KOLEJNOŚĆ POJAWIANIA SIĘ ODRUCHÓW OD MOMENTU POCZĘCIA:

1. ODRUCH WYCOFANIA

• pojawia się w 5. tygodniu życia płodu. W 9. tygodniu zostaje zastąpiony odruchem Moro.

• Umożliwia wycofanie całego ciała pod wpływem dotyku w okolicach ust. Daje możliwość zmiany położenia ciała. Jest najwcześniejszym przejawem odruchu paraliżu ze strachu.

1. ODRUCHY PRYMITYWNE

pojawiają się kolejno od 9 tygodnia po poczęciu i zanikają w 1. roku po urodzeniu:

1. ODRUCH MORO

• Jest charakterystycznym odruchem pierwszych 3-4 miesięcy, pojawia się już w 9 tygodniu życia płodowego (9-12 tygodniem życia płodowego i rozwija się przez całą ciążę). Odruch zanika między 4 a 6 miesiącem życia dziecka, jednak już w 4 miesiącu powinien być widoczny w niewielkim zakresie (pomiędzy 2 a 4 miesiącem życia dziecka).

• Jest to instynktowna reakcja na zagrożenie, mająca na celu przywoływać pomoc i alarmować. Dziecko wygina plecy w łuk, odchyla główkę do tyłu, energicznie prostuje nóżki i ręce, i rozkłada dłonie-robiąc gwałtowny wdech . Ruch ten przypomina obejmowanie niewidzialnego niedźwiedzia. Drugą fazą odruchu Moro jest szybkie przyciągnięcie przedramion do tułowia, objęcie się rękoma i zaciśnięcie piąstek- co ułatwia wydech. Podczas Moro dochodzi do uaktywnienia reakcji walki i ucieczki a wyniku tego może dojść do uwolnienia hormonów stresu, przyspieszenia oddychania i bicia serca oraz wzrostu ciśnienia krwi. Są to typowe objawy fizyczne uwolnienia hormonów stresu. Jeśli podczas codziennej pielęgnacji odruch Moro pojawia się często, może być to dla nas sygnał, aby te czynności wykonywać jeszcze wolniej, delikatniej. Moro jest jedynym odruchem pierwotnym, który w jakiś sposób związany jest z każdym ze zmysłów. Cały odruch trwa około 2 sekundy.

• Co wywołuje odruch Moro ?
  -ostre światło w pokoju
  -stymulacja błędnika poprzez zmianę pozycji głowy (bodziec przedsionkowy)
  -zmiana temperatury
  -gwałtowny dotyk drugiej osoby (bodziec dotykowy)
  -gwałtowny dotyk drugiej osoby (bodziec dotykowy)
  -nagły ruch lub zmiana światła w polu widzenia (bodziec wzrokowy)
  -głośne klaśnięcie w dłonie
  -ból
  -hałas
  -zmiana położenia ciała.

• Jeśli będzie obecny w dorosłym życiu, to duże zużycie adrenaliny i kortyzolu - hormonów stresu (ciągłe czuwanie, obawa przed stresorem) prowadzi do osłabienia organizmu, obniżenia odporności i mogą pojawić się:
  * astma, alergia, katar sienny, częste infekcje, bóle głowy, migreny, wrzody żołądka
  * choroba lokomocyjna i problemy z równowagą i koordynacją (piłka)
  * niechęć do zmian (źle znosi krytykę)
  * nadpobudliwość
  * źle rozwinięty odruch CO2 (częste oddychanie przez buzię)
  * skłonność do gwałtownych reakcji
  * lęk wysokości
  * niedojrzałość emocjonalna , częsty niepokój
  * problemy z adaptacją w nowej sytuacji
  * manipulacja otoczeniem
  * nieumiejętność wyrażania uczuć i trudności w odbiorze cudzych uczuć
  * spadki poziomu cukru
  * obniżony nastrój (często bez obiektywnego uzasadnienia)
  * skłonność do łakomstwa
  * złe widzenie w nocy
  * nadwrażliwość na światło
  * nadwrażliwość na dźwięki
  * niska umiejętność rozróżniania dźwięków; problemy z izolowaniem się od dźwięków słyszanych w tle, przez co trudności ze skupieniem się
  * nieprawidłowa reakcja na leki
  * niska wytrzymałość fizyczna
  * trudności z przyjmowaniem krytyki
  * nadmierne zmęczenie (np. rano po obudzeniu)
  * trudności z podejmowaniem decyzji
  * nagłe wahania nastrojów
  * niska samoocena
  * zwiększone napięcie mięśniowe.

