcześnie sytuacja) np. Niemcy, Włochy, Portugalia, Węgry,
Czechy, Bułgaria. Dodatkowym utrudnieniem proceduralnym może tutaj być konieczność
potwierdzenia zmiany przez kolejny parlament (Szwecja, Grecja), co czasami może się wiązać z
obligatoryjnym rozwiązaniem parlamentu uchwalającego zmiany w pierwszej kolejności (Belgia,
Dania)
→ w państwach złożonych jest ponadto konieczna zgoda parlamentów lokalnych (np. w USA
uchwalenie poprawki wymaga 2/3 głosów w każdej z Izb oraz zgody ¾ stanów)
→ powiązanie zmiany konstytucji z instytucją referendum – jest to procedura o największym
skomplikowaniu. Obligatoryjne referendum występuje w Szwajcarii, Rumunii i Irlandii; we Francji
jest obligatoryjne, chyba że parlament uchwali zmianę ¾ większości głosów; w Austrii jest
konieczne tylko w przypadku zmian całościowych; na Litwie dotyczy tylko zmian dotyczących
najważniejszych przepisów; we Włoszech referendum może mieć miejsce w przypadku zgłoszenia
takiej woli przez odpowiednią grupę deputowanych lub wyborców
* ustanowienie kilku – konkurencyjnych lub wykluczających się – procedur zmiany konstytucji
→ zmiana konstytucji (zmiana części)
→ rewizja konstytucji (zmiana całościowa)
* ustanowienie zakazu zmiany konstytucji w pewnych określonych sytuacjach – w większości
państw dotyczy to stanów wyjątkowych lub stanu wojny, bądź też w razie obiektywnego zagrożenia
państwa

Procedura zmiany konstytucji w RP (art. 235 Konstytucji)
→ projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć

1)

prezydent,

2)

Senat lub

3)

grupa posłów

(co najmniej 1/5 ustawowego składu sejmu)
→ ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm większością 2/3 głosów przy
obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i nie później niż w ciągu 60 dni przez Senat
bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów
→ referendum nie jest obligatoryjne, przy czym w przypadku zmian dotyczących rozdziału I, II
lub XII podmioty uprawnione do inicjowania zmiany konstytucji mogą zażądać w terminie 45 dni od
uchwalenia tej zmiany przez Senat przeprowadzenia referendum. Zmiana zostaje przyjęta, kiedy
opowie się za nią połowa głosujących w referendum (brak wymogu frekwencji)
→ Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy o zmianie konstytucji (brak prawa weta)
→ na mocy art. 228 ust. 6 nie można zmienić konstytucji w czasie trwania stanu
nadzwyczajnego, tj. nie można wnosić nowych projektów zmiany, a już trwające projekty należy
zawiesić
1.3. szczególna nazwa – tylko ten akt nazywany jest konstytucją

2. Szczególna treść – polega na zakresie i poziomie szczegółowości normowanych spraw. Współczesny

konstytucjonalizm zakłada, że konstytucja powinna regulować następujące, ogólne i nadrzędne dla
funkcjonowania państwa kwestie:
* ogólne zasady ustroju państwa (w przypadku państw złożonych dotyczy to przede wszystkim
relacji pomiędzy władzą centralną, a władzami lokalnymi np. kantonami, czy stanami, w państwach
unitarnych relacje pionowe między organami są określane w mniej szczegółowy sposób)
* ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji i wzajemnych relacji
* podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki
O ile powyższa triada kwestii regulowanych jest typowa dla wszystkich konstytucji na świecie, o
tyle ich głębokość jest różna w zależności od historycznych uwarunkowań (np. USA, czy Francja
mają bardzo lakoniczne konstytucje, natomiast państwa postkomunistyczne znacznie bardziej
rozwlekłe i szczegółowe, co wynika z chęci unikania błędów przeszłości)
Treść Konstytucji RP z 1997 roku:
* Preambuła
* Rozdział I (art. 1-29) – dotyczy ustroju państwa
* Rozdział II (art. 30-86) – dotyczy praw i wolności obywatelskich
* Rozdział III (art. 87-94) – dotyczy źródeł prawa
* Rozdziały IV-IX – dotyczą funkcjonowania poszczególnych organów państwa
* Rozdział X (art. 216-227) – dotyczy finansów publicznych
* Rozdział XI (art. 228-234) – dotyczy stanów nadzwyczajnych
* Rozdział XII (art. 235) – dotyczy procedury zmiany konstytucji
* Rozdział XIII (art. 236-243) – zawiera przepisy przejściowe i końcowe

3. Szczególna moc prawna (zasada nadrzędności Konstytucji) – polega na przyznaniu Konstytucji

szczególnego (najwyższego miejsca) w systemie prawnym danego państwa. Oznacza to, że:
* przedmiot jej formowania ma charakter pierwotny i nieograniczony, tj. może normować każdą
kwestię, niezależnie od jej wcześniejszych regulacji
* wyznacza źródła prawa, zakres ich normowania oraz samoistny bądź wykonawczy charakter
* wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, tj. nie mogą pozostawać z nią w
sprzeczności materialnej (norma jest sprzeczna w sensie materialnym z konstytucją wówczas, gdy
nie jest możliwe jednoczesne wykonywanie tej normy i odpowiedniej normy konstytucyjnej),
proceduralnej (norma jest sprzeczna w sensie proceduralnym z konstytucją, wówczas, gdy jest
uchwalona niezgodnie z procedurami zawartymi w konstytucji) oraz kompetencyjnej (norma jest
sprzeczna w sensie kompetencyjnym z konstytucją wówczas, gdy akt zawierający daną normę został
uchwalony przez podmiot nie posiadający do tego konstytucyjnych kompetencji).Tak pojęty zakaz
wydawania norm niezgodnych z konstytucją nazywany jest negatywnym aspektem obowiązku
realizacji konstytucji.
* wszystkie akty normatywne muszą być spójne z konstytucją, tj. muszą przyjmować treści w
możliwe najpełniejszy sposób realizujące postanowienia konstytucji
Nadrzędność Konstytucji RP wyrażona jest w preambule („[...] prawa podstawowe dla państwa,
których poszanowanie [stanowi] niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej”) oraz w art. 8 ust 1

Pojęcie „małej konstytucji” i „minimum konstytucjonalnego”

1. Minimum konstytucyjne – jest to minimalny zakres regulacji wymagany, ażeby dany akt był

uznawany za konstytucję; dotyczy przede wszystkim kwestii ustrojowych.

2. Mała konstytucja – jest to konstytucja zawierająca jedynie minimum konstytucjonalne. Jest to akt

często o charakterze prowizorycznym w czasie przemian ustrojowych (np. Mała Konstytucja z 1919
roku, Mała Konstytucja z 1947 roku, czy Mała Konstytucja obowiązująca w latach 1992-1997)

Powszechne obowiązywanie i bezpośrednie stosowanie Konstytucji

1. Powszechne obowiązywanie – jako że Konstytucja RP jest ustawą , oznacza to, że zakres jej

obowiązywania jest powszechny tj. wiąże wszystkie organy państwa i wszystkich obywateli.
1.1. jako ustawa zbudowana jest z norm prawnych na podstawie których dochodzi do rekonstrukcji
norm prawnych (generalnych i abstrakcyjnych), jednakże poziom ich szczegółowości jest różny:
* przepisy na podstawie których można z łatwością zrekonstruować normę prawną (np. art. 128
dotyczący w ust. 1 trwania kadencji prezydenckiej i ust. 2 wyborów prezydenckich, czy art. 191
określający podmioty mogące zwrócić się do TK w sprawach znajdujących się w jego kompetencji)
* przepisy ogólniejsze, wytyczające podstawowy kierunek rozwiązywania danych kwestii i
odnoszące się do zwyczajnej ustawy. W tym przypadku rekonstrukcja normy prawnej także jest
łatwa (np. art. 152 ust 2 dotyczący powoływania wojewodów)
* zasady konstytucyjne – są to przepisy najbardziej ogólne, które określają podstawowe
rozstrzygnięcia ustrojowe, które same w sobie są normami prawnymi (ponieważ ustalają obowiązek
ich przestrzegania i realizowania), ponadto na ich podstawie można wysunąć inne, bardziej
konkretne zasady, czy normy (np. art. 2 – demokratyczne państwo prawa, czy art. 30 dotyczący
godności człowieka). Funkcje zasad konstytucyjnych:
→ są podstawową wskazówką dla określenia aksjologii konstytucji (wskazują na system
wartości)
→ nadają konstytucji elastyczny charakter (pojęcia jakie zawierają, takie jak sprawiedliwość,
równość, czy godność są zmienne w zależności od zmieniającego się świata)
→ określają ogólny zakres interpretowania konstytucji

2. Stosowanie konstytucji.

W tym zakresie wyróżnia się dwa rozwiązania:
2.1. postulat zakładający, że konstytucja jest skierowana przede wszystkim do ustawodawcy, którego
zadaniem jest przestrzeganie konstytucji w takim zakresie, że zobowiązany jest stanowić prawo
zgodnie z konstytucją, zatem jej realizacja jest pośrednia (poprzez ustawy). Współcześnie jest to
postulat nieobowiązujący
2.2. bezpośrednie stosowanie konstytucji – oznacza, że we wszystkich przypadkach, kiedy przepisy
zawarte w konstytucji są sformułowane w dostatecznie szczegółowy sposób, by możliwe było ich
odniesienie do sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej, podmiot stosujący prawo powinien
oprzeć swoje działania/rozstrzygnięcia bezpośrednio na takim przepisie konstytucji, a dopiero w
drugiej kolejności powinien powołać się na odpowiednie postanowienia ustaw zwykłych. W
Konstytucji RP nakaz tego typu działania zawarty jest w art. 8 ust. 2. Wobec takiej teorii sądowe
stosowanie konstytucji może przybrać trojaką formę:
* stosowanie normy konstytucyjnej jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia, w szczególności w
przypadkach, kiedy dana kwestia nie jest regulowana innymi przepisami, bądź jest regulowana w
sposób mało szczegółowy, ponadto może mieć to miejsce jedynie w przypadku dostatecznej
szczegółowości przepisu konstytucyjnego
* równoległe stosowanie przepisu konstytucyjnego oraz przepisu ustawy zwykłej – jest to obecnie
sytuacja najczęstsza i odnosi się przede wszystkim do tego, ażeby przepis konstytucyjny stanowił
podstawę wykładni przepisu ustawy zwykłej
* w przypadku niejednoznacznej interpretacji przepisu, kiedy jedna z wykładni jest sprzeczna z
konstytucją, stosuje się tzw. technikę wykładni w zgodzie z konstytucją, tj. stosuje się wykładnię
zgodną z konstytucją. Jeżeli nie jest to możliwe, sąd ma obowiązek podjęcia działań mających na
celu zlikwidowanie sprzeczności (rola Trybunału Konstytucyjnego)

Charakter prawny i pozaprawny preambuły

1. Charakter pozaprawny zawiera się w odniesieniach historycznych, ustrojowych, wyznaniowych oraz

do sytuacji, w jakiej konstytucja powstała. Ponadto należy podkreślić, że sama preambuła nie ma
charakteru normatywnego.

2. W zakresie prawnym preambuła stanowi – podobnie jak zasady konstytucyjne – podstawę

aksjologiczną Konstytucji, przy czym w polskim prawie istnieją przypadki, gdzie preambuła stała się
podstawą wniesienia skargi konstytucyjnej (np. wyrok TK sygnatura K 18/04, dotyczący zgodności
Traktatu o przystąpieniu Polski do UE, gdzie wnoszący skargę powołują się na fragment o
suwerenności narodu)

Konstytucyjne zasady prawa („zasady ustroju”)

1. Zasada suwerenności narodu – art. 4 ust. 1: „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej

należy do Narodu”
1.1. aspekt negatywny – wynika z historycznego podłoża. Zasada ta wykształciła się na gruncie
licznych rewolucji na przełomie XVIII i XIX wieku i oznaczała, że władza nie może należeć do
monarchy (nie może być w jednych rękach). Obecnie oznacza to, że bezpośrednia władza nie może
należeć do jakiejś klasy lub grupy społecznej, partii politycznej czy jednostki.
1.2. aspekt pozytywny – znacznie trudniejszy do zdefiniowania, ze względu na problem z definicją
pojęcia „naród”. W aspekcie czysto prawnym należy uznać, że owym narodem bezpośrednio
decydującym o państwie jest korpus wyborczy (osoby uprawnione do głosowania – zasady
dotyczące tej kwestii są ściśle sprecyzowane).
1.3. formy realizacji zasady suwerenności narodu następuje poprzez decyzje ogółu w sprawach
państwowych na dwa możliwe sposoby określone w art. 4 ust. 2 („[...] Naród sprawuje władzę przez
swych przedstawicieli lub bezpośrednio”):
* demokracja pośrednia = przedstawicielska. We współczesnych państwach jest to podstawowa
forma realizacji zasady suwerenności narodu. W Polsce przedstawicielem suwerena jest dwuizbowy
parlament, jednak samo istnieje parlamentu nie decyduje o realnej realizacji postulatów zasady
suwerenności narodu. Do tego konieczne są następujące regulacje:
→ oparcie wyborów na demokratycznych zasadach (art. 96 ust. 2 – zasady wyborów do Sejmu,
art. 97 ust. 2 – zasady wyboru do Senatu)
a) powszechności
b) bezpośredniości
c) równości
d) tajności
→ oparcie się na demokratycznej zasadzie pluralizmu partyjnego (art. 11-13)
→ szczególna pozycja parlamentu (posłowie nazywani są w art. 104 konstytucji
„przedstawicielami narodu”, który to tytuł nie przysługuje prezydentowi, który również wybierany
jest w demokratycznych wyborach – określa to szczególną pozycję parlamentu)
* demokracja bezpośrednia – wyraża się w referendum i inicjatywie ludowej. Konstytucja Polska
zawiera 4 szczegółowe typy referendum:
→ ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125)
→ ogólnokrajowe w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej
przewidującej przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów
państwowych w niektórych sprawach (art. 90 ust. 3) przeprowadzane na zasadach art. 125
→ ogólnokrajowe w sprawie zatwierdzenia zmiany Konstytucji dotyczącej postanowień
rozdziałów I, II lub XII (art. 235 ust. 6) przeprowadzane na zasadach art. 125
→ lokalne (art. 170)
Ponadto Konstytucja RP przewiduje możliwość inicjatywy ludowej (art. 118 ust. 2)

2. Zasada niepodległości i suwerenności państwa

2.1. Definicje pojęciowe:
* niepodległość (pojawia się expressis verbis w przepisach) – oznacza, że RP jest odrębnym bytem
państwowym.
* suwerenność (nie pojawia się expressis verbis w przepisach) – oznacza, że państwo samodzielnie
decyduje o wszystkich istotnych dla siebie spraw niezależnie od jakichkolwiek wpływów
wewnętrznych (jest to więc inne rozumienie terminu niż w przypadku suwerenności narodu)
2.2. przepisy:
* art. 5 „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium (...)” -
jako jedno z zadań RP postawione na pierwszym miejscu
* art. 26 ust. 1 „Siły zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i
niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic” -
ochrona niepodległości i suwerenności państwa jako funkcja sił zbrojnych
* art. 85 ust. 1 „Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny” - jeden z obowiązków
obywatelskich

* art. 126 „Prezydent Rzeczypospolitej (…) stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa
oraz nienaruszalności i podzielności jego terytorium” - jeden z obowiązków prezydenckich
2.3. realizacja zasady niepodległości i suwerenności państwa:
* niepodległość i suwerenność państwa a prawo międzynarodowe – przekazanie kompetencji, nie
suwerenności
→ zgodnie z Konstytucją RP przekazane organizacji międzynarodowej mogą być tylko
kompetencje w „pewnych sprawach” (art. 90), co zgodnie z orzecznictwem TK (K 18/04) oznacza,
iż nie może to dotyczyć całościowych kompetencji danego organu, całościowych kompetencji w
zakresie jednej sprawy oraz kwestii istotnych dla państwa takich jak (za Krzysztofem
Wójtowiczem): stanowienie prawa, wymierzanie sprawiedliwości, zapewnienie porządku,
decydowanie o finansach państwowych, tworzenie i utrzymywanie armii
→ ratyfikacja umowy międzynarodowej przekazującej część kompetencji ma skomplikowaną
postać proceduralną (art. 90)
a) ust. 2: ustawa wyrażająca zgodę na taką ratyfikację, uchwalana jest przez Sejm większością
2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością
2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów
b) ust. 3: wyrażenie zgodny na taką ratyfikację może być także uchwalone na drodze
referendum ogólnokrajowego zgodnego z art. 125
c) ust. 4: uchwałę w sprawie formy wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm
bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
→ transfer kompetencji może dotyczyć tylko nowej umowy międzynarodowej i tylko w
przypadku ratyfikowania takiej umowy
→ Polska zachowuje możliwość wystąpienia z UE
* ograniczenia w wykorzystaniu polskich sił zbrojnych: art. 116 ust. 2 mówi o tym, że państwo
polskie może podjąć uchwałę o stanie wojny jedynie w przypadku zbrojnego ataku na Polskę; we
wszystkich innych przypadkach kwestia ta jest regulowana przez umowy międzynarodowe bądź
ustawy

3. Zasada społeczeństwa obywatelskiego

3.1. termin wykształcił się w latach '80 na gruncie działań „Solidarności”. Pojęcie nie pojawia się
nigdzie w Konstytucji wprost, natomiast wiele sformułowań je sugeruje. Termin ten zakłada, że:
* każdy obywatel funkcjonuje równocześnie w kilku podstawowych układach społecznych, przede
wszystkim w układzie politycznym, pracowniczym i terytorialnym, gdzie w każdym z nich ma
określone interesy oraz dążenia i powinien posiadać instrumenty do ich realizacji
* interesy owe mają w obrębie danego układu charakter pluralistyczny, tzn. równolegle mogą istnieć
równe poglądy. Zatem społeczeństwo obywatelskie jest społeczeństwem pluralistycznym.
3.2. znaczenie pojęcia społeczeństwa obywatelskiego w poszczególnych układach:
* w układzie politycznym – pluralizm polityczny, którego podstawą jest swoboda tworzenia i
działania partii politycznych. Zasada ta jest na tyle istotna dla systemu demokratycznego, że znalazła
swój wyraz już w I rozdziale Konstytucji jako jedną z podstaw ustrojowych (art. 11), a także w
odrębnym akcie prawnym: ustawie z 27 czerwca 1997 roku o partiach politycznych (upp).
→ partia polityczna – jest to zorganizowana struktura jednocząca obywateli dla formułowania,
wyrażania i realizowania ich celów politycznych, dążąca do zdobycia władzy politycznej w
państwie, przede wszystkim poprzez uzyskanie większości w państwowych i samorządowych
organach przedstawicielskich.
→ aby dana organizacja mogła być uznana za partię polityczną musi spełniać następujące
wymogi (art. 1 upp oraz art. 11 Konstytucji):
a) członkami partii mogą być tylko obywatele polscy
b) zrzeszać się mogą w partii tylko na zasadach dobrowolności równości
c) celem działania partii jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki
państwa i sprawowanie władzy publicznej
d) ponadto na podstawie art. 13 partia nie może:
- w zakresie programowo-ideologicznym odwoływać się do totalitarnych metod i praktyk
działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu
- w zakresie metod i zasad organizacji partii, zakładać programu lub działalności, która
dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub
wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajenie struktur lub członkostwa
Wobec powyższych cech partie odróżniają się od innych organizacji, równocześnie mają jednak

specjalną pozycję w państwie (czynne kształtowanie życia politycznego). Dla uzyskania pełni
możliwości działania partia musi zostać wpisana do ewidencji partii politycznych, którą prowadzi
Sąd Okręgowy w Warszawie, przy czym nie może odmówić wpisu, jeżeli dane zrzeszenie spełnia
wszystkie wymogi formalne partii (swoboda powstawania partii politycznych – jest
przeciwieństwem systemu licencjonowania partii, gdzie państwo ma wpływ na to, jakie partie mogą
powstać, a jakie nie).
Ponadto obok partii politycznych istnieją także wpływające na sferę polityczną, ale nie mające za cel
dojścia do władzy grupy interesów, których aspekt prawny reguluje art. 12 oraz art. 58 Konstytucji, a
także ustawa z 7 kwietnia 1989 roku – Prawo o stowarzyszeniach, przy czym aktualne są tutaj także
ograniczenia z art. 13.
* w układzie stosunków pracowniczych nadrzędną rolę odgrywają związki zawodowe, których
regulacja prawna zawarta jest zarówno w prawie krajowym (art. 12 oraz art. 59 Konstytucji, który
zawiera podstawowe dziedziny działalności związków tj. wolność do zrzeszania się w związkach
zawodowych, prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych,
prawo do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień, prawo do organizowania
strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie, przy czym dla
dobra publicznego prawo to może zostać ograniczone). Szczególnym przypadkiem są tutaj
samorządy zawodowe (art. 17 ust 1 Konstytucji), które trzymają pieczę nad należytym
wykonywaniem pewnych zawodów (m.in. większości zawodów prawniczych) w granicach interesu
publicznego i dla jego ochrony.
* w układzie jednostki terytorialnej podmiotowość obywatela w społeczeństwie obywatelskim
reguluje występowanie samorządów terytorialnych, których istnienie jest obligatoryjne oraz
formułuje prawo we własnym imieniu i zakresie (art. 16); takie pojmowanie samorządów
terytorialnych związane jest z zasadą decentralizacji władzy publicznej
5.3. inne instytucje umożliwiające funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego:
* środki masowego przekazu – ich wolność jest uważana za conditio sine qua non państwa
pluralistycznego. Dotyczą ich: art. 14 Konstytucji, art. 54 Konstytucji, natomiast status radia i
telewizji poddany jest szczególnym regulacjom (Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, art. 213-215
Konstytucji)
* kościoły i związki wyznaniowe – w tym zakresie Konstytucja podaje następujące reguły (art. 25):
→ równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych
→ bezstronność państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych
→ wzajemne poszanowanie autonomii pomiędzy państwem a kościołami i związkami
wyznaniowymi, wzajemne poszanowanie oraz współdziałanie dla dobra człowieka i dobra
wspólnego
→ oparcie formy określania stosunków na ustawach uchwalonych na podstawie umów zawartych
przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami, a w przypadku kościoła rzymsko-
katolickiego na podstawie konkordatu zawartego ze Stolicą Apostolską

4. Zasada przyrodzonej godności człowieka – jest to zasada wyrażona wprost w art. 30. Jej szerokie

rozwinięcie ma miejsce w rozdziale w konstytucyjnym statusie jednostki, jednak ze względu na to,
iż władzom publicznym nakazuje poszanowanie i ochronę godności człowieka, staje się
równocześnie zasadą ustrojową (pomimo tego, że znajduje swój wyraz dopiero w rozdziale II).
Ponadto, jako zasada ustrojowa staje się podstawą dla wykładni innych przepisów – art. 30 ma
bowiem charakter zasady konstytucyjnej.

5. Zasada podziału władzy

5.1. rozumienie pojęcia podziału władz:
* w aspekcie przedmiotowym (funkcjonalnym) polega na wydzieleniu trzech niezależnych sfer
sprawowania władzy: stanowienia, wykonywania i sądzenia
* w aspekcie podmiotowym polega na wyodrębnieniu niezależnych podmiotów spełniające
poszczególne funkcje
Ponadto dużą rolę odgrywa tzw. system hamulców i równowagi, zgodnie z którym poszczególne
organy są równorzędne, a ponadto posiadają instrumenty wzajemnej kontroli.
5.2. art. 10 Konstytucji RP:
* ust.1: określa przedmiotowe rozgraniczenie władzy
* ust.2: określa podmiotowe rozgraniczenie władzy:
→ władza ustawodawcza – Sejm i Senat – jedynie ten element jest określony w sposób
precyzyjny i wyczerpujący

→ władza wykonawcza – Prezydent i Rada Ministrów (pominięcie Premiera Rady Ministrów i
Ministrów)
→ władza sądownicza – sądy i trybunały (brak jakichkolwiek dookreśleń)
Zatem należy stwierdzić, że art. 10 nie jest zamkniętym katalogiem, a jedynie wyrazicielem pewnej
ogólnej zasady. Ponadto, w Polsce funkcjonują organy nie dające się sklasyfikować: Najwyższa Izba
Kontroli (organ niezależny od rządu, wspomaga Sejm przy kontroli rządu, zatem można by
powiedzieć, że jest specjalnym organem funkcji kontrolnej Sejmu, lub specjalnym organem władzy
wykonawczej), Rzecznik Praw Obywatelskich (powoływany przez Sejm za zgodą Senatu ma duży
wpływ na władzę sądowniczą), Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (w zasadzie wykonuje zakres
władzy wykonawczej, przy bardzo ścisłym związku z konstytucyjnymi zasadami wolności słowa i
niezależności mediów) oraz Krajowa Rada Sądownictwa (członkowie są przedstawicielami zarówno
przedstawiciele parlamentu, rządu jak i sędziów, przy czym jej funkcja powoływania sędziów zbliża
ją do Prezydenta).
5.3. zasada podziału władzy nie ma charakteru absolutnego, stąd też na tym gruncie wykształciły się
dwie koncepcje:
* koncepcja domniemań kompetencyjnych opiera się na uznaniu, że w przypadku, kiedy dana
kompetencja jest jasno określona (np. dotyczy stanowienia prawa), to domniemywa się, że leży ona
w gestii organu realizujące daną funkcję (czyli w podanym przykładzie, dana kompetencja
przypisana jest parlamentowi). Wyjątki od tej reguły są możliwe jedynie w przypadku, kiedy istnieje
jakiś przepis szczegółowy Konstytucji, inny niż ogólny przepis art. 10, który wprost wyraża, że dana
kompetencja przysługuje innemu organowi, przy czym w takim przypadku taki przepis szczególny
musi być poddawany wykładni literalnej (ścisłej), nigdy rozszerzającej
* koncepcja istoty poszczególnych władz opiera się na uznaniu, że każdy z podmiotów władzy ma
swoje jądro kompetencyjne, w które inne władze nie mogą wkraczać. Dopuszczalne jest pewne
przesunięcie kompetencji przez ustawę zwykłą, jednak nie może to pójść za głęboko.
5.4. na gruncie systemu wzajemnych hamulców wykształciły się dwa zasadnicze modele relacji
pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą:
* system parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy). Istotą tego modelu jest:
→ dualizm egzekutywy – oznacza to wyodrębnienie z władzy wykonawczej głowy państwa
(prezydenta lub monarchy) oraz rządu z premierem na czele, gdzie zadania i kompetencje obu tych
organów są wyraźnie rozgraniczone
→ władza głowy państwa jest ograniczona („król panuje, lecz nie rządzi”) - rzeczywiste
kierowanie sprawami państwa należy do rządu ze szczególną pozycją premiera
→ głowa państwa (prezydent) jest powoływana przez parlament lub przy jego decydującym
udziale, co sprawia, że prezydent nie może mieć równorzędnej pozycji ustrojowej z rządem
→ rząd pochodzi z parlamentu, tzn. dla powołania rządu konieczna jest zgoda parlamentu
→ rząd ponosi odpowiedzialność przed parlamentem (możliwe wotum nieufności)
→ rząd w porozumieniu z głową państwa może rozwiązać przedterminowo parlament
(przeciwwaga dla wotum nieufności)
System taki w czystej postaci, tj. w sytuacji, gdzie istnienie rządu jest uzależnione od struktury
wewnętrznej parlamentu ma rację bytu jedynie w państwach gdzie występuje stabilność partyjna
(Wielka Brytania – system dwupartyjny, Niemcy – system stabilnych bloków partyjnych).
* system prezydencki (w czystej postaci wyłącznie USA):
→ podstawę stanowi tutaj jednolitość egzekutywy tj. prezydent jest jednocześnie głową państwa i
szefem rządu – jest zatem jednoosobowym zwierzchnikiem władzy wykonawczej (w USA jego
pozycja jest wzmocniona, ze względu na brak rządu jako organu kolegiackiego)
→ prezydent jest wybierany przez naród, dzięki czemu zyskuje pozycję ustrojową równą
parlamentowi
→ nie istnieje możliwość kontroli władzy wykonawczej (prezydenta), ponieważ odpowiada on
jedynie za sprawy karne, równocześnie nie istnieje możliwość rozwiązania parlamentu
Wiele państw przejęło pewne elementy tego systemu, co doprowadziło do powstania systemów
mieszanych (np. wzmocnienie pozycji prezydenta we Francji).
Obecnie koncepcja racjonalizacja systemu parlamentarno-gabinetowego nie idzie w stronę
zwiększenia roli prezydenta, a raczej w kierunku zmiany zasad stosunku pomiędzy parlamentem a
rządem, gdzie ten drugi nadal zależny jest od pierwszego, natomiast wprowadza się pewne
utrudnienia w obaleniu rządu (np. wymóg większości bezwzględnej przy uchwalaniu wotum
nieufności, czy w najbardziej skrajnej postaci konstruktywne wotum nieufności, które uzależnione

jest od możliwości powołania nowego szefa rządu przez parlament).
5.5. system na gruncie Konstytucji RP
* jest to system parlamentarny zracjonalizowany, w którym:
→ organizacja władzy wykonawczej oparta na dualizmie (prezydent i premier)
→ rząd i poszczególni ministrowie ponoszą odpowiedzialność przed Sejmem
→ prezydentowi nie przysługują kompetencje, które pozwoliłyby mu przejąć sprawy
zarezerwowane dla rządu
→ prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym (element systemu prezydenckiego)
→ elementy racjonalizacji:
a) centralne miejsce w organach państwowych ma Sejm, jednak wiele jego decyzji musi być
podejmowanych bezwzględną lub kwalifikowaną większością głosów, a w przypadku braku takiej
większości Sejm musi się pogodzić z decyzją Senatu (np. art. 121 ust. 3) lub Prezydenta (art. 122
ust. 5)
b) konstruktywne wotum nieufności
* pozycja władzy sądowniczej jest tutaj zupełnie niezależna od innych organów – w tym miejscu
dochodzi do silnego zazębienia zasady podziału władzy, z jedną z reguł zasady państwa prawa,
zgodnie z którą sądy są niezależne i posiadają monopol kompetencyjny w sprawach
zarezerwowanych dla sądów. Równocześnie jednak nie wyklucza to pewnych wyjątkowych sytuacji,
gdzie władza wykonawcza zyskuje pewne kompetencje sądownicze (prezydenckie prawo łaski oraz
możliwość amnestii – łagodzącej skutki prawomocnego skazania – czy abolicji – czyli puszczenia w
niepamięć pewnych przestępstw czy wykroczeń – wprowadzonych przez rząd). Relacja sądów i
władzy ustawodawczej opiera się na zasadzie wzajemnej kontroli: w prawie kontynentalnym sądy
stosują prawo ustanowione przez władzę wykonawczą, równocześnie jednak instytucja sądów
konstytucyjnych kontroluje poprawność przepisów tworzonych przez władze ustawodawczą
* zależności pionowe w polskim systemie rozdziału władzy:
→ generalnie Polska jest państwem unitarnym (art. 3 Konstytucji: „RP jest państwem
jednolitym”
→ równocześnie władza lokalna opiera się samorządach terytorialnych, odrębnych od władzy
centralnej i w pewnym stopniu niezależnych od organów centralnych (art. 15 i 16 Konstytucji)

6. Zasada demokratycznego państwa prawnego – wyrażona w art. 2 Konstytucji RP z 1997 roku, ma

najsilniejszą podbudowę orzeczniczą (wynika to z tego, że identyczną treść miał art. 1 wcześniejszej
konstytucji z 1952 roku, a Trybunał Konstytucyjny w pierwszych latach swojej działalności często
się na niej opierał)
6.1. termin państwo prawa
* znaczenie najszersze tego pojęcia odnosi się do szeroko rozumianych zasad współczesnego
państwa demokratycznego tj. zasady: podziału władzy, zwierzchnictwa konstytucji, niezależności
sądów i niezawisłości sędziów, szczególnej roli ustawy jako podstawowego i powszechnego źródła
prawa
* pierwotne znaczenie tego terminu odnosiło się do jego aspektu formalnego i ujmowało go jako
obowiązek przestrzegania prawa przez wszystkich jego adresatów, ale przede wszystkim przez
organy państwowe. Oznacza to, że o ile jednostka w sytuacji, kiedy coś nie jest zabronione może to
czynić, o tyle organy państwowe jeżeli nie mają ściśle określonej w przepisach kompetencji nie
mogą robić w tym zakresie niczego (np. uchwała TK sygnatura W 7/94)
* w znaczeniu materialnym oznacza to wyprowadzanie z zasady państwa prawnego innych norm. W
tym zakresie w Polsce należy wyznaczyć wyraźną cezurę na rok 1997:
→ przed rokiem 1997 była to powszechna praktyka wynikająca z faktu, iż dawna konstytucja
zawierała wiele luk (np. na podstawie ówczesnego art. 1 wyprowadzano zasady takie jak prawo do
sądu, prawo do prywatności etc.)
→ sytuacja zmieniła się na gruncie nowej konstytucji, która w znacznie większym stopniu odnosi
się do praw i wolności obywatelskich. Obecnie zatem z zasady państwa prawnego wyprowadzane są
zasady dotyczące działalności władzy publicznej ujmowane ogólnie jako zasada przyzwoitej
legislacji, czyli reguły stanowienia prawa. Punktem wyjścia jest dla nich tzw. zasada ochrony
zaufania obywatela do państwa, która nakazuje, aby organ państwowy traktował obywateli z
zachowaniem pewnych minimalnych reguł uczciwości, tzn. prawo nie może być formułowane w taki
sposób, ażeby zawierało pułapki, niejasności bądź luki pozwalające na rozszerzenie kompetencji
danego organu. Na gruncie tej zasady TK wyprowadził wiele konkretyzacji:
a) lex retro non agit – zakaz działania prawa wstecz (w różnym zakresie, przy czym

najbardziej restrykcyjna jest non-retroakcja w prawie karnym wyrażona w art. 42 Konstytucji).
Zgodnie z uchwałą SN sygnatura III CZP 61/97 zasada ta „stanowi kanon podstawowych dyrektyw
państwa prawnego”
b) nakaz zachowania odpowiedniego vacatio legis – podstawę stanowi tutaj okres 14 dni (art.
4 i 5 ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych), jednak w
niektórych wyjątkowych przypadkach, kiedy adresatami normy nie są obywatele może być
skrócony, natomiast w przypadku szczególnych norm kierowanych do obywateli powinien być
wydłużony (np. prawo podatkowe, czy dotyczące działalności gospodarczej lub istotne zmiany w
prawie wyborczym, które powinny być wprowadzane co najmniej 6 miesięcy przed rozpoczęciem
nowych procedur wyborczych – wyrok TK sygnatura K 31/06)
c) zasada ochrony praw nabytych, przy czym odnosi się do praw nabytych poprzez bonae
fides. Ponadto w wyjątkowej sytuacji groźby złamania budżetu można odstąpić od tej zasady.
Generalnie jednak zasada ochrona praw nabytych dotyczy nie tylko praw już posiadanych, ale także
tzw. ekspektatyw nabycia praw (są to sytuacje, w których obowiązujący porządek prawny
gwarantuje, że w określonej sytuacji po spełnieniu określonych warunków dojdzie do nabycia
danego prawa)
d) zasada określoności prawa – odnosi się po pierwsze, do tego, ażeby prawo było
formułowane w sposób zrozumiały dla adresata, po drugie, w sposób na tyle klarowny, by nie
dopuszczało sprzecznych interpretacji i po trzecie, do tego, ażeby organy nie doprowadzały do
sytuacji, w której w jednej chwili na gruncie jednego przepisu dochodzi do sprzecznych decyzji
e) zasada proporcjonalności – dotyczy treści stanowionego przepisu i odnosi się do tego, że
środki zastosowane do osiągnięcia założonego przez prawodawcę celu (a w szczególności takie,
które mogą być niedogodne dla obywatela) były do tego celu proporcjonalne
6.2. oparcie systemu źródeł prawa na zasadzie hierarchicznej budowy, zgodnie z czym konstytucja
jest aktem nadrzędnym, z którym inne akty muszą być zgodne (co gwarantuje odpowiedni system
ochrony), ustawa jest aktem powszechnym (zasada wyłączności ustawy), natomiast rozporządzenia
mają charakter wykonawczy, ponadto o ściśle określonej formie i zakresie
6.3. zasady sprawiedliwości społecznej – może być rozumiana bądź jako nakaz występowania
opiekuńczej roli państwa, bądź jako nakaz skierowany bezpośrednio do władzy, która powinna
stanowić prawo sprawiedliwe i tak też to prawo egzekwować

7. Zasada społecznej gospodarki rynkowej – jest to zasada, która dokonuje najbardziej ogólnej

charakterystyki ustroju gospodarczego RP.
7.1. termin został zaczerpnięty z prawa niemieckiego i dotyczy połączenia gospodarki rynkowej
(element tradycyjnie liberalny) i państwa socjalnego (tzw. państwo dobrobytu, w którym państwo
oddziałuje na likwidowanie kryzysów i napięć społecznych poprzez: politykę interwencjonizmu
państwowego oraz przez rozbudowę świadczeń socjalnych takich jak emerytury, bezpłatne
szkolnictwo etc.). W Polsce można wyróżnić dwa znaczenia tego terminu:
* negatywne – wykluczenie powrotu do socjalistycznej gospodarki planowanej, tj. zwężenie
swobody ustawodawcy w kwestii wyboru systemu gospodarczego w państwie
* pozytywnym – tzn. musi to być gospodarka, której motorem są mechanizmy rynkowe, na które
państwo może jedynie oddziaływać (nie może ich zastępować własnymi decyzjami)
7.2. podstawa prawna:
* przepis ogólny: art. 20 Konstytucji RP: „(...) społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę
ustroju gospodarczego RP”; ponadto artykuł ten podaje podstawy takiego ustroju:
→ wolność działalności gospodarczej – oznacza swobodę podejmowania działalności
gospodarczej przez wszystkie podmioty. Ograniczenie swobody gospodarczej może mieć miejsce
tylko ze względu na ważny interes publiczny (art. 22; o tym czym jest ważny interes publiczny,
decyduje TK)
→ własność prywatna, tj. wszelka własność należąca do podmiotów autonomicznych od państwa
jest nadrzędną formą własności w państwie. Rolę własności podkreśla jej ochrona przez państwo
(art. 21 ust. 1), szczegółowe wytyczne dotyczące wywłaszczenia (jedynie na cele publiczne i za
słusznym wywłaszczeniem, art. 21 ust. 2), jej powszechny charakter (każdy ma prawo do własności,
art. 64 ust. 1), a ograniczenie prawa własności może nastąpić tylko poprzez ustawę oraz w
przypadku, kiedy nie narusza istoty prawa własności (art. 64 ust. 3)
→ solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych – jest to zapis o znacznie mniejszej
tradycji niż dwa poprzednie; może być rozumiany jako:
a) idea negocjacyjnego rozwiązywania sporów rozwinięta w art. 59 ust. 2

b) krystalizacja nadrzędnego zapisu art. 1 o „dobrze wspólnym”
c) może być także odniesione do nierozwiązanego w samym tekście konstytucji sporu
towarzyszącego unormowaniu pozycji i zadań tzw. Komisji Trójstronnej, w skład której wchodzą
przedstawiciele rządu, związków zawodowych i pracodawców, a ich zadania to przede wszystkim
regulowanie spraw płacowych (ostatecznie kwestia ta jest uregulowana w ustawie z 6.07.2001 roku
o Trójstronnej Komisji do spraw Społeczno-Gospodarczych oraz o wojewódzkich komisjach dialogu
społecznego). W tym zakresie należy uznać, że art. 20 nie wprost nakazuje uwzględnianie
wszystkich partnerów w dyskusjach na temat tych konkretnych kwestii.
Równocześnie jednak wszystkie wyżej wspomniane reguły są komplementarne i powinny być
traktowane kompleksowo (wyrok TK K17/00 – w przypadku powoływania się na
niekonstytucyjność przepisu łamiącego jeden z postulatów, trzeba także sprawdzić, że nie dzieje się
tak, by wspierać inny)
* przepisy szczegółowe:
→ art. 24: ochrona pracy przez państwo
→ art. 65-67, które określają prawa takie jak: wolność wyboru pracy (art. 65 ust. 1), minimalną
wysokość wynagrodzenia (z odniesieniem do ustawy w art. 65 ust. 4), pomoc państwa w likwidacji
bezrobocia, poprzez prowadzoną politykę (art. 65 ust. 5), prawo do higienicznych warunków pracy
(art. 66 ust. 1), prawo do urlopów (art. 65 ust. 2), prawo do pomocy socjalnych w przypadku
bezrobocia wynikającego z choroby (art. 67 ust. 1), bądź z innych przyczyn (nie z własnej winy, art.
67 ust. 2)
7.3. ustrój rolnictwa – jest także regulowany poprzez art. 20, ale szczegółowe treści w tym zakresie
przedstawia art. 23 (gospodarstwo rodzinne, jako podstawa ustroju rolnego państwa), co oznacza, że
gospodarstwo rodzinne powinno mieć większe znaczenie w systemie rolnym niż gospodarstwa
oparte na pracy najemnej.

Konstytucyjny system źródeł prawa
Charakter źródeł prawa określony w Konstytucji sprowadza się do dualistycznego podziału na:

1. akty prawa powszechnie obowiązującego, tj. takie akty które mogą wiązać wszystkie podmioty w

państwie. Warunkiem ich wejścia w życie jest ogłoszenie (art. 88 Konstytucji). Akty prawa
powszechnie obowiązującego publikowane są w na podstawie Ustawy z 20 lipca 2000 roku o
ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych przez Prezesa Rady
Ministrów (art. 21 ustawy) w Dzienniku Ustaw RP, niezwłocznie (art. 3 ustawy), a wchodzą w życie
z zasady w okresie 14 dni od ogłoszenia (art. 4 ustawy)
1.1. Hierarchiczny układ aktów prawa powszechnie obowiązującego wynika z ich charakteru (są
adresowane do wszystkich), a ich konsekwencjami są:
* wymóg zgodności aktów niższego szczebla z aktami wyższego szczebla
* wymóg, by uchylenie, zmiana lub zawieszenie aktu danego szczebla mogło nastąpić wyłącznie
poprzez wydanie aktu tego samego szczebla (wyjątkowo może być to akt wyższego szczebla)
* zakaz rozwiązywania pewnych spraw przez akty niższego szczebla niż ten przewidziany w
Konstytucji (tzw. zasada wyłączności ustawy)
* zakaz wydawania aktów niższego szczebla bez uprzednio udzielonego upoważnienia w akcie
wyższego rzędu
1.2. Katalog aktów powszechnie obowiązujących: na mocy art. 87 Konstytucji katalog tego typu
źródeł prawa jest zamknięty zarówno w aspekcie przedmiotowym, jak i podmiotowym, wobec czego
należy wyróżnić:
* Konstytucję – nadrzędną i samoistną (tzn. może być wydawana w ramach ogólnej kompetencji
organu uprawnionego bez żadnego dodatkowego upoważnienia), z wyłącznym prawem do
stanowienia udzielonym parlamentowi (art. 235 Konstytucji), przy czym jest jedynym tego typu
nadrzędnym aktem w prawie polskim (jedyny typ ustawy konstytucyjnej – a więc o mocy równej
konstytucji – to ustawa o zmianie konstytucji przewidziana w art. 235)
* Ustawy – są to akty prawne:
→ wydawane przez parlament (stąd należy wysunąć ich znaczącą rolę, ponieważ parlament jest
bezpośrednim przedstawicielem suwerena, a więc akty wydawane przez parlament i ich poprawność
są jedną z istotniejszych cech państwa prawa; jedyny wyjątek od tej zasady przewiduje art. 234
konstytucji nadający prawo wydawania rozporządzeń o mocy ustawy Prezydentowi jedynie w
momencie wystąpienia stanu wojennego, kiedy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, a
rozporządzenie takie nie może zmieniać konstytucji, ordynacji wyborczych ani ustaw o stanach