• Postępowanie z dzieckiem z przetrwałym odruchem Moro:
  - dziecko należy układać na brzuchu i mobilizować do chwytania zabawek;
  - ostrożnie przyzwyczajać do hałasów;
  - na różne sposoby uprzedzać dziecko o mającym za chwile wystąpić bodźcu wywołującym u dziecka odruch Moro np. „zaraz zapalę światło".

1. ODRUCH CHWYTANIA DŁONI (in. dłoniowy Palmara)

• Powstaje w 11 tygodniu ciąży. Rączki malca przestają reagować tym odruchem około 3. miesiąca życia, stópki nieco później-odruch może utrzymać się nawet do 6 miesięcy.

• Jeśli dotkniesz opuszkiem palca wnętrze dłoni swojego dziecka, w tej samej chwili jego piąstka zaciśnie się wokół Twojego palca. Uścisk dziecka jest na tyle silny, że można nawet unieść w ten sposób noworodka do góry!
  Podobną reakcję można wywołać na stopie, przez delikatne łaskotanie pod paluszkami - malec próbuje wtedy schwycić Twój palec paluszkami stóp.
  Odruch chwytny jest pozostałością po naszych praprzodkach, którzy potrzebowali go do chwytania się gałęzi.

• Skutki przetrwałego odruchu chwytnego:

- negatywny wpływ na koordynację motoryki małej, mowy i wydawania dźwięków

- może też stać się przyczyną nadwrażliwości dłoni

- nadmierne naciskanie długopisu albo ołówka przy rysowaniu i pisaniu
- niechęć do pisania i innych działań wymagających motoryki małej rąk.

• Postępowanie z dzieckiem z przetrwałym odruchem chwytnym:
  - rozluźniać ramiona i wyprowadzać je w kierunku linii środkowej ciała z rotacją zewnętrzną dłoni;
  - mobilizować dziecko do dotykania ręką swojego ciała ( głaskanie drugiej ręki, brzucha , twarzy);
  - mobilizować dziecko na ile jest to możliwe do samoobsługi;
  - często poklepywać, głaskać powierzchnie grzbietowe ręki;
  - do zabawy używać często zabawek większych niż dłoń dziecka( małe zabawki mogą wzmagać odruch chwytny);
  - mobilizować dziecko do zabawy swoimi rączkami, np. kosi - kosi, itp.
  Przetrwały odruch chwytny stóp:
  - mobilizować dziecko do zabawy stopami;
  - zachęcać do chodzenia boso po różnym terenie ( dywan, trawa, piasek);
  - dotykać i głaskać powierzchnie grzbietową stopy rozpoczynając od palca małego w kierunku pięty;
  - nie wywoływać niekontrolowanego odruchu przez niepotrzebne punktowe drażnienie podeszwy stopy;
  - przetaczanie stopy.

1. ASYMETRYCZNY ODRUCH TONICZNY SZYI (in. ATOS/ ODRUCH SZERMIERZA)

• Odruch - obecny od 18 tygodnia życia płodowego -może być widoczny od dnia urodzin, ale może też pojawić się dopiero kilka tygodni później. Utrzymuje się do szóstego miesiąca życia.

• Odwróć ostrożnie główkę leżącego na pleckach niemowlęcia w drugą stronę. Noga i rączka z tej strony, w którą patrzy dziecko rozprostują się jak za pociągnięciem niewidzialnej nitki, zaś druga nóżka i rączka zegną się w stawach. Z góry może to wyglądać jak postawa szermierza. Jest to bardzo ważny odruch, który już w życiu płodowym ułatwia kopanie, rozwija napięcie mięśniowe i stymuluje układ przedsionkowy. Naukowcy twierdzą, że ATOS wraz z odruchami prostującymi szyi oraz odruchem Galanta nadaje stawom biodrowym i obręczy barkowej elastyczność i ruchliwość. U noworodka leżącego na brzuszku to ATOS umożliwia zwrócenie głowy na bok zapewniając tym samym przepływ powietrza. Powoduje także zwiększenie napięcia mięśni prostowników, pozwala ćwiczyć ruchy na bok, co stanowi fundament późniejszego ruchu sięgania po przedmioty.W wieku 6 miesięcy ATOS powinien wygasnąć umożliwiając w ten sposób rozwój dalszych umiejętności, które przy jego obecności nie byłyby możliwe np. pełzanie raczkowanie.