nadzwyczajnych – art. 228 ust. 6, a ich wydawanie zgodnie z art. 228 ust. 3-5 musi przebiegać w
zgodzie z zasadami legalności, proporcjonalności i celowości)
→ o charakterze normatywnym (są prawem)
→ zajmujące najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego (podporządkowane
konstytucji, która także jest specjalnym rodzajem ustawy). Oznacza to, że: normy zawarte w ustawie
mają samoistnie moc powszechnie obowiązującą (nie wymagają upoważnienia), mogą być
zmienione, uchylone lub zawieszone wyłącznie przez inną normę ustawową, ponadto mogą
zmieniać, uchylać lub zawieszać każdą inną normę niższego szczebla (w konsekwencji – wszystkie
normy), wydawanie jakichkolwiek innych aktów prawa powszechnie obowiązującego wymaga
specjalnego upoważnienia zawartego w ustawie
→ w zakresie przedmiotowym:
a) może regulować każdą materię byle było to zgodne z konstytucją i ratyfikowanymi
umowami międzynarodowymi wymienionymi w art. 91 ust. 2 (wyjątek stanowi materia
zarezerwowana dla Regulaminu Sejmu – art. 112, a także 61 ust. 4 i 123 ust. 2 oraz dla Regulaminu
Zgromadzenia Narodowego – art. 114 ust. 2)
b) istnieje także zakres materii zarezerwowanej wyłącznie dla ustawy tzw. materia ustawowa
wynikająca z zasady wyłączności ustawy przede wszystkim w kwestiach odnoszących się do
sytuacji prawnej jednostki. Ze względu jednak na fakt, że wszelkie akty prawa powszechnie
obowiązującego inne niż ustawa wymagając upoważnienia wyrażonego w ustawie, należy
stwierdzić, że wszelkie prawo powszechnie obowiązujące jest kreowane poprzez ustawę
c) w zakresie szczegółowości regulacji ustawowej istnieje konstytucyjny obowiązek
szczegółowych regulacji w zakresie:
- prawa karnego (art. 42 – zasada nullum crimen sine lege)
- prawa podatkowego (art. 217)
→ dochodzą do skutku w szczególnej procedurze, która w swych zasadniczych zrębach znajduje
unormowanie w Konstytucji.
* Umowy międzynarodowe
→ ratyfikowane - są źródłami prawa w myśl art. 87 Konstytucji. W aspekcie zawierania takich
umów pełną kompetencję posiada Rada Ministrów (art. 146 ust. 4 pkt 10: „[...] zawiera umowy
międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy
międzynarodowe”). W przypadku ratyfikacji, sama ratyfikacja leży w kompetencji Prezydenta (art.
133 ust. 1 pkt 1) przy czym:
a) ratyfikacja w trybie art. 89 ust. 1 dotycząca: pokoju, sojuszy, układów politycznych lub
układów wojskowych, wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
członkostwa RP w organizacjach międzynarodowych, znacznego obciążenia państwa pod względem
finansowym, spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy, wymaga
uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie
b) ratyfikacja w trybie art. 89 ust. 2, która nie wymaga zgody ustawowej nakłada na Premiera
wymóg poinformowania Sejmu o związaniu się umową
c) ratyfikacja w trybie art. 90, dotycząca przekazania części kompetencji organom organizacji
międzynarodowej dochodzi do skutku poprzez zgodę wyrażoną w jednym z dwóch trybów (uchwałę
o trybie podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów, art. 90 ust. 4):
- poprzez ustawę wyrażającą zgodę, która jest uchwalana przez Sejm większością 2/3
głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i przez Senat większością 2/3
głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów (art. 90 ust. 2)
- w drodze referendum ogólnokrajowego z art. 125 (art. 90 ust. 3)
Na gruncie art. 91 ust 1 Konstytucji („[...] ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu
w dzienniku ustaw stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana,
chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy”) wykształciły się dwie zasady:
a) akt ratyfikacji ma skutek transformacyjny, bowiem wprowadza umowę międzynarodową do
wewnętrznego systemu prawa, przez co umowa jest równocześnie zobowiązaniem zewnętrznym
państwa, jak i zobowiązaniem wewnętrznym obywateli państwa
b) w związku z tym umowa międzynarodowa staje się prawem stosowanym bezpośrednio, tj.
może być stosowana przez sądy, ale jednocześnie jej adresatami stają się wszyscy podlegający
jurysdykcji RP
W zależności od procedury ratyfikacji ranga umów międzynarodowych w porządku prawnym jest

różna:
a) art. 91 ust. 2 i 3 określają przypadki, w których umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo
stosowania przed ustawą:
- ust. 2: umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą ustawową (a więc w trybie art. 89 ust. 1 i
art. 90) ma pierwszeństwo względem ustawy, jeżeli nie da się pogodzić obu przepisów
- ust. 3: umowa międzynarodowa konstytuująca organizację międzynarodową ma
pierwszeństwo nad ustawą w przypadku kolizji, nadto jej przepisy są stosowane bezpośrednio
b) umowy zawierane w trybie art. 89 ust. 2 mają rangę podustawową (nie jest to wyrażone
wprost w przepisach konstytucji
Zgodnie z art. 133 ust. 2 i 188 ust. 1 wszystkie ratyfikowane umowy międzynarodowe muszą być
zgodne z Konstytucją
Specjalną pozycję wśród ratyfikowanych umów międzynarodowych stanowi UE. W prawie UE
wyróżniamy prawo pierwotne (traktat założycielski) oraz prawo pochodne (wszelkie akty
normatywne stanowione przez organy UE). Dla pozycji prawa UE w wewnętrznym porządku
prawnym nadrzędną rolę mają następujące zasady:
a) zasada bezpośredniej skuteczności prawa UE w krajowych porządkach prawnych
odnoszące się zarówno do prawa pierwotnego jak i pochodnego. Dla skuteczności prawa UE w
krajach członkowskich wystarczy zatem tylko akt ich ustanowienia
b) zasada pierwszeństwa prawa UE przed prawem krajowym, będąca kompetencją każdego
sędziego
c) zasada jednolitości prawa UE, tzn. konieczność jednakowego stosowania prawa we
wszystkich państwach członkowskich. Oznacza to, że w przypadku wątpliwości interpretacyjnej
sędzia ma obowiązek zwrócenia się z tym problemem to Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
Stosowanie prawa UE w Polsce jest oparte na unormowaniach art. 91 konstytucji.
→ umowy nie podlegające ratyfikacji, zawierane przez Radę Ministrów lub Ministra (wówczas
konieczne jest zatwierdzenie przez Radę Ministrów) nie stanowią źródła prawa powszechnie
obowiązującego, a jedynie prawo zewnętrzne dotyczące państwa oraz źródła prawa wewnętrznego)
* rozporządzenia – są aktami podustawowymi, wydawane są na podstawie upoważnienia zawartego
w ustawie przez organy wskazane w Konstytucji (art. 92 ust. 1). Ograny upoważnione do wydawania
rozporządzeń to wyłącznie:
→ art. 142 ust. 1 – Prezydent,
→ art. 148 ust. 3 – prezes Rady Ministrów,
→ art. 146 ust. 4 pkt 2 – Rada Ministrów,
→ art. 149 ust. 2 i 3 – ministrowie kierujący określonymi działami administracji oraz
przewodniczący komitetów wspomniani w art. 147 ust. 4 na tych samych zasadach, co ministrowie,
→ art. 213 ust. 2 – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Rozporządzenie może zostać wydane wyłącznie na podstawie specjalnego upoważnienia.
Upoważnienie jest to specjalny przepis zawarty w ustawie, który określa – odnosząc się do
konkretnego przepisu konstytucji – kompetencje danego organu do wydania rozporządzenia.
Upoważnienie może mieć charakter fakultatywny (wyrażać zgodę na wydanie rozporządzenia) lub
obligatoryjny (nakazywać wydanie rozporządzenia) i musi spełniać następujące wymogi (art. 92 ust.
1):
→ szczegółowość podmiotowa – oznacza to, że upoważnienie musi dokładnie wskazywać organ
upoważniony do wydania danego rozporządzenia, przy czym, na mocy art. 92 ust. 2, niemożliwa jest
tzw. subdelegacja, tj. przeniesienie kompetencji przez organ upoważniony na inny organ
→ szczegółowość przedmiotowa – oznacza to, że upoważnienia musi dokładnie określać zakres
spraw przekazanych do regulacji. Tylko te sprawy i żadne inne mogą zostać uregulowane w danym
rozporządzeniu, niemożliwa jest jakakolwiek wykładnia rozszerzająca, przez analogię, czy
jakakolwiek inna niż literalna zmieniająca zakres przedmiotowy upoważnienia.
→ szczegółowość treściowa – oznacza to, że upoważnienie musi podawać wytyczne dotyczące
treści rozporządzenia. Na podstawie orzecznictwa TK (np. K 12/99, K 20/99 i inne) przyjmuje się,
że:
a) wytyczne muszą dotyczyć materialnego kształtu regulacji wykonawczej
b) mogą być zarówno pozytywne (wskazywać, co ma być w rozporządzeniu) jak i negatywne
(wskazywać czego ma nie być w rozporządzeniu), przy czym muszą czynić czytelnym zamiar
ustawodawcy
c) wytyczne muszą dotyczyć każdej konkretnej materii regulowanej w rozporządzeniu z

osobna (tj. w przypadku przekazania kilku spraw do rozporządzenia, ustawa musi wskazywać
wytyczne dla każdej z nich)
d) wytyczne nie muszą być zawarte w samym przepisie upoważniającym – mogą wynikać
także z innych przepisów danej ustawy, przy czym muszą wynikać z tej konkretnej ustawy i
powinny być czytelne
Warunki legalności rozporządzenia:
→ musi być oparte na podstawie ustawowej, tj. nigdy nie może być aktem samoistnym
→ musi być utrzymane w granicach przedmiotowych, podmiotowych i treściowych wskazanych
w przepisie upoważniającym ustawy
→ treść i cel rozporządzenia są zdeterminowane przez cel i treść ustawy
→ musi być zgodne ze wszystkimi aktami o randze ustawowej
Rozporządzenia podlegają kontroli sądowej i mogą być kwestionowane przez:
→ Trybunał Konstytucyjny, który może orzekać o ich nieważności
→ sądy powszechne lub administracyjne, ponieważ zgodnie z art. 178 ust. 1 Konstytucji
sędziowie podlegają tylko konstytucji i ustawom, zatem w przypadku niezgodności rozporządzenia z
aktami wyższego rzędu sędzia może je potraktować jako nieistniejące
1.5. akty prawa miejscowego – wydawane na podstawie upoważnienia (art. 94), ich wydawanie
przysługuje organom samorządu terytorialnego oraz terenowym organom administracji rządowej; w
tym aspekcie katalog źródeł prawa miejscowego jest otwarty, ponieważ zakres podmiotów mających
prawo do ich wydawania jest określony przez podmioty mogące wydawać upoważnienia w drodze
ustawy. Są powszechne, ponieważ są adresowane do wszystkich podmiotów, przy czym zakres ich
obowiązywania jest ograniczony terytorialnie do granic danej jednostki terytorialnej. Obecnie
ustawodawstwo wyróżnia dwa typy aktów prawa miejscowego o powszechnie obowiązującym
charakterze:
→ przepisy wykonawcze do odrębnych ustaw (na wzór rozporządzenia)
→ przepisy porządkowe wydawane na podstawie ogólnego upoważnienia ustawowego w
przepisach ustawy o poszczególnych szczeblach samorządu terytorialnego oraz ustawy o
administracji rządowej w województwie. Wydawanie takich przepisów przysługuje:
a) na szczeblu gminy i powiatu samorządowym organom stanowiącym, lub w przypadkach nie
cierpiących zwłoki organom wykonawczym tj. wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi lub zarządowi
powiatu
b) na szczeblu województwa wyłączną kompetencje ma wojewoda jako terenowy organ
administracji rządowej
Przepisy tego typu mogą odnosić się do praw jednostki, przy czym podlegają następującym
regulacjom:
a) w aspekcie materialnym – mogą być wydawane tylko jeżeli jest to konieczne dla ochrony
zdrowia lub życia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego
b) w aspekcie formalnym – przepisy te można wydawać tylko w kwestiach, które nie zostały
już uregulowane w innych aktach powszechnie obowiązującego prawa
Kontrola przepisów prawa miejscowego przysługuje każdemu sądowi (przepis niezgodny z
przepisami wyższego rzędu mogą uznać za nieistniejący), a w szczególności sądom
administracyjnym (art. 184), natomiast kompetencji w tym zakresie nie posiada TK
1.6. przepisy organizacji międzynarodowej do której należy Polska, jeżeli dana umowa przewiduje
taką skuteczność tych przepisów (art. 91)

2. akty prawa wewnętrznego – od aktów prawa powszechnie obowiązującego odróżnia je inny zakres

podmiotowy (art. 93 ust.1 : „Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i
ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi
wydającemu te akty”), przy czym katalog aktów prawa wewnętrznego wymieniony w art. 93 ust. 1
jest otwarty w aspekcie przedmiotowym i podmiotowym. Zgodnie z wyrokiem TK sygnatura K
21/98 akty prawa wewnętrznego może wydawać każdy organ władzy publicznej o ile tylko istnieją
jednostki organizacyjne mu podporządkowane i o ile kompetencja do wydawania takich aktów jest
przewidziana w ustawie. Równocześnie jednak model aktu wewnętrznego przedstawiony w art. 93
ma charakter uniwersalny, to znaczy, że każdy tego typu akt musi spełniać następujące wymogi:
→ może być adresowany tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu
ten akt (art. 93 ust. 1)
→ może obowiązywać tylko te jednostki, a nie może działać na zewnątrz, w szczególności nie
może być podstawą decyzji wobec obywateli (art. 93 ust. 2 zd. 2)

→ może być wydawany tylko w ramach ustawy, która musi określać ogólną kompetencję danego
organu do wydawania aktów prawa wewnętrznego, z wyjątkiem uchwał Rady Ministrów, które na
podstawie art. 93 ust. 2 zd. 1 są stanowione na podstawie konstytucyjnej kompetencji
→ każdy akt prawa wewnętrznego musi być zgodny z powszechnie obowiązującym prawem (art.
93 ust. 3), zatem w tym zakresie przepisy prawa wewnętrznego są podporządkowane prawu
powszechnie obowiązującemu
Źródłem prawa wewnętrznego są także nieratyfikowane umowy międzynarodowe tzw.
porozumienia.

1. Ustawa – pojęcie materii ustawowej i zasada wyłączności ustawy
2. Rozporządzenie – warunki i rodzaje
3. Umowy międzynarodowe i zasada pierwszeństwa
4. Źródła prawa miejscowego
5. Precedens, zwyczaj i prawo zwyczajowe

Konstytucyjne prawa, wolności i obowiązki

1. Podmioty praw, wolności i obowiązków

Wytyczne dotyczące podmiotów praw, wolności obowiązków znajdują się w pierwszym
podrozdziale (Zasady ogólne) rozdziału II. W związku z tytułem rozdziału (Wolności, prawa i
obowiązki człowieka i obywatela) prawa, wolności i obowiązki można rozdzielić na te obejmujące
wszystkich oraz te dotyczące wyłącznie obywateli. Wobec tego należy wyróżnić:
→ obywateli. Zgodnie z Ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 roku (obecnie obowiązującą)
obywatelstwo polskie można zyskać poprzez (art. 4 tejże ustawy):
a) z mocy prawa
- przez urodzenie w przypadku, gdy przynajmniej jeden z rodziców ma obywatelstwo
polskie (także art. 34 Konstytucji)
- jeżeli dziecko zostanie znalezione na terytorium RP, a jego rodzice są nieznani
- jeżeli obywatel polski przysposabia dziecko o innym obywatelstwie, a pełne
przysposobienie następuje przed ukończeniem przez małoletniego 16 lat
- poprzez repatriację
b) przez nadanie obywatelstwa polskiego – nadanie obywatelstwa może nastąpić na wniosek
zainteresowanego za pośrednictwem wojewody bądź konsula i Ministra Spraw Wewnętrznych.
Obywatelstwo może nadać wyłącznie prezydent.
c) przez uznanie za obywatela polskiego
d) przez przywrócenia obywatelstwa polskiego
Zrzeczenie się obywatelstwa jest możliwe jedynie na wniosek zainteresowanego (art. 34 ust. 2
Konstytucji)
Na mocy art. 35 szczególną ochrona objęte są mniejszości etniczne, a na mocy art. 36 obywatelowi
polskiemu przebywającemu za granicą, przysługuje prawna ochrona RP.
→ cudzoziemców – są podmiotami wszystkich praw, wolności i obowiązków, które w
Konstytucji nie zostały zastrzeżone wyłącznie dla obywateli, przy czym od ogólnej zasady,
mówiącej, że każdy, kto znajduje się pod władzą RP korzysta z wolności praw zapewnionych w
Konstytucji (art. 37 ust. 1) dopuszczane są wyjątki:
a) ustawa zwykła może określić wyjątki od ogólnej zasady ujętej w Konstytucji (art. 37 ust. 2)
b) Konstytucja wyłącza możliwość posługiwania się Skargą Konstytucyjną przez
cudzoziemca, równocześnie prawa takie jak uzyskanie azylu bądź statusu uchodźcy z samej swojej
istoty przysługują wyłącznie cudzoziemcom.
Jednocześnie Konstytucja nadaje specjalną pozycje dziecku, jako podmiotowi praw i wolności:
→ państwo ma obowiązek ochrony praw dziecka (art. 72 ust. 1) w szczególności ochrony przed
przemocą, okrucieństwem, demoralizacją i wyzyskiem
→ dzieci do 16 roku życia nie można zatrudnia (art. art. 65 ust. 3)
→ obowiązek szkolny do 18 roku życia (art. 70 ust. 1)
→ jednocześnie dziecko, pomimo że jest podmiotem wszystkich konstytucyjnych praw i
obowiązków nie wymagających pełnoletniości (jak np. w przypadku prawa wyborczego) nie
wszystkie decyzje może podejmować samodzielnie:
a) podstawowe decyzje dotyczące kwestii wykształcenia i wychowania dziecka należą do
rodziców (art. 53 ust. 3, art. 70 ust. 3)
b) równocześnie jednak państwo ma obowiązek w ramach możliwości wysłuchać dziecka (art.
72 ust.3), natomiast rodzice w swoich decyzjach, zwłaszcza dotyczących wyznania i kwestii

etycznych powinni brać pod uwagę stopień dojrzałości dziecka (art. 48 ust. 1, art. 52 ust. 3)
→ dziecko pozbawione rodziny jest pod opieką państwa (art. 72 ust. 2)
Dla ochrony praw dziecka została powołana instytucja Rzecznika Praw Dziecka.
Odrębnym problemem jest kwestia tego, czy podmiotami praw i wolności z rozdziału II są osoby
prawne. Tytuł rozdziału sugerowałby, że podmiotami są wyłącznie osoby fizyczne, jednak niektóre
przepisy są wprost skierowane do osób prawnych niepublicznych (np. art. 59 ust. 2). Osoby prawne
publiczne są chronione prawami z rozdziału I (podstawy ustrojowe), równocześnie jednak przepis
zapewniający autonomię szkół wyższych (art. 70 ust. 5) znajdują się w podrozdziale rozdziału II
dotyczącym wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych.

2. Prawa i wolności

2.1. W ogólnym zarysie można powiedzieć, że prawa mają charakter pozytywny (to znaczy dotyczą
sfery w której państwo powinno pomagać), natomiast wolności mają charakter negatywny (to znaczy
państwo powinno się powstrzymywać od ingerencji w tych sprawach). Jest to jednak podział
umowny, nie zawsze konsekwentny.
2.2. Uzasadnienia praw człowieka:
* prawno naturalne – jest to koncepcja zakładająca, że prawa i wolności człowieka pochodzą z istoty
człowieczeństwa, dlatego nie mogą być ograniczone. Koncepcja ta opiera się na prawie natury, a nie
je ustanawia. Wykształciła się w XVIII wieku i miała największe znaczenie w kształtującym się w
XVIII i XIX wieku liberalizmie. Swój renesans przeżyły po doświadczeniach II WŚ.
* pozytywistyczno prawne – jest to uzasadnienie oparte na pozytywizmie prawniczym. Zakłada, że
prawa człowieka nie są istotą człowieczeństwa, a jedynie powstały na drodze ewolucji, dlatego mogą
być ograniczone. Z drugiej strony, pojawia się tutaj koncepcja państwa opiekuńczego, które stanowi
nowe prawa dla jednostki takie jak np. prawo do pracy, czy wszelkie wolności ekonomiczne.
2.3. Katalog praw i wolności:
* w Konstytucji RP podstawy dla katalogu praw i wolności stanowią trzy idee wyrażone w art. 30-32
Konstytucji (zasady ogólne):
→ zasada godności człowieka – jej podstawa prawna znajduje się w preambule do Konstytucji
(„[...] dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka”) oraz w art. 30 („Przyrodzona i
niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona
nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”). Obecnie jest
ona uznawana za podstawę aksjologiczną prawa w całym kręgu zachodniego świata (wyrażona w
większości Konstytucji europejskich, a także w Bill of Rights oraz w dokumentach prawa
międzynarodowego takich jak Karta Narodów Zjednoczonych, czy Powszechna deklaracja praw
człowieka). Ze względu na swój charakter jest trudna do sprecyzowania, można jednak wyróżnić
pewne jej cechy:
a) jej źródłem jest prawo naturalne, a nie stanowione (jest przyrodzona)
b) jest nienaruszalna, człowiek nie może zostać jej ani pozbawiony, ani nie można się jej
zrzec, ponadto jest niezależna od zachowania człowieka (dlatego pewne kary są zawsze zakazane).
Wobec tego, wynikają z tego pozytywne obowiązki państwa, którego obowiązkiem jest strzec
godności człowieka
c) skoro jest istotą człowieczeństwa, to przysługuje każdemu człowiekowi niezależnie od rasy,
wyznania i orientacji seksualnej – w tym zakresie stanowi punkt wyjścia dla zasady równości
d) stanowi logiczną, ontologiczną i hermeneutyczną podstawę dla Konstytucji, a więc – ze
względu na nadrzędność konstytucji – także dla całego systemu prawnego (wyrok TK sygnatura K
2/98)
e) jej istotą jest autonomia podmiotowa, tj. możliwość podejmowania wszelkich decyzji w
zakresie, w którym nie wkraczają one w godność drugiego człowieka (w tej sferze może dojść do
pozytywnych ograniczeń), jednak państwo nie może nigdy sprawić, że człowiek stanie się
przedmiotem prawa. Wobec tego zasada godności jest punktem wyjścia dla zasady wolności.
f) obok pozytywnych obowiązków państwa względem ochrony godności człowieka, zasada
ma także wyraz negatywny w tym zakresie, że zakazuje naruszania godności człowieka w takich
zachowaniach jak np. tortury, dyskryminacja, narzucanie myśli i poglądów i wiele podobnych, które
miały miejsce w faszystowskich Niemczech i ZSRR.
→ zasada równości
→ zasada wolności - jej podstawa znajduje się w preambule („[...] dbając o zachowanie […] jego
wolności i obowiązku solidarności z innymi”) oraz w art. 31 (ust. 1: „wolność człowieka podlega
ochronie prawnej” ust. 2: Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie

wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje”). W przeciwieństwie do zasady
godności nie jest wprost określona jako przyrodzona i niezbywalna, jednak – wynikając z zasady
godności – także podlega szczególnej ochronie. Ponadto, nie ma ona uniwersalnego charakteru (art.
31 ust. 3: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być
ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego
bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności
publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i
praw.”)
Zasadę wolności należy rozpatrywać w dwóch aspektach:
a) w znaczeniu pozytywnym oznacza swobodę czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo
zakazane (odwrotność sytuacji, w jakiej są organy państwowe, które muszą mieć podstawę prawną
dla swoich działań)
b) w znaczeniu negatywnym oznacza, że jakikolwiek nakaz nałożony na jednostkę musi mieć
podstawę prawną
→ zasada równości – jej podstawa prawna znajduje się w art. 32 Konstytucji (ust. 1: „Wszyscy są
równi wobec prawa. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne”, ust. 2:
„Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z
jakiejkolwiek przyczyny”), na podstawie którego można wywnioskować, że równość oznacza tutaj:
a) równość wobec prawa
b) równość traktowania przez władze publiczne
c) zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek
przyczyny
Na podstawie treści art. 32 można wymienić następujące cechy zasady równości:
a) oznacza równość prawa (równość wszystkich wobec prawa) oraz równość w prawie (prawo
musi być stanowione, tak by traktowało wszystkich równo)
b) oznacza równość traktowania podmiotów i sytuacji podobnych. Wyznacznikiem
podobieństwa są tak zwane „cechy relewantne”, czyli określające to, co sprawia, że dane
podmioty/sytuacje należy uznać za podobne
c) zasada równości odnosi się do prawa, a nie do naturalnych nierówności ekonomiczno-
gospodarczych, przy czym państwo może wprowadzać normy, mające za zadanie pomóc grupom
słabszym (orzeczenie TK sygnatura 15/97: dyskryminacja pozytywna, uprzywilejowanie
wyrównawcze)
d) nie jest zasadą bezwzględną i – jeżeli posiada odpowiednią argumentacje – może zostać
złamana. Dyskryminacją jest dopiero prawo, które bez powodu łamie zasadę wolności. W
orzeczeniu TK sygnatura K 10/96 i w wielu innych za odpowiednie argumenty na zniesienie
równości pomiędzy podmiotami/sytuacjami podobnymi podaje się:
- argumenty muszą pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią
przepisów (muszą mieć charakter relewantny)
- argumenty muszą mieć charakter proporcjonalny do celu przepisu
- muszą pozostawać w zgodzie z innymi zasadami takimi jak np. zasada sprawiedliwości
społecznej
e) zasada równości musi być zgodna z art. 2 Konstytucji (zasada sprawiedliwości społecznej)
f) ma charakter uniwersalny
Zasada równości pojawia się także w innych przepisach:
a) równość kobiet i mężczyzn ujęta jest w art. 33 i jest tutaj ujęta nieco inaczej (ust. 1:
„Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym społecznym i gospodarczym”, ust. 2: „Kobieta i mężczyzna mają w szczególności
równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracę
jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowiska, pełnienia
funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń”)
b) równość w prawie wyborczym, ze względu na swoją specyfikę jest formułowana
oddzielenie a art. 96 ust. 2, 127 ust. 1, 169 ust. 2
c) równość w ochronie prawa do własności, innych praw majątkowych oraz prawa
dziedziczenia sformułowana jest oddzielnie w art. 64
d) art. 60 formułuję zasadę równości w dostępie do służby publicznej wszystkim obywatelom
RP
* szczegółowe prawa i wolności jednostki ujęte są w art. 38-76 Konstytucji. Należy je pojmować

dwuwymiarowo tj.:
→ jako prawo podmiotowe zarówno w wymiarze pozytywnym (nakaz państwa, ażeby stanowił
prawo umożliwiające realizację tych praw) jak i w negatywnym (zakaz ingerencji w istotę tych
praw)
→ jako wytyczna aksjologiczna dla działania całego systemu władz publicznych
Poszczególne prawa i wolności pogrupowane są w następujący sposób:
→ prawa i wolności osobiste, które mogą być tutaj rozumiane jako prawa człowieka, a więc – z
niewielkimi wyjątkami – prawa odnoszące się do każdego
a) prawo do życia (art. 38 Konstytucji, a także art. 55 i 56 Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka) – ujęte w bardzo ogólnikowy sposób, nie rozstrzyga kwestii nasciturusa; kwestia kary
śmierci rozstrzygnęła się sama na gruncie prawa europejskiego, które bezwzględnie zakazuje kary
śmierci w okresie pokoju (Protokół 6 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka)
b) nietykalność osobista, która obejmuje:
- zakaz poddawania eksperymentom naukowym, w tym medycznym bez dobrowolnie
wyrażonej zgody (art. 39)
- zakaz poddawania torturom i okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i
karaniu (art. 40, zakaz ten jest bezwzględny – wyrok TK sygnatura 25/07) oraz zakaz kar cielesnych
(art. 40 zd. 2, przy czym jest to przepis skierowany wprost do władz publicznych, trudno natomiast
stwierdzić, jakie jest jego odniesienie do stosunków rodzinnych)
- zakaz pozbawiania wolności, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie (art. 41)
takich jak pobyt w więzieniu, areszt, pobyt na izbie wytrzeźwień czy w szpitalu psychiatrycznym;
ponadto, jeżeli dojdzie do pozbawienia wolności w ustawowych granicach, przepis ten nakazuje
poinformowanie rodziny, obowiązek poinformowania zatrzymanego o przyczynach zatrzymania,
obowiązek humanitarnego traktowania zatrzymanego oraz prawo do odszkodowania w przypadku
bezprawnego zatrzymania
- nienaruszalność mieszkania (art. 50), przy czym przeszukanie
mieszkania/pomieszczenia/pojazdu jest możliwe tylko w przypadkach wskazanych w ustawie
c) prawo do rzetelnej procedury sądowej i podstawowe zasady odpowiedzialności karnej:
- prawo do sądu (art. 45)
- obrony jednostki w postępowaniu karnym (art. 42)
- nullum crimen sine lege oraz nulla poena sine lege (art. 42 ust. 1) z wyjątkiem
przypadków, kiedy czyn w chwili jego popełnienia był przestępstwem w myśl prawa
międzynarodowego
- zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 3)
- wyłączenie przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (art.
43)
- zawieszenie przedawnienia w stosunku do przestępstw nieściganych z przyczyn
politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie – do czasu
ustania tych przyczyn (art. 44)
d) prawo do ochrony prywatności (art. 47), które w szczególności obejmuje prawo do ochrony
życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, a także prawo do decydowania o swoim życiu
osobistym, a także powiązane z nim zakaz zmuszania kogokolwiek przez władze publiczne do
wyjawiania swoich przekonań religijnych, światopoglądu lub wyznania (art. 53 ust. 7), prawo
rodziców do wychowania dzieci w zgodzie z własnymi przekonaniami (art. 48), ograniczenie praw
rodzicielskich możliwe tylko na mocy wyroku sądowego (art. 53 ust. 3), ograniczenia dotyczące
ujawniania, pozyskiwania i dostępności informacji o osobach prywatnych (art. 51)
e) wolność przemieszczania się (art. 52), która obejmuje swobodę przemieszczania się po
terytorium RP (ust.1), swobodę wyboru miejsca zamieszkania i pobytu (ust.1), swobodę opuszczenia
terytorium RP (tzw. prawo do paszportu, ust.2) przy czym wszystkie te wolności mogą być
ograniczone w ramach zasad z art. 31 ust. 3. Nienaruszalne są natomiast związane z tą wolnością
zakazy: banicji (tj. wydalenia z kraju bądź zakazania powrotu do kraju, ust. 4), ekstradycji (art. 55,
przy czym nie jest to zakaz bezwzględny w odniesieniu do obywateli polskich po zmianie z 2006
roku dotyczącej ENA; w przypadku cudzoziemców ekstradycja jest bezwzględnie niedopuszczalna
na gruncie art. 55 ust. 2 i 3, jeżeli są oni ścigani za przestępstwa polityczne bez użycia przemocy,
bądź też istnieje prawdopodobieństwo, że w państwie, które występuje o wydanie podejrzanego
zostaną poddani nieludzkiej, niehumanitarnej karze). Nienaruszalne jest także prawo do osiedlania
się na terytorium RP osób u których polskie pochodzenie stwierdzono zgodnie z ustawą.

f) wolność sumienia i religii (art. 53), którego konkretyzacja wyraża się w następujący sposób:
- wolność wyznawania i przyjmowania religii według własnego uznania, przy czym
szczególną gwarancją jest tutaj możliwość odmowy służby wojskowej z przyczyn religijnych (art. 85
ust. 2)
- swoboda uzewnętrzniania religii zarówno indywidualnie jak i zbiorowo
- swoboda posiadania świątyń i miejsc kultu
- prawo do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (dotyczy to w
szczególności więźniów, żołnierzy, uczniów)
- prawo rodziców do wychowania i nauczania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami,
co wiąże się z możliwością nauki religii w szkołach publicznych
g) wolność wyrażania poglądów i opinii (art. 54) pomimo swojego umiejscowienia w
podrozdziale o prawach jednostki jest ściśle związana z art. 14 (prawo do wolności prasy i innych
środków społecznego przekazu), co sprawia, że staje się jedną z podstawowych reguł
pluralistycznego społeczeństwa (art. 54 uszczegóławia art. 14 wprowadzając zakaz cenzury
prewencyjnej oraz zakaz koncesjonowania prasy tj. zakaz uzależniania wydawania gazety lub
czasopism od uprzedniej zgody organu państwowego, przy czym w kwestii radia i telewizji ustawa
może wprowadzić nakaz wcześniejszego uzyskania koncesji). Ponadto wolność wyrażania poglądów
i opinii konkretyzuje się w takich prawach jak wolność pozyskiwania informacji, wolność
rozpowszechniania informacji, wolność działalności artystycznej i naukowej (art. 73)
h) prawo uzyskania azylu lub statusu uchodźcy (art. 56)
→ prawa i wolności polityczne
a) prawa związane z udziałem w życiu politycznym (art. 60-62)– ze zrozumiałych przyczyn w
aspekcie podmiotowym dotyczą tylko obywateli polskich. Prawo to konkretyzuje się w następujący
sposób:
- prawo kandydowania w wyborach (art. 99 i art. 127 ust. 3)
- prawo głosowania w wyborach i referendach (art. 62)
- prawo dostępu do służby publicznej (art. 60), przy czym należy tutaj także prawo
wstąpienia do zawodowej służby wojskowej (każda decyzja o odmowie przyjęcia do wojska musi
podlegać kontroli sądowej)
- prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób
pełniących funkcje publiczne (art. 61), przy czym krąg podmiotów obejmuje tutaj także niektóre
podmioty gospodarcze i samorządowe, a więc publiczne i niepubliczne osoby prawne
- prawo inicjatywy ustawodawczej (art. 118 ust. 2)
- prawo składania petycji, wniosków i skarg w interesie własnym, publicznym lub osób
trzecich (art. 63)
b) wolność zgromadzeń (art. 57) pod warunkiem pokojowego charakteru
c) wolność zrzeszania się (art. 58), przy czym na mocy związanego z art. 58 art. 12 jest to
także jedna z podstawowych zasad ustrojowych
→ prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne
a) prawo własności (art. 20, 21, 64), związane jest z:
- bezwzględnym prawem dziedziczenia własności
- prawem do uzyskania odszkodowania od władz publicznych (art. 77 ust. 1)
- wywłaszczeniem, czyli przymusowym pozbawieniem własności lub innych praw
majątkowych na nieruchomościach, które jest dopuszczalne tylko na cele publiczne i za słusznym
odszkodowaniem (art. 21 ust. 2)
- ograniczeniem własności, które może mieć miejsce wyłącznie na drodze ustawy i bez
naruszenia istoty tego prawa (art. 64 ust. 3), co stanowi podkreślenie ogólnej zasady
- przepadkiem rzeczy, który może nastąpić tylko i wyłącznie na drodze prawomocnego
orzeczenia sądu (art. 46)
b) swoboda działalności gospodarczej (art. 22), która pomimo swojego umiejscowienia w
rozdziale I „może stanowić podstawę dla prawa podmiotowego”
c) uprawnienia pracownicze (art. 65), których konkretyzacją są następujące prawa:
- wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy (art. 65 ust.1 )
- zakaz wprowadzania obowiązku pracy, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 65 ust. 2)
- prawo do minimalnego wynagrodzenia (art. 65 ust. 4)
- prawdo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66 ust. 1)
- prawo do wypoczynku (art. 66 ust. 2)

- prawo do koalicji, czyli do tworzenia związków zawodowych (art. 59 ust. 1), z czym
łączą się uprawnienia samych związków zawodowych (a więc osób prawnych) do zawierania
układów zbiorowych pracy, prowadzenia sporów zbiorowych oraz organizowania strajków
pracowniczych (art. 59 ust. 2 i 3)
- zakaz zatrudnienia dzieci do lat 16 (art. 65 ust. 3)
- prawo państwa do sprawowania nadzoru nad warunkami pracy (art. 24 zd. 2)
d) prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67), które dotyczy tylko obywateli, z czym
związana jest pomoc państwa dla rodzin w szczególnie trudnej sytuacji (art. 71 ust.1)
e) prawo do ochrony zdrowia (art. 68), które nakłada na państwo obowiązki utrzymywania
służby zdrowia ze środków publicznych, a także zapewnienie szczególnej opieki dzieciom, kobietom
ciężarnym, osobom niepełnosprawnym, osobom w podeszłym wieku, zwalczania chorób
epidemicznych, zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska,
propagowania kultury fizycznej. Związane z tym są także art. 69 (obowiązek udzielania pomocy
osobom niepełnosprawnym) oraz art. 71 ust. 2 (udzielanie pomocy kobietom ciężarnym i w połogu)
f) prawo do nauki (art. 70), z czym wiążą się następujące zasady:
- obowiązek szkolny do 18 roku życia
- bezpłatność publicznego szkolnictwa z wyjątkiem uczelni wyższych
- wolność wyboru szkoły
- wolność zakładania szkół niepublicznych
- wolność nauczania, tzn. określania treści nauczania w odniesieniu do szkół wyższych (art.
73 – autonomia szkół wyższych)
g) prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74 ust. 3)
h) inne zasady polityki państwa:
- opieka i ochrona instytucji małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny (art. 18), z czym wiąże się
państwowy obowiązek uwzględniania dobra rodziny (art. 71 ust. 1) oraz prawa dziecka i ich ochrona
- opieka nad weteranami wojennymi (art. 19)
- prowadzenie polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli (art.
75)
- ochrona konsumentów, użytkowników i najemców (art. 76)
2.4. Ograniczenia praw i wolności
Dopuszczalność ograniczenia praw i wolności jednostki wyrażona jest w art. 31 ust. 3, przy czym
pojawiają się tutaj następujące ograniczenia:
→ w aspekcie formalnym ograniczenia mogą być ustanowione tylko przez ustawę (wynika to z
tego, że ustawa jest aktem powszechnie obowiązującym ustanawianym przez parlament, który
odpowiada bezpośrednio przed elektoratem)
→ w aspekcie materialnym ograniczenia te mogą być ustanowione jedynie dla ochrony jeden z
wartości wyliczonych w art. 31: bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, środowiska,
zdrowia publicznego, moralności publicznej, wolności i praw innych osób
→ zasada proporcjonalności – polega na tym, że ustawodawca podlega idei zakazu nadmiernej
ingerencji, co oznacza, że wszelkie ograniczenia praw i wolności mogą występować jedynie w
zakresie niezbędnym. Niezbędność określa się poprzez porównanie rangi interesu publicznego
chronionego przez dane prawo i wolność z rangą interesu publicznego, jaki ma zostać uzyskany
poprzez wprowadzenia ograniczenia. Ustawodawca mający jakąkolwiek alternatywę dla
ograniczenia praw lub wolności, a wybierający mimo to ograniczenie łamie zasadę
proporcjonalności. Zasada ta jest pośrednio wyrażona w art. 31 ust. 3 („[...] tylko wtedy, gdy są
konieczne w demokratycznym państwie”), gdzie odnosi się do zasad demokratycznego państwa
prawa, którego jedną z zasad jest zasada proporcjonalności. Dokonując takiej analizy art. 31 ust. 3
można wykazać, że zakłada występowanie zasady proporcjonalności wprost.
→ koncepcja istoty praw i wolności – oznacza to, że każde prawo i wolność ma swoje jądro,
które stanowi o nim samym oraz otoczkę, którą można modyfikować. Ograniczenie to wyrażone jest
wprost w art. 31 ust. 3
Równocześnie niektóre przepisy zawierające w sobie pewne prawa lub wolności już we własnej
treści zawierają warunki i możliwość ograniczenia tych konkretnych praw i wolności (art. 58 ust. 2
zakazujący tworzenia zrzeszeń o programach niezgodnych z konstytucją, czy art. 64 ust. 3
odnoszący się do ograniczenia własności).
Szczególną sytuacją ograniczenia praw i wolności jest wprowadzenie stanu nadzwyczajnego, tj.
takiej sytuacji, w której w państwie pojawia się szczególne zagrożenie, którego rozwiązanie wymaga

sięgnięcia do szczególnych środków. Możliwość ograniczenia praw i wolności w stanach
nadzwyczajnych wyrażona jest w art. 228 ust. 3 z odniesieniem do ustawy. Art. 228 Konstytucji
podaje następujące stany nadzwyczajne:
→ stan wojenny – zgodnie z art. 229 może zostać wprowadzony w razie zagrożenia państwa,
zbrojnej napaści, bądź w sytuacji, kiedy z umów międzynarodowych wynika obowiązek wspólnej
obrony przeciw agresji. Może być wprowadzony na całym terytorium lub na jego części
→ stan wyjątkowy – zgodnie z art. 230 może zostać wprowadzony na okres nie dłuższy niż 90
dni w sytuacji, kiedy zagrożony jest konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli lub
porządek publiczny.
Na podstawie art. 233 ust. 1 można stwierdzić, że w przypadku stanu wojennego i stanu
wyjątkowego nie mogą zostać ograniczone prawa i wolności z art. 30 (godność człowieka), 34 i 36
(związane z obywatelstwem polskim i w art. 36 – z ochroną obywatela przez państwo, w czasie jego
pobytu za granicą), 38 (prawna ochrona życia), 39 (zakaz przeprowadzania eksperymentów
naukowych, w tym medycznych), 40 i 41 ust. 4 (zakaz tortur i okrutnego, nieludzkiego traktowania
oraz nakaz traktowania pozbawionego wolności w sposób humanitarny), 42 (zasady ponoszenia
odpowiedzialności karnej), 45 (prawo do sądu), 47 (ochrona prawa życia prywatnego, rodzinnego,
czci i dobrego imienia), 53 (wolność sumienia i religii), 63 (prawo do wnoszenia petycji, wniosków i
skarg w interesie publicznym), 48 i 72 (ochrona praw dziecka)
→ stan klęski żywiołowej – zgodnie z art. 232 może być wprowadzony na nie dłużej niż 30 dni
(ewentualne przedłużenie leży w gestii Sejmu) i dotyczy zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych
lub awarii technicznych
Na podstawie art. 233 ust. 3 ustawa ograniczająca prawa i wolności w stanie klęski żywiołowej
może ograniczań prawa i wolności z art. 22 (ochrona własności), 41 ust. 1,3,5 (nietykalność
osobista, konieczność poinformowania o przyczynie zatrzymania, prawo do odszkodowania za
bezprawne pozbawienie wolności), 50 (nienaruszalność mieszkania), 52 ust. 1 (wolność poruszania
się po terytorium RP, zamieszkania i miejsca pobytu), 59 ust. 3 (prawo do organizowania strajków
przez związki zawodowe), 64 (prawo własności, inne prawa majątkowe, prawo dziedziczenia), 65
ust. 1 (wolność wyboru i wykonywania zawodu), 66 ust. 1 (prawo do bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy), 66 ust. 2 (prawo do urlopów)
Zgodnie z art. 233 ust. 2 żadne ograniczenie nie może wynikać wyłącznie z powodu rasy, płci,
języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku.
2.5. Ochrona praw i wolności (art. 77-81). Podstawą jest tutaj przepis art. 77 ust. 1, który mówi, że
każdy ma prawo do wynagrodzenia od władz publicznych za naruszone wolności lub prawa. Istnieją
następujące możliwości dochodzenia swoich praw:
→ podstawowym środkiem jest droga sądowa, której ustawa nie może zamknąć w przypadku
dochodzenia naruszonych wolności i praw (art. 77 ust. 2), ponadto każda decyzja sądowa może być
zaskarżona w drugiej instancji (art. 78)
→ skarga konstytucyjna (art. 79 ust. 1), która może zaskarżać przepis łamiący wolności i prawa
jednostki, na podstawie którego wydane zostało ostateczne orzeczenie sądu, z wyjątkiem przepisu z
art. 56 (art. 79 ust. 2)
→ każdy ma prawo wnieść wniosek o pomoc w ochronie swoich spraw i wolności do Rzecznika
Praw Obywatelskich (art. 80)
Wyjątkową sytuację przedstawia art. 81, który określa, że prawa określone w przepisach art. 65 ust.
4 i 5 (minimalne wynagrodzenie, obowiązek państwa do prowadzenia polityki dążącej do
zmniejszenia bezrobocia), 66 (prawo do higienicznych warunków pracy oraz do wypoczynku), 69
(pomoc osobom niepełnosprawnym), 71 (dobro rodziny), 74 (bezpieczeństwo ekologiczne), 75
(potrzeby mieszkaniowe obywateli), 76 (ochrona konsumentów, użytkowników i najemców) mogą
być dochodzone w granicach określonych w ustawie (przy czym ustawa musi i tak być zgodna z
Konstytucją).

2. Obowiązki zawarte w Konstytucji po pierwsze, nie są katalogiem zamkniętym, ponieważ przy

możliwości ograniczenia pewnych wolności siłą rzeczy dochodzi wówczas do narzucenia pewnych
obowiązków, po drugie, nie są wiążące dla jednostki, ponieważ nakazanie czegoś jednostce może
nastąpić tylko na drodze ustawy.
Obowiązki wymienione w Konstytucji można podzielić na obowiązki, którym podlegają:
2.1. wszyscy przebywający pod jurysdykcją RP:
→ obowiązek przestrzegania prawa RP (art. 83)
→ obowiązek ponoszenia świadczeń i ciężarów publicznych w tym podatków (art. 84)

→ obowiązek dbałości o środowisko (art. 86)
2.2. obywatele RP
→ obowiązek wierności ojczyźnie oraz troska o dobro wspólne (art. 82)
→ obowiązek obrony ojczyzny, z czym związana jest służba wojskowa (art. 85)

Wybory

1. Pojęcie „prawo wyborcze” może być rozumiane w aspekcie:

* podmiotowym – jest to prawo przysługujące obywatelom (a więc w tym względzie nie jest to
prawo człowieka)
→ czynne prawo wyborcze, czyli prawo do wybierania
→ bierne prawo wyborcze, czyli prawo do kandydowania i do uzyskania mandatu w wyniku
wyborów
* przedmiotowym – jest to gałąź prawa regulująca kwestie przygotowania, przeprowadzenia i
ustalenia wyborów, a równocześnie jest to jedna z dziedzin prawa konstytucyjnego. Prawo wyborcze
w znaczeniu podmiotowym jest w Polsce regulowane przez:
→ odpowiednie przepisy konstytucji:
a) art. 62 – określa komu przysługuje czynne prawo wyborcze (obywatel, który ukończył 18
lat i nie jest prawomocnym orzeczeniem sądu ubezwłasnowolniony lub pozbawiony praw
publicznych albo wyborczych)
b) art. 96 ust. 2 – podstawowe zasady wyborów do Sejmu
c) art. 97 ust. 2 – podstawowe zasady wyborów do Senatu
d) art. 98-101 – regulacje dotyczące wyborów do Sejmu i Senatu
e) art. 127-129 – regulacje dotyczące wyborów na Prezydenta
f) art. 169 ust. 2 i 3 – podstawowe zasady i regulacje dotyczące wyborów samorządów
terytorialnych
→ Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 roku Kodeks wyborczy, na który składają się:
a) przepisy ogólne odnoszące się do wyborów wszystkich typów
b) określenie organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie wyborów
c) szczegółowe unormowania dotyczące wyborów do Sejmu, Senatu, wyborów Prezydenta RP,
do Parlamentu Europejskiego, do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego oraz
wyborów wójta, burmistrza i prezydenta miasta
d) przepisy karne
System wyborczy – jest to pojęcie szersze od prawa wyborczego, które zawiera się w pojęciu
systemu wyborczego. Można go zdefiniować jako całokształt prawnych i pozaprawnych reguł
określających sposób przygotowania, przeprowadzenia i ustalenia wyniku wyborów, zatem prawo
wyborcze jest podstawowym elementem systemu wyborczego w skład którego wchodzą także inne
regulacje (np. dotyczące wyborów wewnątrzpartyjnych, które nie są aktami prawnymi, jednak mają
bezpośredni wpływ na wynik wyborów)

2. Podstawowe zasady prawa wyborczego = tzw. „przymiotniki wyborów”. Wobec tego w polskim

systemie mamy wybory pięcioprzymiotnikowe do Sejmu (art. 96 ust. 2), w odniesieniu do Senatu
Konstytucja wymienia jedynie zasadę powszechności, bezpośredniości i tajności (art. 97 ust. 2).
Wybory prezydenckie są czteroprzymiotnikowe (ze względu na jeden mandat prezydencki, zasada
proporcjonalności nie ma tutaj sensu), podobnie jak wybory do samorządu terytorialnego.
Poszczególne przymiotniki wyborów to:
2.1. zasada powszechności – oznacza ona, że co najmniej czynne prawo wyborcze przysługuje
wszystkim obywatelom od chwili ukończenia 18 lat, zatem nie można wprowadzać żadnych
ograniczeń politycznych (cenzusów), a jedynym ograniczeniem prawa wyborczego są przyczyny
naturalne (wiek)
→ przesłanki posiadania czynnego prawa wyborczego w Polsce (art. 62 Konstytucji)
a) obywatelstwo polskie, przy czym osoby obcego (ale unijnego) obywatelstwa na stałe
zamieszkujące w Polsce po wejściu polski do UE zyskały czynne i bierne prawo wyborcze do
Parlamentu Europejskiego oraz czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do samorządów
lokalnych
b) ukończenie 18 lat najpóźniej w dniu wyborów
c) posiadanie pełni praw publicznych, przy czym w przypadku utraty praw publicznych, które
są środkiem karnym określonym w KK w art. 39, automatycznie traci się także prawa wyborcze;

samoistna utrata prawa wyborczego jest jedną z sankcji leżących w gestii Trybunału Stanu, zatem
mogą być jej poddane jedynie osoby, które mogą ponosić odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu
d) posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych
→ przesłanki posiadania biernego prawa wyborczego są różne w zależności od typu wyborów,
przy czym przesłanką stałą jest posiadanie czynnego prawa wyborczego, przy czym w przypadku
wyboru do samorządów lokalnych jest to przesłanka wystarczająca, przy czym trzeba zamieszkiwać
na terytorium danej jednostki samorządu terytorialnego przez cały czas sprawowania mandatu.
Wytyczne dotyczące wieku w poszczególnych typach wyborów

Sejm

21 lat (art. 99 ust. 1)

Senat

30 lat (art. 99 ust. 2)

Parlament Europejski

21 lat

Prezydent

35 lat (art. 127 ust. 3)

Samorządy terytorialne

18 lat

Wójt, burmistrz,
prezydent miasta

25 lat

Ponadto do Sejmu i do Senatu nie można kandydować i zostać wybranym w przypadku skazania
prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z
oskarżenia publicznego (art. 99 ust. 3).
Gwarancje zasady powszechności w zakresie czynnego prawa wyborczego:
→ nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny od pracy (art. 98 ust. 2 oraz art. 128 ust. 2
konstytucji)
→ zasady tworzenia obwodów głosowania. Obwód głosowania jest to jednostka terytorialna, w
ramach której oddaje głosy określona grupa wyborców. Gwarancją zasady powszechności dla
wyborców jest tutaj regulacja zawarta w Kodeksie wyborczym, ustalająca, że obwód powinien
obejmować od 500 do 3000 mieszkańców, co ma na celu uniknięcie tłoków oraz dopasowanie granic
obwodów do warunków geograficznych i możliwości komunikacyjnych. Ponadto tworzy się tzw.
obwody specjalne w zakładach opieki zdrowotnej, zakładach pomocy społecznej, w domach
studenckich, zakładach karnych i aresztach śledczych, natomiast żołnierz odbywający służbę może
głosować w miejscowości, w której odbywa służbę. Obwody wyborcze tworzy się także na polskich
statkach morskich oraz w polskich placówkach dyplomatycznych lub konsularnych za granicą
→ instytucja rejestrów i spisów wyborców istnieje w każdej gminie (art. 18 kodeksu
wyborczego) i obejmuje wszystkie stale zamieszkałe na terenie gminy osoby, którym przysługuje
prawo wyborcze, przy czym osoba na przebywająca czasowo na obszarze gminy na własny wniosek
także może być dopisana do rejestru (art. 28 par. 1 kodeksu wyborczego). W przypadku braku wpisu
do rejestru/spisu można złożyć reklamację, którą rozpatruje wójt, burmistrz lub prezydent miasta.
→ instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania (art. 32 kodeksu wyborczego), która daje
możliwość głosowania poza miejscem zamieszkania
→ procedura protestu wyborczego, umożliwiająca wniesienie protestu w przypadku, gdy
wyborca bezprawnie został pozbawiony prawa do głosowania – może wówczas zakwestionować
wybory, jednak tylko w przypadku, kiedy naruszenie prawa mogło mieć wpływ na wynik wyborów
2.2. zasada równości
→ w znaczeniu formalnym - „jeden człowiek, jeden głos”
→ w znaczeniu materialnym – każdy głos wyborcy ma tę samą siłę. Istnieją dwie metody
zapewnienia stabilności w tym zakresie:
a) wprowadzenie stałej normy przedstawicielstwa, tzn. ustalenie (na poziomie konstytucji)
liczby mieszkańców przypadających na jeden mandat
b) ustalenie stałej liczby posłów i dopasowywanie tej liczby mandatów do obecnej struktury
zamieszkania ludności przed każdymi wyborami
2.3. zasada bezpośredniości – oznacza, że wyborca oddaje swój głos na osobę lub osoby, które mają
zostać wybrane, a więc jego decyzja jest bezpośrednia. Jest to zasada, która jest wymagana przy
wszystkich typach wyborów (wskazują na to przepisy konstytucji). Ponadto na gruncie obecnego
prawa dopuszczalne jest głosowanie przez pełnomocnika jedynie w przypadku osób
niepełnosprawnych (od 2009 roku, art. 54-61 kodeksu wyborczego) oraz możliwość głosowania
korespondencyjnego dla osób głosujących w obwodach utworzonych za granicą, które zgłosiły

zamiar takiego głosowania nie później niż 15 dni przed dniem wyborów (art. 62-69 kodeksu
wyborczego). W innych przypadkach głos musi być oddany bezpośrednio i osobiście
2.4. zasada tajności – oznacza gwarancję, że treść decyzji każdego wyborcy nie będzie mogła być
ustalona i ujawniona. Zasada ta jest jednolita dla wszystkich procedur wyborczych na mocy
przepisów konstytucji, ponadto obowiązek tajnego głosowania ujęty jest w art. 52 par 5 kodeksu
wyborczego. Gwarancje zachowania zasady tajności to:
→ nakaz aby wszystkie karty do głosowania były identyczne i pozbawione jakichkolwiek
znaczników
→ w każdym lokalu muszą znajdować się w odpowiedniej liczbie kabiny do głosowania i
przyrządy do pisania
→ wyborca musi wejść do kabiny sam
→ uznanie za przestępstwo zapoznanie się z treścią oddanego głosu wbrew woli głosującego (art.
251 par. 2 kodeksu karnego)
→ każdy wyborca musi osobiście wrzucić kartę do urny
2.5. zasada proporcjonalności – jest to zasada odnosząca się do sposobu ustalania wyniku
głosowania alternatywna dla zasady większości (która występuje w dwóch wariantach: zasada
większości względnej polegająca na tym, że wygrywa ten, kto ma więcej głosów niż inni; w Polsce
zasada większości stosowana jest w wyborach do Senatu oraz w wyborach do rad gmin, które nie
mają statusu miasta na prawach powiatu oraz zasada większości bezwzględnej, gdzie wygrywa ten,
kto ma większość co najmniej 50%, natomiast jeżeli żaden z kandydatów nie przekracza tego progu
następuje druga tura, w której pozostaje dwóch najsilniejszych kandydatów – w Polsce zasada ta
stosowana jest w wyborach prezydenckich oraz w wyborach na wójta, burmistrza i prezydenta
miasta).
Istota zasady proporcjonalności opiera się na tworzeniu wielomandatowych okręgów (ilość
mandatów jest zależna od ilości wyborców w danym okręgu) i rozdzieleniu ich proporcjonalnie do
procentowego udziału głosów w danym okręgu.
Ze względu na komplikacje w prostym stosowaniu zasady proporcjonalności istnieją jej bardziej
wypracowane systemy, z czego w Polsce najpowszechniej stosowane są:
→ system d'Hondta, który został zastosowany w wyborach do sejmu w okresie konstytucji
marcowej w 1993 oraz 1997 roku (zniosła go ordynacja wyborcza z 2001 roku, jednak przywrócony
został w 2002 roku), obecnie jest także stosowany w wyborach do samorządu terytorialnego i
Parlamentu Europejskiego. Polega na tym, że poszczególne partie porządkuje się od tej, która
uzyskała największą do tej, która uzyskała najmniejszą ilość głosów. Następnie kolejno dzieli się
każdą z liczb głosów przez kolejne liczby naturalne. Powstałe wyniki szereguje się kolejno od
najwyższego do najniższego w ciągu zamkniętym do ilości mandatów.
→ system St. Lague, który był stosowany w wyborach do Sejmu w 1991 roku, w 2001 roku,
jednak w 2002 roku od niego odstąpiono. Również opiera się na ciągu ilorazów, jednak dzielnikami
są liczby nieparzyste, natomiast pierwszy wynik jest podzielony przez 1,4 a nie przez 1.
Dodatkowo w systemie proporcjonalnym występują pewne instytucje regulacyjne:
→ lista państwowa – polega na tym, że poza listami okręgowymi partie podają także tzw. listy
ogólnopolskie. Część posłów wybieranych jest w normalnej procedurze, natomiast zasadą w takiej
sytuacji jest, że jeżeli w skali kraju w normalnym systemie dana partia uzyska np. 22 mandaty, to
pierwsze 22 osoby z listy ogólnopolskiej także otrzymują mandat. Zniesienie instytucji listy
państwowej nastąpiło w 2001 roku, kiedy wprowadzony został system St. Lague.
→ progi wyborcze, inaczej nazywane klauzulami zaporowymi. Polegają na wprowadzeniu limitu
procentowego udziału głosów w skali ogólnopolskiej od którego przedstawiciele partii mogą
uzyskać mandat. Ma to na celu uniknięcie rozdrobnienia sejmu i uzyskania większej stabilności
koalicyjnej. Progi wyborcze są obecnie w Polsce stosowane w wyborach do Sejmu, wyborach do
Parlamentu Europejskiego oraz w tych typach wyborów lokalnych, gdzie stosowana jest zasada
proporcjonalności, natomiast z progów wyborczych związane są mniejszości narodowe. Progi
wyborcze w Polsce wynoszą:
a) 5% dla uzyskania mandatów z list zgłoszonych przez pojedyncze partie, ugrupowania, czy
ugrupowania wyborców oraz w przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach
lokalnych
b) 8% dla uzyskania mandatów z list zgłoszonych przez koalicyjne komitety wyborcze

3. Komisje wyborcze – są to szczególne organy państwowe, tworzone dla zorganizowania i

przeprowadzenia wyborów. Istnieją trzy szczeble komisji wyborczych:

3.1. Państwowa Komisja Wyborcza – jest to organ właściwy dla wszystkich procedur wyborczych i
referendalnych. Ponadto jest to organ stały, działa więc także w okresie pomiędzy wyborami. Składa
się z 9 członków, których wskazują prezesi poszczególnych sądów, a powołuje prezydent:
→ 3 sędziów Trybunału Konstytucyjnego
→ 3 sędziów Sądu Najwyższego
→ 3 sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego
Państwowa Komisja Wyborcza wybiera przewodniczącego i dwóch zastępców. Do jej zadań należy
funkcja nadzorczo-organizacyjna nad komisjami niższych szczebli oraz funkcje związane z samymi
wyborami takimi jak rejestracja kandydatów do Sejmu i ogłaszanie wyników wyborów
3.2. okręgowe komisje wyborcze – podobnie jak Państwowa Komisja Wyborcza, składają się z
sędziów (sądów apelacyjnych, okręgowych i rejonowych z danego regionu, zgłaszani są przez
ministra sprawiedliwości, a powoływani przez Państwową Komisję Wyborczą) są tworzone
każdorazowo w przypadku wyborach, a ich funkcje to rejestracja kandydatów do Senatu lub list
wyborczych do Sejmu oraz ustalanie wyników wyborów w okręgu
3.3. obwodowe komisje wyborcze – tworzone są każdorazowo przy wyborach, a ich członkami są
wyborcy przez wójtów, burmistrzów, prezydentów miast. Podstawowym zadaniem jest
przeprowadzenie wyborów w obwodzie.

4. Wybory do Sejmu i Senatu

4.1. zasady
→ do Sejmu (art. 96 ust. 2): powszechności, równości, bezpośredniości, tajności,
proporcjonalności
→ do Senatu (at. 96 ust. 2): powszechności, bezpośredniości, tajności
4.2. zarządzenie wyborów
→ wybory do Sejmu i Senatu zawsze odbywają się łącznie
→ zarządza je prezydent nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji
izb, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu trzydziestu dni przed
upływem czterech lat od rozpoczęcia kadencji izb
→ w przypadku skrócenia kadencji Sejmu wybory muszą zostać zarządzone nie później niż 45
dni od dnia zarządzenia o skróceniu kadencji (art. 98 ust. 5)
4.3. okręgi wyborcze i obwody głosowania – ich wydzielenie jest konieczna dla przeprowadzenia
wyborów.
→ okręg wyborczy jest to jednostka terytorialna, w ramach której dokonywane jest obsadzenie
określonej liczby mandatów, a więc wybór określonej liczby posłów czy senatorów; w skład
okręgów wchodzi określona ilość obwodów. Okręgi wyborcze w wyborach do sejmu są
wielomandatowe zgodnie z zasadą proporcjonalności, w obecnym stanie prawnym mogą być
województwem lub częścią województwa (granice okręgu nie mogą zatem przecinać granicy
województwa, ale także granicy powiatu, czy miasta na prawach powiatu) natomiast ilość mandatów
określa się na zasadzie jednolitej normy przedstawicielstwa. W wyborach do Senatu w obecnym
stanie prawnym istnieje 100 jednomandatowych okręgów
→ obwód głosowania jest to jednostka terytorialna, w ramach której oddaje głosy określona
grupa wyborców. Są tworzone wedle wcześniej wymienionych zasad stanowiących jedną z
gwarancji zasady powszechności
4.4.. zgłaszanie kandydatów
→ zgodnie z Konstytucją kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne
oraz wyborcy (art. 100 ust. 1)
→ procedura zgłaszania kandydatów do Senatu:
a) partie polityczne, koalicje partii bądź wyborcy na mocy art. 84 par. 2 kodeksu wyborczego
tworzą komitety wyborcze
b) do Senatu można kandydować tylko w jednym okręgu wyborczym
c) nie można równocześnie kandydować do Senatu i Sejmu
d) kandydat musi złożyć oświadczenie lustracyjne (jest ono weryfikowane już po wyborach –
w przypadku nieprawdziwości oświadczenia mandat natychmiastowo wygasa)
e) kandydat, aby został zarejestrowany przez okręgową komisję wyborczą musi uzyskać 2000
podpisów osób na stałe zamieszkujących w danym okręgu (art. 264 kodeksu wyborczego)
f) w przypadku jakichkolwiek problemów przy rejestracji, ostatecznego rozstrzygnięcia
dokonuje Państwowa Komisja Wyborcza
→ procedura zgłaszania kandydatów do Sejmu:

a) komitet zgłaszający listę wyborczą na mocy art. 84 par. 2 kodeksu wyborczego mogą
utworzyć partie polityczne, koalicje partii bądź wyborcy (co najmniej 15 + 1000 podpisów
popierających powstaje komisji)
b) ze względu na klauzule zaporową komitet nie może istnieć tylko w jednym regionie (z
wyjątkiem mniejszości narodowych), musi być obecny na terenie całego kraju
c) lity wyborcze zgłaszane są do okręgów przez władze partii (organy reprezentujące partię na
zewnątrz) bądź przez komitety wyborcze
d) kandydat musi złożyć podpis oraz oświadczenie lustracyjne
e) lista okręgowa musi być poparta podpisami co najmniej 5 tys. wyborców na stałe
zamieszkałych w danym okręgu, przy czym zwolnione z tego wymogu są komitety, które
zarejestrowały listę w co najmniej połowie okręgów
f) liczba kandydatów na liście nie może przekraczać dwukrotności liczby mandatów w danym
okręgu i musi być na niej co najmniej po 35% osób obu płci
g) w przypadku odmowy zarejestrowania ostateczne rozstrzygnięcie wydaje Państwowa
Komisja Wyborcza, natomiast jeżeli odmowa wynikała z niedostatecznej ilości podpisów – sąd
okręgowy
4.5. głosowanie – może się odbywać wyłącznie w lokalu obwodowej komisji wyborczej i trwa od
godziny 7.00 do 21.00. W tym czasie w lokalu powinno być obecnych co najmniej 3 członków
obwodowej komisji wyborczej. W przypadku wyborów do Senatu wybiera się tylko osobę,
natomiast w przypadku wyborów do Sejmu wybiera się zarówno listę jak i osobę. W przypadku nie
postawienia znaku x lub postawieniu ich zbyt wielu głos uznaje się za nieważny (art. 227 par 4 i 5
kodeksu wyborczego).
4.6. ustalenie wyników
→ elementy wspólne dla wyborów do Sejmu, Senatu i prezydenckich
a) ustalenie liczby osób uprawnionych do głosowania, liczę osób, którym wydano karty do
głosowania oraz liczbę kart do głosowania, które znalazły się w urnie – ustalenie frekwencji
wyborczej
b) ustalenie liczby głosów oddanych na:
- poszczególnych kandydatów (Senat i prezydent)
- na poszczególne listy, a następnie na poszczególnych kandydatów w list (Sejm)
c) przekazanie wyników do wyższej komisji wyborczej
→ wybory do Sejmu: wyniki przekazuje się do okręgowej komisji wyborczej, która sumuje dane
o wynikach głosowania w poszczególnych obwodach i przekazuje je do Państwowej Komisji
Wyborczej, gdzie ustala się, które komitety wyborcze przekroczyły próg wyborczy. Następnie
dochodzi do obliczeń na podstawie systemu d'Hondta i rozdzielenia mandatów
→ wybory do Senatu: ustalenie wyników kończy się na etapie komisji okręgowej, Państwowa
Komisja Wyborcza dokonuje jedynie czynności końcowych
4.7. stwierdzenie ważności

5. Wybory Prezydenta

5.1. zasady: powszechności, bezpośredniości, równości i tajności
5.2. zarządzenie wyborów
→ wybory zarządza marszałek sejmu
→ muszą odbyć się między 100 a 75 dniem przed upływem kadencji urzędującego prezydenta
→ w razie opróżnienia urzędu prezydenta muszą być ogłoszone w przeciągu 14 dni i muszą się
odbyć w dniu wolnym od pracy nie później niż w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów (art.
128 ust. 2)
5.3. zgłaszanie kandydatów
→ zgodnie z konstytucją kandydata na prezydenta może zgłaszać grupa co najmniej 100 tys.
wyborców (art. 127 ust. 3)
→ procedura zgłaszania kandydatów jest trzystopniowa:
a) związanie komitetu wyborczego popierającego na zasadzie wyłączności określonego
kandydata. Komitet wyborczy może stworzyć wyłącznie grupa 15 obywateli (art. 84 par. 3 kodeksu
wyborczego) i jedynie pod warunkiem zdobycia tysiąca podpisów wyborców popierających danego
kandydata (art. 299 par. 1 kodeksu wyborczego). Pod takim wnioskiem kandydat musi złożyć swój
dobrowolny podpis. Po dołączeniu do takiego dokumentu oświadczenia kandydata, że w latach
1944-1990 nie był współpracownikiem służb bezpieczeństwa, komitet wyborczy może zostać
zarejestrowany przez Państwową Komisję Wyborczą

b) zdobycie 100 tys. podpisów obywateli popierających kandydata. Podpis musi być
dobrowolny, a za jakiekolwiek formy nacisku (art. 497 par. 1 kodeksu wyborczego) lub za udzielenie
lub przyjmowania korzyści majątkowych (art. 497 par. 3 kodeksu wyborczego) przy składaniu
podpisu grożą wysokie kary. Po zdobyciu podpisów kandydat jest rejestrowany przez Państwową
Komisję Wyborczą (jeżeli istnieją wątpliwości co do legalności procedur na którymkolwiek
wcześniejszym etapie sprawę rozstrzyga Sąd Najwyższy)
c) Państwowa Komisja Wyborcza sporządza listę kandydatów i rozpoczyna się właściwa
kampania wyborcza
5.4. ustalenie wyników: okręgowe komisje wyborcze dokonują tylko zbiorczego zliczenia głosów ze
swojego terenu. Wynik ustala Państwowa Komisja Wyborcza. Ze względu na zasadę większości
względnej, przy braku rozstrzygnięcia po 14 dniach przeprowadzana jest kolejna tura.