• Występujące trudności u dzieci z przetrwałym odruchem ATOS :
  * zachwiania równowagi przy ruchach głowy w którąkolwiek ze stron;
  * ruchy jednostronne zamiast naprzemiennych (np. w czasie chodzenia, skakania);
  * trudności z przekraczaniem linii środkowej ciała;
  * słabo rozwinięte ruchy wodzenia wzrokiem;
  * nieustalona lateralizacja;
  * brzydkie i wolne pismo;
  * nieprawidłowy chwyt pisaka;
  * trudności z opanowaniem ortografii i gramatyki;
  * trudności z wyrażaniem myśli pisemnie;
  * trudności z percepcją wzrokową szczególnie symetrycznych przedstawień kształtów.
  * w czasie chodzenia wysuwa się jednocześnie ta sama ręka i noga, zaburzona równowaga
  * trudności w przekładaniu przedmiotów z ręki lewej do prawej i odwrotnie
  * trudności z pisaniem - przekręca głowę, aby spojrzeć na dłoń, którą pisze, wtedy prostuje rękę i upuszcza pisak - spowalnia to proces uczenia się
  * trudności w koncentracji uwagi (ADD).

1. ODRUCH POSZUKIWANIA PIERSI

• Odruch ten pojawia się już w 28-32. tyg. życia płodowego -już wtedy malec odwracał główkę w kierunku bodźca (w 24-28 tygodniem życia płodowego). Odruch zanika między 3 a 4 miesiącem życia dziecka.

• Jest najsilniejszy w ciągu kilku godzin po narodzinach, ale słabnie, jeśli dziecko nie otrzyma gratyfikacji-dlatego też poleca się karmienie piersią zaraz po porodzie. Połaskocz dziecko delikatnie palcem w policzek, a już za chwileczkę on zwróci głowę w stronę ręki i otworzy szeroko buzię. Kiedy w buzi poczuje pierś lub np. palec, zaczyna ssać. Potrafi skoordynować ssanie z połykaniem pokarmu. To odruch, który pozwala dziecku odszukać brodawkę piersi podczas karmienia. Dzięki temu dziecko nabywa najważniejszą umiejętność w swoim życiu: jedzenie. Odruch ten bez trudu można zaobserwować, gdy malec jest głodny. Bywa niewyraźny, gdy dziecko ma pełny brzuszek. Potem, jeszcze przez kilka miesięcy możesz zaobserwować tę reakcję podczas snu swojego dziecka. Umiejętność ssania utrzyma się aż do zakończenia karmienia piersią lub butelką (dorośli nie umieją tak ułożyć warg i języka jak ssące niemowlę).

• Skutki przetrwałego odruchu szukania
  * uwrażliwienie na dotyk okolic ust
  * niedojrzałe reakcje na dotyk w rejonie warg
  * częste ślinienie się w wieku szkolnym
  * trudności z prawidłową artykulacją i nadmierne wysklepienie łuku podniebienia (konieczne leczenie ortodontyczne)
  * zaburzenia mowy
  * nieprawidłowy (niedojrzały) schemat połykania
  * słaba zręczność manualna.

1. ODRUCH GALANTA

• Pojawia się w 20 tygodniu życia płodowego. Jest aktywny po urodzeniu a jego wygaszenie następuje między 3 a 9 miesiącem życia.

• Wywołujemy go, gdy w ułożeniu na brzuszku dotykamy pleców po jednej stronie kręgosłupa - dziecko zgina biodra o 45 stopni w stronę bodźca. Odruch ten powinien być taki sam po obu stronach pleców. Odruch Galanta aktywny jest w czasie porodu, ułatwiając dziecku przedostanie się przez kanał rodny. Zaobserwowano że odruch ten jest obecny dłużej u dzieci, które mają problemy z kontrolą pęcherza moczowego.

• Skutki przetrwałego odruchu Galanta
  * przetrwanie tego odruchu po jednej stronie ciała, może mieć negatywny wpływ na postawę i chód, a także może przyczyniać się do powstawania skoliozy
  * moczenie nocne (do 5. r.ż.)
  * wiercenie się, obracanie w pozycji siedzącej
  * dziewczynki bardzo dużo mówią
  * zaburzenia koncentracji uwagi (ADD) i pamięci krótkotrwałej
  * obniżenie sprawności fizycznej (w-f) - obracanie biodra przy chodzeniu
  * niski poziom koncentracji
  * słaba pamięć krótkoterminowa
  * rotacja biodra w jedną stronę podczas chodzenia
  * niechęć do ubierania obcisłej odzieży
  * brak wytrwałości
  * niechęć do ruszania się.

1. ODRUCH TONICZNY BŁĘDNIKOWY (in. TOB)

• Pojawia się :
  * TOB w zgięciu-12 tydzień życia płodowego, integruje między 3-4 m.ż.,
  * TOB w wyproście- pojawia się podczas porodu, a integruje stopniowo od 7 tygodnia do końca 3 roku życia.