6. Weryfikacja ważności wyborów uzależniona jest wyłącznie od poprawności formalnego aspektu ich

przeprowadzenia, przy czym badanie poprawności proceduralnej leży w wyłącznej gestii sądów (art.
101 i 129 konstytucji). Procedury sądowe oparte są na protestach wyborczych. Protest wyborczy
może zostać złożony przez każdego wyborcę, przewodniczącego właściwej komisji wyborczej oraz
przez pełnomocnika każdego komitetu wyborczego. W zakresie materialnym może dotyczyć
przestępstw lub naruszeń, które dotyczyły głosowania, ustalenia wyników głosowania lub wyników
wyborów. W przypadku wyborów parlamentarnych protest wnosi się na piśmie do SN najpóźniej 7
dni od dnia ogłoszenia wyników wyborów (art. 241 par. 1 kodeksu wyborczego). Opinię w sprawie
przedmiotu protestu wydaje 3 sędziów w ramach Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych Sądu Najwyższego. Dopiero w przypadku pozytywnej opinii możliwe jest zbadanie
ważności wyborów. SN obraduje w pełnym składnie, na co ma 90 dni. W przypadku orzeczenia
nieważności dany mandat wygasa. W przypadku wyborów prezydenckich SN ma tylko 30 dni na
decyzję (żeby została podjęta przed rozpoczęciem nowej kadencji).

Referendum

1. Referendum – jest to forma demokracji bezpośredniej, polegająca na wypowiadaniu się wyborców w

głosowaniu na tematy dotyczące spraw całego państwa lub jego określonej części. Istotą referendum
jest nadanie mu postaci głosowania, które przebiega w oparciu o podstawowe zasady prawa
wyborczego (równości, bezpośredniości, powszechności i tajności) oraz sformułowanie alternatywy
odpowiedzi tak-nie. W prawie konstytucyjnym odróżnia się referendum od plebiscytu, w którym
wyraża się poparcie dla określonej osoby (w referendum wyraża się poparcie dla jakiejś opcji etc.)

2. Typy referendum:

2.1. ze względu na zasięg terytorialny:
→ ogólnokrajowe
→ lokalne
2.2. ze względu na kryterium obowiązku jego przeprowadzenia:
→ obligatoryjne (w danej sprawie musi zostać przeprowadzone np. referendum w sprawie
wprowadzenia nowej konstytucji w 1997 roku)
→ referendum (w przypadku, kiedy podmioty odpowiedzialne za ogłoszenie referendum uznają
to za potrzebne)
2.3. ze względu na kryterium skutków prawnych:
→ wiążące (ma bezpośredni wpływ na prawo)
→ konsultatywne (wynik referendum stanowi jedynie pewną wskazówkę dla władzy)
2.4. ze względu na moment przeprowadzenia:
→ uprzednie (ma być przesłanką wiążącą lub sugerującą przy podejmowaniu przyszłej decyzji)
→ następcze (zatwierdza akt już istniejący)
2.5. ze względu na akt, jaki powstaje pod wpływem referendum:
→ ustawodawcze
→ konstytucyjne (znacznie częstsze np. art. 236 ust. 6 Konstytucji)

3. Referendum w polskiej konstytucji:

3.1. podstawa prawna:
→ art. 4 ust. 2 Konstytucji: „Naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub
bezpośrednio” - zatem nie wykluczając żadnej z form demokracji bezpośredniej Konstytucja nadaje
nadrzędne prawo demokracji przedstawicielskiej
→ art. 118 ust 2 Konstytucji: przewiduje dwie formy demokracji bezpośredniej (referendum i
inicjatywa ludowa)
→ art. 125 Konstytucji: reguluje kwestię referendum krajowego w sprawach ważnych dla

państwa
→ art. 90 ust. 3: referendum jako jeden z dwóch możliwych trybów doprowadzenia do ratyfikacji
umowy międzynarodowej przekazującej część kompetencji organom organizacji międzynarodowej
→ art. 235 ust. 6: dotyczy referendum w przypadku zmiany konstytucji, przy czym jest ono
dopuszczalne tylko:
a) jeżeli Sejm i Senat uchwaliły już ustawę o zmianie konstytucji
b) zmiana dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII
c) przeprowadzenia referendum musi zarządzać Senat, Prezydent lub 1/5 ustawowej liczby
posłów
→ ustawa z 14 marca 2003 roku o referendum ogólnokrajowym
→ art. 170 Konstytucji: określa występowanie referendum lokalnego

4. Referendum ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125

Konstytucji)
→ ma charakter fakultatywny (art. 125 ust. 1)
→ przedmiotem referendum mogą być tylko sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa.
→ referendum stanowi formę uzupełnienia władzy przedstawicielskiej, zatem nie może dotyczyć
spraw leżących w gestii innych organów państwowych np. ustanowienia ustawy, ratyfikowania
umowy międzynarodowej etc.
→ w zapisie art. 125 pojawia się liczba mnoga „sprawy” zatem nie ma przeciwwskazań aby
jedno referendum dotyczyło więcej niż jednej sprawy
→ brak jest jakichkolwiek regulacji zakazujących formułowania pytań, w których jedna z
odpowiedzi jest niezgodna z konstytucją, a także odnoszących się do terminu referendum
→ prawo do zarządzenia referendum ma (art. 125 ust. 2)
a) Sejm bezwzględną ilością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów
- samoistnie
- na wniosek podmiotów wskazanych w art. 63 ustawy o referendum: Senatu, Rady
Ministrów, grupie co najmniej 500 tys. obywateli (przy czym wniosek obywatelski nie może
dotyczyć wydatków i dochodów, a w szczególności podatków i innych danin publicznych,
obronności państwa, amnestii)
b) Prezydent działający za zgodą Senatu
→ referendum przeprowadzane jest przez Państwową Komisję Wyborczą, komisarzy wyborczych
powoływanych przez Państwową Komisję Wyborczą oraz przez obwodowe komisje do spraw
referendum na zasadach analogicznych jak w przypadku wyborów parlamentarnych
→ art. 48 ustawy o referendum wskazuje następujące podmioty mogące uczestniczyć w kampanii
referendalnej:
a) partie polityczne, które uzyskały w ostatnich wyborach co najmniej 3% w wyborach do
Sejmu
b) kluby parlamentarne
c) ogólnopolskie stowarzyszenia lub inne organizacje społeczne, a także fundacje o ile zostały
zarejestrowane lub zgłoszone przynajmniej na rok przed datą zarządzenia referendum, a ich
statutowa działalność jest związana z przedmiotem referendum
d) pełnomocnik grupy wyborców, z których inicjatywy zostało zarządzone referendum
→ głosowanie może trwać dzień lub dwa, z możliwością podania frekwencji po pierwszym dniu
→ głosuje się wybierając odpowiedź tak lub nie lub wariant za którym się opowiada
→ stwierdzenie ważności referendum leży w gestii Sądu Najwyższego (art. 125 ust. 4
Konstytucji)
→ referendum jest wiążące jeżeli wzięło w nim udział więcej niż połowa uprawnionych (art. 125
ust. 3), ponadto dodatkowym wymogiem jest aby istniała większość opowiadająca się po jednej ze
stron (tj. żeby głosów na jedną z opcji było więcej niż na drugą opcję i głosów nieważnych) lub
większość opowiadająca się pod jednym z kilku wariantów (art. 66 ustawy o referendum)
→ w przypadku, kiedy w referendum doszło do rozstrzygnięcia, właściwe organy państwowe
mają obowiązek jego zrealizowania tj. wprowadzenia aktów prawnych lub podjęcia innych decyzji
w okresie nie dłuższym niż 60 dni od referendum (art. 67 ustawy o referendum)

5. Referendum lokalne (art. 170)

→ podstawą prawną jest ustawa z 15 września 2000 roku o referendum lokalnym
→ może być przeprowadzone na wszystkich szczeblach administracji lokalnej

→ przedmiotem referendum lokalnego mogą być wyłącznie sprawy dotyczące danej wspólnoty
samorządowej, w tym sprawy odwołania organów samorządowych z wyborów bezpośrednich
→ przeprowadzone jest z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki terytorialnej albo na
wniosek mieszkańców (na szczeblu gminy lub powiatu konieczne jest zgromadzenie 10%
mieszkańców, na szczeblu województwa – 5%)
→ mogą w nim brać udział osoby stale zamieszkujące na terytorium danej jednostki terytorialnej
oraz mające czynne prawo wyborcze do organów samorządu terytorialnego
→ referendum jest ważne, gdy weźmie w nim udział co najmniej 30% uprawnionych
→ ma charakter rozstrzygający, jeżeli więcej niż połowa głosów opowie się po jednej ze stron,
wyjątek w tym zakresie stanowi referendum gminne w sprawie samoopodatkowania, gdzie
rozstrzygnięcie wymaga 2/3 po jednej ze stron
→ w przypadku rozstrzygającego charakteru referendum organy władzy lokalnej mają obowiązek
podjąć natychmiast odpowiednie działania w celu realizacji postulatów
→ w przypadku odwołania organów władzy lokalnej w referendum ich kadencja upływa w chwili
ogłoszenia wyników referendum, a Premier powołuje osobę tymczasowo sprawującą dane urzędy

Parlament – władza ustawodawcza (art. 10 ust. 1 Konstytucji)

1. Autonomia parlamentu jako organu bezpośrednio reprezentującego ogólne decyzje narodu jako

suwerena przejawia się w:
1.1. w aspekcie formalnym znajduje wyraz w tzw. autonomii regulaminowej, która oznacza, że
każda z izb ma wyłączność w tworzeniu swojego regulaminu wewnętrznego. Regulamin ze względu
na swoją autonomię nie może być żadnym innym aktem normatywnym w tym przede wszystkim
ustawą (zatem nie może w żadnej mierze regulować sytuacji jednostki). Regulamin ustala (art. 112 w
związku z art. 124 Konstytucji): organizację wewnętrzną izb, porządek prac, tryb powoływania i
działania organów, sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów
państwowych wobec danej izby. Ze względu na niemożność regulacji praw jednostki przez
Regulaminy, kwestie takie jak sytuacja prawna posłów i senatorów oraz powoływanie komisji
śledczych (które na swoje posiedzenie mogą wezwać obywatela w celu złożenia wyjaśnień)
regulowane są przez odrębne ustawy. Ze względu na swoją specyfikę regulaminy są aktami prawa
wewnętrznego
1.2. w aspekcie materialnym znajduje zastosowanie w:
* ustalaniu wewnętrznej organizacji i procedur
* w szeregu unormowań dotyczących gwarancji sprawowania swoich obowiązków zarówno przez
izby jak i przez parlamentarzystów:
→ autonomia personalna (wyłączność ustalania składu organów wewnętrznych)
→ autonomia budżetowo-finansowa (wyłączność ustalania budżetu i decydowania o sposobie
jego wykonywania)
→ autonomia terytorialna (odrębność siedziby parlamentu i wyłączność zarządzania swoim
terenem)
→ autonomia jurysdykcyjna (wyłączność decyzji w sprawach immunitetowych i
dyscyplinarnych)

2. Podstawy prawne funkcjonowania parlamentu:

2.1. Konstytucja: przede wszystkim zapisy rozdziału IV, ale także III (źródła prawa –
charakterystyka ustawy), czy X (kwestie budżetowe)
2.2. uchwała Sejmu z 30 lipca 1992 roku – Regulamin Sejmu RP z licznymi zmianami
2.3. uchwała Senatu z 23 listopada 1990 roku – Regulamin Senatu z licznymi zmianami
2.4. ustawa z 9 maja 1996 o wykonywaniu mandatu posła i senatora
2.5. ustawa z 21 sierpnia 1997 roku o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez
osoby pełniące funkcje publiczne
2.6. ustawa z 21 stycznia 1999 roku o sejmowej komisji śledczej
2.7. ustawa z 8 października 2012 roku o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w
sprawach związanych z członkostwem RP w UE
2.8. ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu

3. Struktura parlamentu

3.1. zasada dwuizbowości – zgodnie z art. 10 ust. 2 i art. 95 ust. 1 Sejm i Senat są organami władzy
ustawodawczej
* Sejm: składa się z 460 posłów (art. 96 ust. 1) wybieranych w wyborach powszechnych, równych,

bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych (art. 96 ust. 2), jest izbą wyższą, ponieważ przysługuje
mu wyłączne prawo do kontroli rządu (art. 95 ust. 2)
* Senat: składa się ze 100 senatorów (art. 97 ust. 1) wybieranych w wyborach bezpośrednich,
tajnych i powszechnych (art. 97 ust. 2), jest izbą niższą, ponieważ jego główną funkcją jest funkcja
ustawodawcza, przy czym przy odpowiedniej większości Sejm może narzucić Senatowi swoją
decyzję, ponadto Senat nie pełni funkcji kontrolnej nad rządem i nie powołuje rządu. Bierze
natomiast udział w powoływaniu niektórych konstytucyjnych organów państwowych (art. 205 ust. 1:
prezes NIK, art. 209 ust. 1: Rzecznik Praw Obywatelskich, art. 214 ust. 1: jeden członek Krajowej
Rady Radiofonii i Telewizji, art. 227 ust. 5: trzej członkowie Rady Polityki Pieniężnej). Ponadto
istnienie Senatu jest uzależnione od istnienia Sejmu (rozwiązanie Sejmu automatycznie prowadzi do
rozwiązaniu Senatu, ponieważ wybory do obu izb muszą odbywać się w tym samym czasie)
3.2. Zgromadzenie Narodowe – jest to wspólne zgromadzenie Sejmu i Senatu (art. 114 ust. 1: „[...]
Sejm i Senat obradując wspólnie […] działają jako Zgromadzenie Narodowe”)
* organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania są analogiczne do działania poszczególnych izb,
przy czym art. 114 podaje dodatkowe zasady:
→ Zgromadzeniu przewodniczy Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałek Senatu
→ formą działania Zgromadzenia są wspólne obrady obu izb, bez konieczności zachowania
jakichkolwiek parytetów sejmowo-senackich w organach Zgromadzenia, a w przypadku liczenia
większości bierze się pod uwagę całość tj. 560 osób
→ ust. 2: dalsze konkrety ustala regulamin Zgromadzenia
* kompetencje, zgodnie z art. 114 dotyczą wyłącznie zamkniętego katalogu sytuacji
przedstawionych w konstytucji:
→ przyjmowanie przysięgi od nowo wybranego prezydenta (art. 130)
→ stwierdzenie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan
zdrowia (art. 131 ust. 2)
→ stawianie prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (art. 145 ust. 2)
→ wysłuchanie orędzia prezydenta (art. 140)

4. Kadencja Sejmu i Senatu

4.1. zgodnie z art. 98 ust. 1 Sejm i Senat wybierane są na czteroletnie kadencje, przy czym zgodnie z
art. 98 ust. 1,3 i 4 kadencja Senatu jest uzależniona od kadencji Sejmu
4.2. nowa kadencja rozpoczyna się w dniu pierwszego posiedzenia Sejmu (art. 98 ust. 1), a kończy
się dzień przed pierwszym posiedzeniem nowego Sejmu. Zgodnie z art. 98 ust. 2 wybory muszą się
odbyć w okresie 30 dni przed upływem kadencji poprzedniego Sejmu, natomiast pierwsze
posiedzenie nowego Sejmu musi się odbyć nie później niż w 30 dni po wyborach (art. 109 ust. 2)
4.3. przedłużenie kadencji Sejmu i Senatu może nastąpić wyłącznie w przypadku wystąpienia
jednego ze stanów nadzwyczajnych (art. 228 ust. 7 zakazuje przeprowadzania wyborów w czasie
stanu nadzwyczajnego oraz w 90 dni po jego zakończeniu)
4.4. skrócenie kadencji może nastąpić w dwóch procedurach:
* może wynikać z własnej decyzji Sejmu i wówczas mówimy o samorozwiązaniu (art. 98 ust. 3).
Uchwałę o samorozwiązaniu Sejm musi podjąć większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów (a
więc konieczne jest co najmniej 307 głosów). Może być podjęta w każdym czasie (z wyjątkiem
stanów wyjątkowych i w 90 dni po ich zakończeniu – art. 228 ust. 7) i z dowolnej przyczyny. Senat
nie ma żadnego formalnego udziału w procedurze skracania kadencji
* może nastąpić z mocy zarządzenia prezydenta i wówczas mówimy o rozwiązaniu Sejmu (art. 98
ust. 4). Może nastąpić tylko w dwóch przypadkach:
→ obligatoryjnie, w procesie tworzenia rządu – w razie niezdolności Sejmu do wyrażenia wotum
zaufania rządowi powołanemu przez prezydenta bądź niezdolności do wybrania własnego składu
rządu (art. 155)
→ fakultatywnie, w procesie uchwalani ustawy budżetowej – w razie niezdolności izb do
przyjęcia w okresie czterech miesięcy (art. 225)
Uchwała o rozwiązaniu Sejmu nie może wystąpić w czasie trwania stanu wyjątkowego i w 90 dni po
jego zakończeniu (art. 228 ust. 7), ponadto nie wymaga kontrasygnaty (art. 145 ust. 3 pkt. 3),
natomiast konieczne jest uprzednie zasięgnięcie opinii Marszałów Sejmu i Senatu.
Skutki prawne skrócenia kadencji Sejmu polegają na konieczności ogłoszenia nowych wyborów
przez Prezydenta, które powinny się odbyć w okresie nie dłuższym niż 45 dni od chwili rozwiązania
lub samorozwiązania Sejmu. W tym czasie parlament zachowuje pełnię swoich kompetencji.
4.5. zasada dyskontynuacji prac parlamentarnych – ściśle związana z upływem kadencji Sejmu i

Senatu. Polega na tym, że stary Sejm nie przekazuje nowemu rozpoczętych prac do kontynuacji
(przerwanie ciągłości materialnej parlamentu), z wyjątkiem:
* projektów ustaw wniesionych z inicjatywy obywatelskiej
* sprawozdań sejmowych komisji śledczych, których nie zdążono rozpatrzeć na posiedzeniu Sejmu
* niezakończonych w Sejmie postępowań w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności
konstytucyjnej
* niezakończonych postępowań w sejmowej Komisji do spraw UE
4.6. pierwsze posiedzenie Sejmu jest zwoływane przez prezydenta (obowiązek konstytucyjny) w
ciągu 30 dni od wyborów, bądź, w przypadku gdy poprzednia kadencja została skrócona, w ciągu 15
dni od wyborów. Pierwszemu posiedzeniu przewodniczy Marszałek Senior wybrany przez
Prezydenta spośród najstarszych posłów (art. 1 regulaminu Sejmu), pod przewodnictwem którego
posłowie dokonują ślubowania (art. 2 regulaminu Sejmu). Dopiero wówczas rozpoczynają
sprawowanie mandatu. Na pierwszym posiedzeniu wybierany jest Marszałek Sejmu, następnie
wicemarszałkowie i sekretarze Sejmu. Na pierwszym posiedzeniu jest także składana dymisja
poprzedniego rządu, co oznacza, że w przeciągu miesiąca od pierwszego posiedzenia nowy premier
składa marszałkowi sejmu wniosek o udzielenie wotum zaufania nowemu rządowi (art. 154 ust. 1 i 2
konstytucji)

5. Sposób funkcjonowania parlamentu może opierać się na jednej z dwóch zasad:

5.1. sesyjności – polega na tym, że w ramach kadencji parlamentu wyodrębnia się krótsze (z reguły
kilkumiesięczne) odcinki czasowe, tak zwane sesje, w ramach których izby mogą zbierać się na
posiedzenia plenarne. Pomiędzy sesjami nie dochodzi do posiedzeń, chyba że konieczne jest
zwołanie tzw. sesji nadzwyczajnej. Zwykle prawo zwoływania sesji przysługuje głowie państwa.
System ten istniał w Polsce do 1989 roku
5.2. permanencji – polega na tym, że kadencja parlamentu ma charakter jednolity, tj nie istnieje
podział na okresy sesji i okresy między nimi. Posiedzenie zwołuje przewodniczący izby lub jej
prezydium (a nie jak w systemie sesyjnym organ pozaparlamentarny). Zasada ta istnieje obecnie w
Polsce (art. 109 konstytucji: „Sejm i Senat obradują na posiedzeniach”)
Posiedzenie Sejmu jest to zgromadzenie pełnego składu izby w celu obradowania nad sprawami
objętymi porządkiem dziennym. Terminy posiedzeń ustala Prezydium Sejmu lub cała izba, natomiast
zwołuje je Marszałek Sejmu. Czas trwania jest uzależniony od porządku dziennego, który ustala
Marszałek Sejmu po wysłuchaniu Konwentu Seniorów. Następnie kluby poselskie, koła poselskie
lub grupy co najmniej 15 posłów mogą wnosić swoje wnioski o uzupełnienie porządku dziennego.
Nad ewentualnymi korektami decyzję podejmuje Konwent Seniorów. Jeżeli decyzja nie jest
jednomyślna, wówczas nad porządkiem dziennym głosuje Sejm, przy czym Marszałek ma 4
miesiące na przedstawienie problemu (tzw. „zamrażarka”).

6. Zgodnie z art. 113 Konstytucji posiedzenia Sejmu są jawne (podobnie zgodnie z art. 124 – Senatu) w

stopniu absolutnym, to znaczy, że zasada jawności obejmuje:
→ jawność i publiczność obrad
→ dostępność dokumentów i materiałów stanowiących przedmiot bieżących obrad
→ następczą dostępność dokumentów i materiałów rejestrujących przebieg obrad
Wyłączenie jawności jest sytuacją wyjątkową, mogącą nastąpić tylko ze względu na dobro państwa.
Posiedzenia komisji sejmowych i senackich nie są jawne w tak znacznym stopniu:
→ udział przedstawicieli prasy, radia i telewizji jest możliwy za zgodą szefa komisji (art. 154 ust.
5 regulaminu Sejmu)
→ komisja może odbywać posiedzenie zamknięte
→ niektóre komisje (np. Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej) działają z ograniczeniem
zasady jawności

7. Obrady Sejmu i Senatu toczą się zgodnie z zasadami określonymi w ich Regulaminach. Obradami

Sejmu kieruje Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie wicemarszałek, mający do pomocy dwóch
sekretarzy Sejmu. Przedmiotem obrad są kolejne punkty porządku dziennego. Poseł, który chce
wziąć udział w debacie musi się zapisać do głosu u jednego z sekretarzy. W posiedzeniu może brać
udział prezydent lub szef jego kancelarii a także premier, inni członkowie rządu, prezes TK, prezes
NIK, prezes SN, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Rzecznik Praw Obywatelskich, prezes
NBP, przewodniczący KRRiT, przewodniczący Krajowej Rady Sądownictwa, przewodniczący
Państwowej Komisji Wyborczej, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych. Po debacie
odbywa się głosowanie. Z zasady projekt przechodzi, kiedy za jest „zwykła większość”, czyli
większość głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Inne większości do

większość bezwzględna (więcej głosów za niż głosów przeciw i wstrzymanych razem) i
kwalifikowana (konkretny ułamek, zazwyczaj 2/3 lub 3/5)

8. Organizacja wewnętrzna

8.1. Sejmu
* organy kierownicze – są to organy Sejmu, zatem w ich skład mogą wchodzić wyłącznie posłowie
→ Marszałek Sejmu – wspomniany jest w art. 110 ust. 1 i 2 Konstytucji, a do jego funkcji zalicza
się (ust. 2): przewodniczenie obradom Sejmu, strzeżenie praw Sejmu oraz reprezentowanie Sejmu na
zewnątrz.
a) wybierany jest przez Sejm z grona posłów (art. 110) na pierwszym posiedzeniu nowego
Sejmu. Kandydatury może zgłosić grupa co najmniej 15 posłów, a wyboru dokonuje się
bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art.
4 regulaminu Sejmu. W takim samym trybie wybiera się wicemarszałków, przy czym ich ilość jest
zmienna. Marszałek zwyczajowo jest przedstawicielem koalicji, natomiast wicemarszałkowie
zwyczajowo reprezentują inne najsilniejsze ugrupowania oraz opozycję
b) procedura odwołania marszałka Sejmu została uregulowana w 2008 roku (art. 10a i 10b
oraz art 173 ust. 6 regulaminu Sejmu
c) kompetencje:
- reprezentowanie Sejmu na co składa się: obowiązek przedkładania aktów podjętych przez
Sejm innym konstytucyjnym organom oraz możliwość wyrażenia opinii w przypadku, gdy Prezydent
chce rozwiązać Sejm (art. 98 ust. 4 Konstytucji)
- prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami UE
- zwoływanie posiedzeń Sejmu w tym: ustalanie porządku dziennego, przewodzenie
posiedzeniom, dochowanie porządku na posiedzeniach
- kierowanie pracami Prezydium Sejmu
- czuwanie nad tokiem i terminowością prac Sejmu
- udzielanie pomocy posłom w ich pracy
- administrowanie Sejmem
- jest przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego (art. 114 ust. 1)
- sprawuje zastępstwo Prezydenta RP w przypadku niemożności sprawowania przez niego
urzędu bądź w przypadku opróżnienia stanowiska Prezydenta (art. 131)
- zarządza wybory prezydenckie (art. 128 ust. 2)
→ Prezydium Sejmu – podstawą istnienia jest jedynie regulamin Sejmu. Składa się z marszałka i
wicemarszałków (jest organem kolegiackim), przy czym nie ma prawnej możliwości odwołania
Prezydium. Funkcje Prezydium określa zbiorczo art. 12 regulaminu Sejmu:
a) ustalania planu prac Sejmu z konieczną opinią Konwentu Seniorów oraz ustalanie terminów
posiedzeń
b) organizowanie współpracy między komisjami sejmowymi i koordynowanie ich działań
c) opiniowanie projektów w zakresie ich zgodności z prawem
d) stosowanie kar względem posłów w zakresie odpowiedzialności regulaminowej
e) ustalanie wysokości diet poselskich
f) dokonywanie wykładni regulaminu i inicjowanie jego zmian
→ Konwent Seniorów – jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach
związanych z działalnością i tokiem prac sejmowych. W skład Konwentu wchodzą: Marszałek,
wicemarszałkowie, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów poselskich, przedstawiciele
porozumień liczących co najmniej 15 członków, przedstawiciele kół parlamentarnych, które w dni
rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobną listę wyborczą. Pełni funkcję doradczą w
zakresie najważniejszych spraw proceduralnych Sejmu.
* organy pomocnicze
→ komisje sejmowe – są to wyspecjalizowane organy wewnętrzne Sejmu, które zajmują się
rozpatrywaniem, opiniowanie i przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu, a
w szczególności wyrażaniem opinii o sprawach przekazywanych pod ich obrady przez Sejm, jego
Marszałka lub Prezydium. Według art. 110 ust. 3 konstytucji wyróżnia się:
a) komisje stałe – muszą być powołane przez Sejm i istnieją przez całą kadencję Sejmu, chyba
że dojdzie do zmiany regulaminu. Wyróżnia się komisje stałe wyróżnione z przesłanek:
- materialnych – zwane resortowymi/problemowymi, czyli takie, które są wyróżnione ze
względu na materię jaką się zajmują, zazwyczaj mają też odpowiadającego sobie ministra np.
Komisja Spraw Zagranicznych, Komisja Obrony Narodowej etc.

- funkcjonalnych – których istnienie związane jest z funkcjami realizowanymi przez Sejm
np. Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej, czy Komisja Etyki Poselskiej.
Powyższy podział nie jest klasyfikacją, bowiem np. Komisja Finansów Publicznych ma swojego
resortowego odpowiednika (minister finansów), równocześnie jednak jest ściśle związana z funkcją
Sejmu (ustawa budżetowa)
b) komisje nadzwyczajne – tworzone doraźnie, zostają rozwiązane po wykonaniu swojej misji.
Komisje nadzwyczajne najczęściej zajmują się problematyka materii ustawowej (np. Komisja Prawa
Europejskiego), mogą także zajmować się opiniowaniem zagadnień związanych z funkcją kontrolną
Sejmu, a także specjalne komisje śledcze (art. 111 Konstytucji), przy czym główna funkcja, to
funkcja pomocnicza.
Komisje sejmowe mogą wykonywać tylko czynności związane z kompetencjami Sejmu. Członkami
komisji są wyłącznie posłowie, nadto każdy poseł musi należeć do jakiejś komisji. Pracami komisji
kieruje jej prezydium wybierane z komisji. W pracach komisji mogą uczestniczyć także specjaliści
wybrani z Kancelarii Sejmu oraz z zewnątrz. Komisje podejmują realne decyzje dotyczące kształtu i
treści ustaw (zasadniczo Sejm je wyłącznie potwierdza).
→ sekretarze Sejmu – nie mają pozycji samodzielnego organu. Jest to 20 posłów, którzy pełnią
następujące funkcje: prowadzą listę mówców, obliczają głosy w głosowaniu imiennym jeżeli
Marszałek takie zarządzi.
* kancelaria Sejmu – organ apolityczny
8.2. Senatu
* ograny kierownicze – są to organy Senatu, zatem w ich skład mogą wchodzić wyłącznie
senatorowie
→ Marszałek Senatu – analogicznie do marszałka Sejmu na podstawie art. 124 Konstytucji, przy
czym:
a) wybory dokonywane są na podstawie regulaminu Senatu
b) odwołanie marszałka i wicemarszałków Senatu jest uregulowane od dawna w art. 7 ust.
Regulaminu Senatu, przy czym ewentualnie odwołanie nie może dotyczyć całego grona
jednocześnie
c) jeżeli chodzi o funkcje, to nie przysługują mu te, które są konstytucyjnym funkcjami
Marszałka Sejmu
→ Prezydium Senatu – analogicznie do Sejmu, bowiem także nie jest organem konstytucyjnym a
regulaminowym; liczba wicemarszałków jest ponadto określona regulaminowo na 4 osoby
→ Konwent Seniorów – organ regulaminowy
* organy pomocnicze
→ komisje senackie – regulaminowo istnieje ich 16, z czego 3 mają charakter funkcjonalny
(Ustawodawcza, Regulaminowa, Spraw Senatorskich oraz Praw Człowieka), przy czym komisje o
charakterze materialnym muszą uwzględniać, że Sejm nie pełni funkcji kontrolnej nad rządem,
ponadto nie mogą być powołane komisje śledcze
→ sekretarze Senatu – nie mają pozycji samodzielnego organu
* kancelaria Senatu – organ apolityczny
Funkcje Senatu są węższe od sejmowych, bowiem ograniczają się niemal wyłącznie do funkcji
ustawodawczej, ponadto – w przeciwieństwie do Sejmu – konstytucyjnie jest związany terminami
8.3. struktury organizacyjne posłów i senatorów
* kluby poselskie i senatorskie – muszą grupować członków określonej orientacji politycznej (przy
czym nie muszą należeć do tej samej partii), każdy poseł/senator może należeć maksymalnie do
jednego klubu, przy czym nie musi należeć do jakiegokolwiek. Do stworzenia klubu koniecznych
jest liczba co najmniej 15 posłów/senatorów. Mają uprzywilejowaną pozycję w Sejmie
(reprezentanci w Konwencie Seniorów z mocy prawa oraz z mocy zwyczaju w Prezydium Sejmu i
prezydium komisji, przy czym to ostatnie dotyczy głównie najsilniejszych klubów)
* koła poselskie i senatorskie – muszą grupować członków określonej orientacji politycznej (przy
czym nie muszą należeć do tej samej partii), każdy poseł/senator może należeć maksymalnie do
jednego koła, przy czym nie musi należeć do jakiegokolwiek. W przeciwieństwie do klubów, mają
niższe wymagania ilościowe. Względem klubów są znacznie słabiej uprzywilejowane.
* zespoły poselskie i senatorskie – zrzeszenie się nie ma charakteru politycznego
* wspólne kluby, koła i zespoły poselsko-senatorskie

9. Status prawny posłów i senatorów

9.1. mandat poselski/senatorski – zasadniczo nie są odróżniane w zakresie prawnym. Mandat

oznacza: wynikające z wyborów pełnomocnictwo udzielone parlamentarzyście przez wyborców,
całokształt praw i obowiązków parlamentarzysty, określenie funkcji członka parlamentu. Częściowe
prawa parlamentarzysta zyskuje w chwili wyborów, jednak pełne prawa otrzymuje dopiero w
momencie ślubowania (które zwyczajowo odbywa się na pierwszym posiedzeniu Sejmu). Mandat
trwa przez całą kadencję, przy czym może:
* wygasnąć:
→ gdy poseł odmawia złożenia ślubowania (art. 104 ust. 3 konstytucji)
→ gdy poseł utracił prawo wybieralności
→ gdy poseł zrzekł się mandatu
→ gdy poseł zmarł
→ gdy poseł objął jedno ze stanowisk wymienionych w art. 103 Konstytucji (ust. 1: Prezes NBP,
prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka i ich zastępcy, członek KRRiT,
ambasador, osoba zatrudniona w Kancelarii Sejmu, Senatu lub Prezydenta RP, zatrudnienie w
administracji rządowej, ust. 2: sędzia, prokurator, urzędnik służby cywilnej, żołnierz pozostający w
czynnej służbie wojskowej, funkcjonariusz policji, funkcjonariusz służ ochrony państwa, a także
zakaz łączenia mandatu poselskiego z mandatem posła europejskiego)
→ gdy został uznany za winnego złożenia fałszywego oświadczenia lustracyjnego
* poseł może być także pozbawiony mandatu, co jest możliwe jedynie, gdy poseł naruszył zakaz
prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub
samorządu terytorialnego albo zakaz nabywania takiego majątku (art. 107 konstytucji), o czym
orzeka Trybunał Stanu
Ze względu na zależność prawną pomiędzy mandatem, a wyborcami wyróżnia się:
* mandat imperatywny, tj. taki, który wiąże decyzje posła/senatora z bezpośrednią wolą wyborców
(a więc z wyborcami w okręgach). Jest to obecnie konstrukcja martwa.
* mandat wolny, tj taki, w którym decyzje posła/senatora są związane jedynie z dobrem ogółu
pojmowanego jako całościowy naród-suweren. Jest to koncepcja dominująca obecnie we wszystkich
państwach demokratycznych. Równocześnie na kształt mandatu wolnego wpływa istotnie podłoże
polityczne:
→ jako że większość posłów/senatorów chce być wybrana na kolejną kadencję ich związek z
okręgiem wyborczym, pomimo braku charakteru czysto prawnego, jest silny
→ każdy poseł/senator jest ściśle związany ze swoim ugrupowaniem politycznym, co
najwyraźniej jest widoczne w zasadzie proporcjonalności obowiązującej w wyborach do Sejmu
Podstawę prawną dla mandatu wolnego w RP stanowi art. 104 konstytucji: „Posłowie są
przedstawicielami Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców” z czego można wysunąć następujące
cechy mandatu poselskiego:
→ uniwersalność – poseł reprezentuje cały naród, co dodatkowo podkreśla art. 1 ustawy o
wykonywaniu mandatu: „Posłowie i senatorowie wykonują swój mandat, kierując się dobrem
Narodu”
→ niezależność – ani wyborcy, ani ich organizacje nie mają prawnej możliwości narzucenia
posłowi sposobu działania, zwłaszcza w głosowaniu. Podobnie niedopuszczalne jest tworzenie
zależności pośrednich (np. pobieranie od przyszłego posła weksli, które zostaną zrealizowane w
razie opuszczenia przez niego klubu parlamentarnego)
→ nieodwołalność – ani wyborcy, ani ich organizacje nie mogą doprowadzić do
przedterminowego wygaśnięcia mandatu posła
Ze względu na charakterystykę współcześnie pojmowanego mandatu wolnego mówi się o tzw.
mandacie zawodowym, co oznacza, że ze względu na specyfikę funkcji, wytwarza się grupa
zawodowych polityków.
9.2. gwarancje niezależności posłów i senatorów:
* immunitet – rozumiany jest jako wykluczenie bądź ograniczenie odpowiedzialności deputowanego
za naruszenia prawa. Pełni dwie podstawowe funkcje:
→ ochrona niezależności członków parlamentu i zagwarantowanie im swobody wykonywania
mandatu
→ ochrona niezależności i autonomii parlamentu jako takiego
Prawo konstytucyjne wyróżnia dwie postaci immunitetu:
→ materialny – oznacza wyłączenie karalności w rozumieniu prawa karnego (tj. jeżeli piastun
immunitetu materialnego zrealizuje wszystkie znamiona przestępstwa, to – ze względu na immunitet
– nie popełnia przestępstwa). W obecnym stanie prawnym immunitet materialny jest ograniczony,

ponieważ, zgodnie z art. 105 ust. 1 konstytucji, może dotyczy wyłącznie działalności wchodzącej w
zakres sprawowania mandatu poselskiego, pod warunkiem jednak, że nie dochodzi przy tym do
naruszenia praw osób trzecich. Oznacza to, że immunitet materialny odnosi się przede wszystkim do
prawa karnego, przy czym orzecznictwo (np. wyrom TK sygnatura K 24/98) wskazuje, że nie chroni
także przed orzeczeniem cywilnym w sprawie o naruszenie dóbr innych osób. Immunitet materialny
charakteryzuje się tym, że ma charakter bezwzględny (niewzruszalny, tj. nie istnieje procedura, w
której możliwe byłoby jego uchylenie) oraz trwały (działa także po wygaśnięciu mandatu w
odniesieniu do sytuacji, która miała miejsce w okresie sprawowania mandatu).
→ formalny – oznacza to ograniczenie dopuszczalności ścigania za czyny będące według
materialnego prawa karnego przestępstwami, tzn. że żadna z procedur nie może być zastosowana
względem posła. Immunitet formalny dotyczy wszystkich czynów karalnych (art. 105 ust 2
konstytucji), co rozszerza o wykroczenia art. 10b ustawy o wykonywaniu mandatu. Immunitet
formalny nie obejmuje odpowiedzialności cywilnej, pracowniczej, zawodowej i podobnych. W
zależności od chwili wszczęcia postępowania charakter immunitetu formalnego jest różny:
a) w przypadku postępowania wszczętego przed wyborem na posła, postępowanie może
zostać zawieszone na wniosek zainteresowanego, ale ostateczną decyzję podejmuje dana izba
większością 3/5 głosów
b) w przypadku postępowania wszczętego w czasie trwania mandatu jest ono możliwe jedynie
po uprzedniej zgodzie Sejmu lub Senatu.
Zatem immunitet formalny ma charakter:
a) względny, bowiem może zostać uchylony. Konstytucja przewiduje w tym względzie dwie
procedury:
- poprzez wyrażenie zgody zainteresowanego (art. 105 ust. 4)
- uchylenie na mocy uchwały Sejmu/Senatu, co jest szczegółowo regulowana przez ustawę
o wykonywaniu mandatu oraz regulaminy wewnętrzne izb. Obecnie przyjmuje się, że uchylenie w
tej procedurze jest możliwe przy przegłosowaniu większością bezwzględną
b) nietrwały – wygasa wraz z zakończeniem mandatu. Równocześnie w tym miejscu trzeba
pamiętać, że na mocy art. 105 ust. 3 konstytucji w przypadku odmowy uchylenia immunitetu
formalnego zawieszony zostaje bieg przedawnienia
Z immunitetem związane jest pojęcie nietykalności, które oznacza zakaz zatrzymania lub
aresztowania posła bez zgody Sejmu lub Senatu (art. 105 ust. 5), gdzie, na podstawie orzecznictwa,
zatrzymanie traktowane jest jako wszelkie ograniczenie wolności osobistej przez organy stosujące
przymus. Wyjątki od reguły nietykalności to:
a) sytuacje ochrony koniecznej czy stanu wyższej konieczności
b) złapanie na gorącym uczynku (art. 105 ust. 5), przy czym wówczas organy są zobligowane
do niezwłocznego poinformowania o tym Marszałka Sejmu/Senatu
* zasada niepołączoności (incompatibilitas):
→ niepołączalność formalna – oznacza zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami publicznymi
(zob. art. 103 Konstytucji z możliwością rozszerzenia przez ustawę zwykłą przez ust. 3 tego artykułu
oraz art. 102 zakazujący łączenia mandatu posła i senatora)
→ niepołączalność materialna – oznacza zakaz podejmowania pewnych typów działalności w
okresie sprawowania mandatu:
a) art. 107 konstytucji: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, w ramach której
osiągane są korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego
b) ustawodawstwo (między innymi): członkostwo we władzach podmiotów gospodarczych z
udziałem Skarbu Państwa lub mienia komunalnego
9.3. uprawnienia i obowiązki posłów i senatorów określone w ustawie o wykonywaniu mandatu
posła i senatora:
* związane z działalnością izby i jej organów
→ udział posła w posiedzeniach Sejmu oraz komisji, których jest członkiem (art. 13): jest to
zarówno prawo (wykluczenie może nastąpić jedynie w przypadku naruszenia dyscypliny obrad: art.
175 ust. 5 regulaminu Sejmu) oraz obowiązek (nieuczestniczenie rodzi sankcje art. 24 regulaminu
Sejmu)
→ prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu
→ prawo organizowania się w kluby
→ prawo zgłaszania interpelacji i zapytań, a także pytań bieżących do premiera i pozostałych
członków rządu (art. 115 konstytucji)

* związane z wykonywaniem mandatu
→ obowiązek informowania wyborców o swej pracy w izbie oraz o działalności izby do której
zostało się wybranym (art. 1 ust. 2)
→ prawo uzyskiwania informacji i wyjaśnień od członków rządu oraz od przedstawicieli
właściwych instytucji i organów państwowych lub samorządowych spraw związanych z
obowiązkami parlamentarzysty (art. 16)
→ prawo podejmowania interwencji w organach administracji rządowej i samorządu
terytorialnego, w zakładzie lub przedsiębiorstwie państwowym oraz w organizacji społecznej, w
jednostkach gospodarki niepaństwowej dla załatwienia sprawy wniesionej w imieniu własnym lub
wyborcy (art. 20)
→ prawo zorganizowania w terenie biura poselskiego/senatorskiego do zatrudnienia
pracowników tego biura i do uzyskiwania na te cele środków finansowych z budżetu izby (art. 23)
→ prawo uzyskiwania informacji i materiałów oraz wglądu w działalność organów administracji
rządowej i samorządu terytorialnego, a także spółek i innych jednostek gospodarczych Skarbu
Państwa lub komunalnych (art. 19), z ograniczeniem wynikającym z tajemnicy państwowej
* dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła lub senatora
→ prawo do diety parlamentarnej
→ prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych
→ prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego
→ obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym (całość objęta wspólnością małżeńską)
bezpośrednio po wyborze, a później co roku i na dwa miesiące przed datą kolejnych wyborów
→ prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych
9.4. odpowiedzialność posłów i senatorów:
* posłowie/senatorowie nie ponoszą prawnej odpowiedzialności przed swoimi wyborcami,
ugrupowaniami politycznymi, ani przed parlamentem jako takim (wyjątek: orzeczenie Trybunału
Stanu w przypadku naruszenia antykorupcyjnych zakazów z art. 107 konstytucji)
* utrata mandatu w przypadku pozbawienia praw publicznych, lub prawomocnego skazania za
przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego (art. 99 ust. 3)
* za działalność parlamentarną i związaną z wykonywaniem mandatu posłowie i senatorowie
odpowiadają przed Sejmem/Senatem – jest to odpowiedzialność regulaminowa regulowana przez
art. 21-25 regulaminu Sejmu:
→ odnosi się ona do:
a) poseł nie wykonuje obowiązków poselskich
b) poseł zachowuje się w sposób uwłaczający stanowisku posła
c) poseł narusza przepisy ustawy o wykonywaniu mandatu
d) uniemożliwianie prac izby przez rażące naruszenie regulaminu
→ reakcja na takie zachowania w gestii Prezydium Sejmu bądź Komisji Regulaminowej i Spraw
Poselskich:
a) zwrócenie uwagi posłowi
b) udzielenie upomnienia bądź nagany
c) obniżenie uposażeń i diety w przypadku nieusprawiedliwionej nieobecności na
posiedzeniach, lub w przypadku uniemożliwiania prac izby przez rażące naruszenie regulaminu'
Istotną funkcję kontrolną odgrywa także Komisja Etyki Poselskiej:
→ skład: po jednym członku z każdego klubu, zgłaszanych przez przewodniczących klubów,
przy czym członek Komisji może wnieść sprzeciw wobec członkostwa innego kandydata (wówczas
musi zostać zgłoszony nowy kandydat); skład wybierany jest przez Sejm w głosowaniu łącznym.
→ zadania: rozpatrywanie spraw wynikających z Rejestru Korzyści i majątkowych oświadczeń
poselskich oraz tworzenie Zasad Etyki Poselskiej, które pomagają w interpretacji tego, co jest
naruszeniem godności stanowiska posła

10. Funkcje parlamentu – zgodnie z art. 95 ust. 1 konstytucji zarówno Sejmowi jak i Senatowi

przysługuje funkcja ustawodawcza, natomiast zgodnie z art. 95 ust. 2 Sejmowi przysługuje funkcja
kontrolna nad działalnością Rady Ministrów. Ponadto można wyróżnić dodatkową funkcję kreacyjną
Sejmu.
10.1. Funkcja ustawodawcza – parlament stanowi ją na zasadzie wyłączności, co oznacza, że jest to
wyłączny organ mogący wydawać akty rangi ustawowej (z wyjątkiem przewidzianym w art. 234
konstytucji) oraz że wszystkie inne akty prawne muszą być podporządkowane ustawie, co wynika z
nadrzędnej roli parlamentu jako bezpośredniego organu przedstawicielskiego narodu-suwerena. Jej

podmiotami są obie izby (przy czym Sejm pełni rolę nadrzędną, bowiem zgoda Senatu jest
niezbędna tylko w przypadku zmiany konstytucji i ratyfikacji umowy międzynarodowej z art. 90).
Podstawę dla tej funkcji pełni tryb ustawodawczy. W obecnej konstytucji ma on następujący
przebieg:
* opracowanie projektu ustawy – etap nie zawarty w konstytucji (regulacje: Regulamin prac Rady
Ministrów z 19.02.2002 roku, Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.06.2002 roku w
sprawie zasad techniki prawodawczej – oba odnoszą się do przypadku, kiedy projekt tworzy rząd)
* inicjatywa ustawodawcza (art. 118) – jest to konstytucyjne prawo pewnych podmiotów do
wnoszenia projektów ustaw do Sejmu, które skutkuje obowiązkiem rozpatrzenia przez Sejm
wniesionych projektów w szczególnej procedurze. Podmioty uprawnione na mocy art. 118:
→ posłowie: komisja lub co najmniej 15 posłów (regulamin Sejmu art. 32 ust. 2)
→ Senat: konieczna jest uchwała całej izby
→ prezydent
→ Rada Ministrów – dominacja liczbowa projektów
→ grupa co najmniej 100 tys. obywateli (art. 118 ust. 2, tzw. inicjatywa ludowa – jeden z
wyrazów demokracji bezpośredniej) – dodatkowe doprecyzowanie znajduje się w ustawie z 24
czerwca 1999 roku o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli:
a) komitet inicjatywy ustawodawczej – co najmniej 15 obywateli
b) po zebrania pierwszego 1000 podpisów komitet informuje Marszałka Sejmu o utworzeniu
komitetu – od tej chwili treść projektu nie może ulec zmianie
c) po zebraniu 100 tys. podpisów projekt przekazywany jest Marszałkowi Sejmu
d) pierwsze czytanie odbywa się w okresie 3 miesięcy od przekazania projektu Marszałkowi
e) możliwe jest złożenie projektu w sprawie, w której powstała już inicjatywa ludowa
f) ograniczenia podmiotowe inicjatywy ludowej:
- projekt ustawy budżetowej oraz wszelkie inne projekty dotyczące budżetu państwa
zastrzeżone są dla Rady Ministrów (art. 221)
- projekt ustawy o zmianie konstytucji przysługuje wyłącznie grupie 1/5 ustawowej liczby
posłów, Senatowi i prezydentowi (art. 235 ust. 1)
g) zgodnie z art. 118 ust. 3 inicjatywa musi zawierać uzasadnienie, na które składają się (art.
34 ust. 2 regulaminu Sejmu):
- potrzeba i cel wydania ustawy
- stan rzeczy w dziedzinie, która ma być unormowana
- różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem rzeczy
- przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i prawne
- założenia podstawowych aktów wykonawczych
- wskazanie źródeł finansowania, jeżeli projekt pociąga za sobą za sobą obciążenia
finansowe
- oświadczenie o zgodności projektu z prawem UE lub, że przedmiot regulacji nie jest
objęty prawem UE
h) jeżeli projekt nie zawiera wszystkich elementów koniecznych może zostać zwrócony
wnioskodawcy
i) jeżeli istnieje podejrzenie, że projekt jest niezgodny z prawem, po zaopiniowaniu przez
Prezydium Sejmu, Marszałek może zgłosić się do Komisji Ustawodawczej, która większością 3/5
głosów może uznać projekt za niedopuszczalny
* rozpatrzenie projektu ustawy przez Sejm i – ewentualnie – uchwalenie ustawy (art. 119-120):
→ I czytanie – może mieć miejsce na posiedzeniu plenarnym lub na komisji sejmowej (formuła
zwyczajowa ze względu na porządek dnia, przy czym zgodnie z art. 37 ust. 2 regulaminu Sejmu
musi odbyć się na posiedzeniu plenarnym, jeżeli projekt dotyczy: zmiana konstytucji, ustawy
dotyczące praw, wolności i obowiązków obywatelskich, ustawy budżetowe i finansowe etc.
równocześnie w tym przypadku pierwsze czytanie kończy się bądź podjęciem uchwały o
skierowaniu projektu do komisji, bądź odrzuceniem go w całości).
W przypadki, kiedy I czytanie odbywa się na komisji sejmowej (dowolnej, przy czym Komisji
Ustawodawczej przysługuje prawo do oddelegowania swoich przedstawicieli do innych komisji na
czas prac nad projektem), może dojść do tzw. wysłuchania publicznego (wyrażenie opinii przez
podmioty zainteresowane pracami nad projektem). Komisja zazwyczaj powołuje także podkomisję
w skład której wchodzą: przedstawiciele wnioskodawcy oraz eksperci. Podkomisja, a potem komisja
zamykają swoje działania sprawozdaniem, które może przyjąć następujące formy:

a) przyjęcie projektu bez poprawek
b) przyjęcie projektu z poprawkami (wymóg stworzenia nowego tekstu jednolitego). W
sprawozdaniu mogą być także umieszczone – na żądanie wnioskodawcy tzw. poprawki mniejszości
(odrzucone przez komisję). Poprawki przyjęte mogą być jednak tak daleko idące, że projekt może
utracić pierwotny sens (uznaje się, że wnioskodawca traci władzę nad projektem od chwili
przekazania go Sejmowi, przy czym do końca II czytania ma możliwość wycofania go – art. 119 ust.
4 konstytucji)
c) odrzucenie projektu (konkretnej: wniosek o odrzucenie, bowiem sama komisja nie może
tego zrobić)
→ II czytanie – zawsze odbywa się na posiedzeniu Sejmu i obejmuje:
a) przedstawienie sprawozdania komisji o projekcie
b) przeprowadzanie debaty oraz zgłoszenie poprawek i wniosków (prawo do tego przysługuje:
grupie 15 posłów, wnioskodawcy projektu, Radzie Ministrów). Marszałek może odmówić przyjęcia
poprawek nieprzyjętych w pracach komisji (art. 119 ust. 2 i 3). W razie, jeżeli poprawki zostają
przez niego przyjęte, projekt znowu trafia do komisji
→ III czytanie – obejmuje przedstawienie stanowiska komisji/posła sprawozdawcy wobec
poprawek i wniosków poprzez głosowanie. Kolejno głosuje się nad: odrzuceniem projektu w całości
(jeżeli taki wniosek się pojawił), poprawki, ustawę w całości. Jeżeli poprzez zwykłą większość
projekt zostanie przegłosowany staje się ustawą
* rozpatrzenie ustawy przez Senat i – ewentualnie – uchwalenie poprawek lub uchwalenie
odrzucenia ustawy w całości (art. 121 ust. 1 i 2). W przeciwieństwie do prac Sejmu pojawiają się
tutaj ramy czasowe (sama procedura niewiele się różni- na podstawie art. 120 w zw. Z art. 124
głosowanie również odbywa się zwykłą większością):
→ 30 dni na rozpatrzenie ustawy zwykłej
→ 20 dni na wprowadzenie poprawek do ustawy budżetowej (art. 223)
→ 14 dni na rozpatrzenie ustawy pilnej (art. 123 ust. 3)
→ 18 dni na zaproponowanie ewentualnych poprawek przez komisję senacką
Senat może przyjąć uchwałę o:
→ przyjęciu ustawy bez poprawek – wówczas ustawa zostaje przekazana prezydentowi
→ odrzucenie ustawy (z wyjątkiem ustawy budżetowej – art. 223)
→ wprowadzenie poprawek do tekstu ustawy, przy czym nie mogą to być poprawki wykraczające
poza materię regulowaną ta ustawą (nie stoi to jednak na przeszkodzie, żeby poprawki stanowiły
dokładnie przeciwne rozwiązania w ramach całej ustawy, co powoduje powstanie nowego tekstu
jednolitego), bowiem byłaby to ukryta inicjatywa ustawodawcza
* rozpatrzenie przez Sejm poprawek Senatu lub jego uchwały o odrzuceniu ustawy (art. 121 ust. 3) –
ma miejsce w przypadku odrzucenia ustawy, bądź wprowadzenia poprawek przez Senat. Uchwała
Senatu kierowana jest do komisji, która pracowała nad ustawą wcześniej. Jeżeli komisja odrzuci
uchwałę Senatu wówczas można ją odrzucić jedynie bezwzględną większością przy obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów (w innym wypadku uchwała Senatu przechodzi). Jak już
się wszyscy dogadają, Marszałek Sejmu przekazuje ustawę do podpisania prezydentowi
* podpisania ustawy przez prezydenta, czyli promulgacja:
→ w zwyczajnym terminie prezydent ma na to 21 dni (art. 122 ust. 2)
→ w przypadku ustawy budżetowej i ustawy o prowizorium budżetowym termin ten ulega
skróceniu do 7 dni (art. 224 ust. 1); podobnie jest w przypadku ustawy pilnej (art. 123 ust. 3)
→ w przypadku niepodpisania ustawy w terminie prezydent może zostać pociągnięty do
odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu.
Przed podpisaniem Prezydent może:
→ wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności ustawy z
Konstytucją (kontrola prewencyjna, art. 123 ust. 3 zd. 1 – jest to prawo wyłączne i bezwzględne
prezydenta, bowiem nie przysługuje żadnemu innemu organowi i zgodnie z art 144 ust. 3 pkt 9 nie
wymaga kontr-asygnaty premiera). Kontroli prewencyjnej może podlegać każda ustawa, przy czym
w przypadku ustawy budżetowej i ustawy o prowizorium budżetowym Trybunał ma 2 miesiące na
rozpatrzenie (art. 224 ust 2), natomiast jeżeli chodzi o ustawę o zmianę konstytucji art. 235 milczy,
jednak w takim wypadku kontrola mogłaby dotyczyć jedynie procedury.
Orzeczenie TK ma tutaj charakter wiążący:
a) art. 122 ust. 3 zd. 2 – jeżeli ustawa/przepis jest konstytucyjna, prezydent musi ją podpisać
b) art. 122 ust. 4 zd. 1 – jeżeli ustawa/przepis jest niekonstytucyjna prezydent ma bezwzględny

obowiązek odmowy podpisania, przy czym jeżeli niekonstytucyjność dotyczy przepisów, które nie
są nierozerwalnie związane z całą ustawą prezydent może po zaopiniowaniu przez Marszałka Sejmu:
- podpisać całą ustawę z pominięciem niekonstytucyjnych przepisów
- zwrócić ustawę do Sejmu w celu usunięcia niezgodności (wówczas niedopuszczalne są
jakiekolwiek zmiany wykraczające poza wskazane przez TK przepisy, natomiast cała procedura
ustawodawcza przebiega od zera)
→ zastosować weto ustawodawcze (art. 122 ust. 5 zd. 1) tj. może cofnąć projekt do ponownego
rozpatrzenia przez Sejm (przy czym procedura jest okrojona – komisje nie mogą wnosić poprawek,
Senat nie bierze w niej udziału, natomiast w przypadku przegłosowania ustawy ponownie
większością 3/5 głosów prezydent obligatoryjnie musi podpisać ustawę). Weto nie może dotyczyć
ustawy budżetowej i o prowizorium budżetowym (art. 224 ust. 1 zd. 2) oraz ustawy o zmianie
konstytucji (art. 235 ust. 7). Zgodnie z art. 144 ust. 3 pkt. 6 nie wymaga kontr-asygnaty premiera.
* ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw (art. 122 ust. 2): zarządzenie ogłoszenia leży w gestii
prezydenta, natomiast samego ogłoszenia dokonuje premier
* przyspieszenie procedury ustawodawczej – ustawa pilna (art. 123)
→ decyzję o tym, co jest ustawą pilną podejmuje rząd, ponadto jedynie projekt rządowy może
być pilny
→ ze względu na wagę materii pilne nie mogą być: ustawy podatkowe, dotyczące prawa
wyborczego, regulujące ustrój i właściwości władz publicznych, kodeksy, ustawy budżetowe, ustawa
zmianie konstytucji (wszystkie inne mogą)
→ przyspieszenie prac Sejmu nie jest wyrażone w konstytucji, a regulaminie Sejmu (art. 73 ust.
2), który zaleca, ażeby prace komisji trwały maksymalnie 30 dni, przy czym za przekroczenie tego
terminu nie są przewidziane sankcje
→ zgodnie z art. 123 ust. 3 Senat na rozpatrzenie ustawy pilnej ma 14 dni
→ zgodnie z art. 123 ust. 3 prezydent ma 7 dni na podpisanie
* szczególne procedury ustawodawcze:
→ ustawa budżetowa, której zadaniem jest ustalenie dochodów i wydatków państwa w roku
budżetowym (w Polsce jest to jednoznaczne z rokiem kalendarzowym). Generalnie, jako że ustawa
budżetowa jest ustawą (art. 219 ust. 1 konstytucji) jej uchwalanie zamyka się w normalnej
procedurze ustawodawczej z pewnymi modyfikacjami ujętymi:
a) Konstytucji:
- art. 221 i 222: inicjatywa ustawodawcza przysługuje wyłącznie rządowi i jest jego
obowiązkiem, tj. musi go wnieść najpóźniej 3 miesiące przed końcem roku (czyli do 1 października)
- art. 219 ust. 3: jeżeli nie uda się na czas przygotować projektu ustawy budżetowej na cały
rok wprowadza się tzw. ustawę o prowizorium budżetowym
- art. 220 ust. 1: Sejm nie może ustalić większego deficytu niż przewidziany w projekcie
ustawy
- art. 223: Senat na rozpatrzenie ustawy ma 21 dni przy czym nie może także odrzucić
ustawy, a jedynie wnieść poprawki
- art. 224 ust. 1: Prezydent nie może wnieść weta
- art. 224 ust. 2: w przypadku kontroli prewencyjnej TK ma 2 miesiące na rozpatrzenie
sprawy
b) ustawie z 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych
c) regulaminie Sejmu
- art. 37: I czytanie musi się odbyć na posiedzeniu Sejmu
- art. 106: projekt kierowany jest do Komisji Finansów Publicznych oraz do innych komisji
odpowiednio do zakresu ich działania
→ ustawa o zmianie konstytucji (art. 235)
→ ustawa o ratyfikacji umowy międzynarodowej w trybie art. 90
→ projekty kodeksów (art. 87-95 regulaminu Sejmu):
a) może zostać powołana Komisja Nadzwyczajna w ramach której tworzy się podkomisje
b) Komisja Nadzwyczajna powołuje zespół stałych ekspertów, z których 1/3 wskazuje
wnioskodawca projektu kodeksu
c) w prace Komisji Nadzwyczajnej nie jest włączona Komisja Ustawodawcza
→ ustawy dostosowawcze (ustawy dostosowujące prawo polskie do prawa UE)
→ ustawy wykonujące prawo UE
10.2. Funkcja kontrolna – przysługuje wyłącznie Sejmowi (art. 95. ust. 2). Podstawowymi

instrumentami tej funkcji są:
* prawo żądania informacji – art. 153 regulaminu Sejmu odnosi je do ministrów, kierowników
naczelnych organów administracji rządowej, kierowników innych urzędów i instytucji państwowych
obowiązując ich do:
→ przedstawiania sprawozdań
→ udzielania informacji
→ uczestniczenia w posiedzeniach komisji
* prawo żądania wysłuchania przyjmuje postać:
→ dezyderatów (art. 159 regulaminu Sejmu) – jest to uchwała komisji zawierająca postulaty w
określonej sprawie, kierowana do rządu, poszczególnych ministrów, prezesa NIK, prezesa NBP oraz
Głównego Inspektora Pracy przy czym adresat nie ma prawnego obowiązku realizacji postulatów, a
jedynie przyjęcia względem nich stanowiska w ciągu 30 dni
→ opinii (art. 160 regulaminu Sejmu) – zawiera stanowisku komisji w określonej sprawie.
Można ją kierować do wszystkich organów centralnych i instytucji w systemie administracji
rządowej. Na żądanie komisji, adresat musi zająć stanowisko w tej sprawie.
→ rezolucje, które uchwala Sejm na zgromadzeniach plenarnych; nie mają bezpośrednich
skutków prawnych
Szczególne procedury kontrolne:
* tworzenie komisji śledczych – podstawą prawną działania i skuteczności stanowi art. 111
konstytucji oraz ustawa o sejmowej komisji śledczej:
→ powołuje ją Sejm
→ może dotyczyć każdej sprawy, przy czym musi mieć określony zakres czasowy i
przedmiotowy
→ może dotyczyć jedynie podmiotów podlegających kontroli Sejmu (a więc nie może dotyczyć
osób prywatnych – tutaj rolę ma prokuratura, podmiotów z gruntu niezależnych i niezawisłych, czyli
sądów i trybunałów etc.)
→ w jej skład może wchodzi do 11 członków klubów poselskich, których członkowie wchodzą
w skład Konwentu Seniorów
→ musi stosować podstawowych zasad KPK
→ może zwrócić się do Prokuratora Generalnego o przeprowadzenie pewnych czynności
→ na zakończenie prac komisja przedstawia sprawozdanie Marszałkowi Sejmu; sprawozdanie
staje się przedmiotem debaty posiedzenia plenarnego
* procedury interpelacyjne (art. 115) – mogą być skierowane do premiera i poszczególnych
członków Rady Ministrów; konkretyzacja przepisu konstytucyjnego zawiera się w regulaminie
Sejmu:
→ interpelacje – dotyczą spraw o zasadniczym charakterze. Składane są na piśmie i kierowane do
adresata za pośrednictwem Marszałka Sejmu. Adresat na odpowiedź – także pisemną – ma 21 dni
→ informacje bieżące – każdy klub lub grupa 15 posłów może się zwrócić z zapytaniem o
sprawy bieżące do ministra właściwego, ażeby udzielił informacji na posiedzeniu Sejmu
→ zapytania – dotyczą spraw o charakterze jednostkowym
→ pytania w sprawach bieżących – formułowane ustnie na każdym posiedzeniu sejmu
* kontrola wykonania budżetu państwa – na podstawie art. 226 ust. 1 rząd ma obowiązek przedłożyć
sprawozdanie w sprawie wykonywania budżetu 5 miesięcy przed zakończeniem roku budżetowego
wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Absolutorium, czyli pozytywne skwitowanie
wykonania przez Radę Ministrów ustawy budżetowej wydawane jest na podstawie analizy
wykonania budżetu państwa i opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów (dokumenty
NIK: art. 204 ust. 1 pkt 1 i 2 konstytucji) oraz opinii Komisji Finansów Publicznych (art. 226 ust. 2)
* funkcja kontrolna Senatu jest znacznie węższa i ogranicza się do możliwości żądania od
przedstawicieli Rady Ministrów przedstawienia informacji, wyjaśnień i opinii, przekazywania
materiałów oraz czynnego udziału w posiedzeniach komisji (art. 60 ust. 3-5 regulaminu Senatu), a
także w zwyczajowych oświadczeń senatorskich, które mogą dotyczyć każdej kwestii związanej z
wykonywaniem mandatu.
10.3. Funkcja kreacyjna – nie jest bezpośrednio wymieniona w konstytucji. Polega na bezpośrednim
powoływaniu i odwoływaniu organów konstytucyjnych oraz jej członków. W zakresie kwestii Rady
Ministrów i ministrów jest to najczystsze uzewnętrznienie funkcji kontrolnej (Sejmu powołuje rząd i
ma prawo jego odwołania, nadto istnienie rządu uzależnione jest od istnienia Sejmu), jednak funkcja
kreacyjna idzie znacznie dalej. Zasadniczą rolę ma tutaj Sejm, jednak Senat także nie jest

pozbawiony pewnych kompetencji. W odniesieniu do konkretnych organów sprawa przedstawia się
następująco:
* prezydent – powoływany w wyborach powszechnych przez naród (art. 127 ust. 1). Funkcja
kontrolna parlamentu: obie izby działające jako Zgromadzenie Narodowe mogą:
→ uznać trwałą niezdolność prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia (art.
131 ust. 2 pkt 4)
→ postawić prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu większością 2/3 głosów (art.
145), co może być pierwszym krokiem do pozbawienia go urzędu
* Rada Ministrów:
→ powołanie jest skomplikowaną procedurą opartą na współpracy Sejmu i Prezydenta:
a) art. 154
- ust. 1: Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład Rady
Ministrów. Następnie Prezydent powołuje premiera i pozostałych członków rządu w ciągu 14 dni od
pierwszego posiedzenia Sejmu lub dymisji poprzedniego rządu i odbiera przysięgę od członków
Rady Ministrów
- ust. 2: Premier w ciągu 14 dni od powołania przez Prezydenta przedstawia Sejmowi
program działania rządu z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania. Wotum zaufania jest uchwalone
przez Sejm bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów
- ust. 3: w razie jeżeli ust. 1 bądź ust. 2 się nie powiedzie, Sejm w ciągu 14 dni od upływu
terminów określonych w ust. 1 i 2 wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez
premiera członków rządu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów. Tak wybrany rząd powołuje Prezydent, a także odbiera od niego przysięgę
b) art. 155:
- ust. 1: w przypadku, kiedy art. 154 ust. 3 także nie poskutkował, w ciągu 14 dni Prezydent
wznawia procedurę z art. 154 ust. 1; wówczas wotum zaufania wymaga normalnej większości przy
połowie ustawowej liczby posłów
- ust. 2: jeżeli ust. 1 się nie powiedzie, Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory
→ Sejm może udzielić rządowi konstruktywnego wotum nieufności (art. 158), co skutkuje
rozwiązaniem rządu
* ministrowie: w zwyczajnej procedurze Sejm nie ma wpływu na indywidualne zmiany w rządzie
(art. 161), natomiast może wyrazić ministrowi wotum nieufności, co stanowi pierwszy krok do
dymisji (art. 159)
* Trybunał Konstytucyjny: wszyscy jego członkowie są wybierani przez Sejm (art. 194 ust. 1), przy
czym zasada niezawisłości sędziów wyklucza z kompetencji Sejmu możliwość odwołania, natomiast
Prezesa i Wiceprezesa wybiera Prezydent spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie
Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego (art. 194 ust. 2)
* Trybunał Stanu – wszyscy członkowie są wybierani przez Sejm (art. 199 ust. 1), z wyjątkiem
przewodniczącego, którym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego (art. 199 ust. 2)
* Prezes NIK – wybierany jest przez Sejm za zgodą Senatu (art. 205 ust. 1)
* Rzecznik Praw Obywatelskich – wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (art. 209 ust. 1)
* Rzecznik Praw Dziecka – wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (art. 4 ustawy o Rzeczniku Praw
Dziecka)
* KRRiT – 2 członków wybranych przez Sejm, 1 przez Senat, 2 przez Prezydenta (art. 214 ust. 1)
* Narodowy Bank Polski – prezes jest powoływany przez Sejm (art. 227 ust. 3), ponadto Sejm i
Senat powołują 1/3 składu Rady Polityki Pieniężnej, która jest jednym z organów NBP (art. 227 ust.
5)
* Krajowa Rada Sądownictwa – Sejm powołuje 4 jej członków, a Senat 2 (art. 187 ust. 1)