• Wywoływany jest przez zmianę położenia głowy w przestrzeni. TOB w zgięciu wywołany jest przez ruch głowy do przodu, a TOB w wyproście przy odchyleniu głowy do tyłu. Odruch toniczny błędnikowy umożliwia niemowlęciu przejście z pozycji pełnego zgięcia do pozycji wyprostu, a przez to ćwiczy ono równowagę, czucie głębokie i mięśnie.

• Skutki przetrwałego odruchu toniczno błędnikowego
  * problemy z pełzaniem i raczkowaniem
  * nieprawidłowa postawa
  * garbienia się
  * chodzenia na palcach
  * niski próg pobudzenia i nadpobudliwości
  * zachowania agresywne, panika
  * hipotonia -obniżone napięcie mięśniowe
  * hipertonia - zwiększone napięcie mięśniowe (TOB w wyproście)
  * zaburzenia równowagi
  * choroba lokomocyjna
  * niechęć do ćwiczeń sportowych
  * problemy z percepcją wzrokową
  * problemy z oceną przestrzeni
  * niskie umiejętności tworzenia sekwencji
  * niskie zdolności organizacyjne
  * upośledzone poczucie czasu
  * zaburzenia wokalizacji
  * zaburzenia mowy
  * obniżone rozumienie
  * przesadne kłanianie się i szybkie męczenie w pozycji stojącej
  * lęk wysokości
  * szybkie męczenie się w pozycji z rękoma uniesionymi do góry
  * szybkie męczenie się podczas chodzenia po nierównym podłożu
  * utrudniona kontrola głowy
  * trudności z postrzeganiem wzrokowym.

1. ODRUCHY PRZEJŚCIOWE

pojawiają się w 2 m.ż. i zaczynają wygasać około 3 roku życia:

1. SYMETRYCZNY ODRUCH TONICZNY SZYI (in. STOS/ kotek pije mleczko)

• Pojawia się w 18 tygodniu życia płodowego (w 6-9 miesiącu życia). Wygasa 9-11 m.ż.

• Jest to odruch ważny podczas podnoszenia się z podłogi „Kołysanie na czworakach" (przód-tył). Zachęca też dziecko do „skupienia wzroku na dalszych przedmiotach, przywiedzenie głowy (poniżej linii kręgosłupa) powoduje zainteresowanie tym, co jest blisko. Inaczej mówiąc jest to ćwiczenie wzroku daleko-blisko. Jeśli nie wygaśnie w swoim czasie nie będzie fazy raczkowania, natomiast „podskakiwanie na pupie" lub „niedźwiedzi chód".

Wywołuje się go poprzez odginanie głowy do tyłu u leżącego dziecka na brzuchu- odruchowo prostują się ręce i zginają nogi. Przygotowuje do ruchów pełzających, a następnie do stawania i chodzenia. Najbardziej jest nasilony w 1 miesiącu życia. Leżenie na brzuchu wywołuje wzrost napięcia w grupach zginaczy (całe ciało „zwija się"). W leżeniu na plecach nasila się wyprost zarówno w kończynach górnych, jak i dolnych z równoczesnym cofaniem się (odchylaniem w tył) głowy i barków. Przetrwałe występowanie tego odruchu utrudnia zmiany pozycji i wykonywanie ruchów dowolnych. Wygaśnięcie jest bardzo ważne aby przetorowała się pozycja czworonożna a potem dwunożna. Pozycje i ruchy ciała podczas pracy tego odruchu rozwijają widzenie obuoczne i słuch obuuszny. Przy słabości tego odruchu kształtuje się niskie (opuszczone) położenie głowy, spojrzenie "spode łba". Pozycja ta prowadzi do nadmiernego napięcia przednich zginaczy szyi. Odruch stłumiony (napięty) - przeciwnie - powoduje nadmierne podnoszenie głowy (lub maksymalnego odrzucania głowy, jak przy encefalopatii) i patrzenia "z góry w dół". Ta pozycja prowadzi do nadmiernego napięcia tylnych zginaczy szyi. I w jednym i w drugim przypadku opisane pozycje wpływają na percepcję i obniżają efektywność zapamiętywania.

• Objawy świadczące o występowaniu tego odruchu:
  * dzieci bardzo garbią się przy biurku, leżą na ławce;
  * trzymają oczy bardzo blisko zeszytu;
  * siedzą na jednej nodze, stoją pisząc;
  * strasznie bałaganią przy jedzeniu - rzadko trafiają precyzyjnie łyżką do ust;
  * mają trudności w przenoszeniu oczu z zeszytu na tablicę;
  * są bardzo powolne w zadaniach wymagających kopiowania;
  * kiepsko pływają, unikają zajęć W-F.

• Objawy przetrwałego odruchu STOS:
  * nieprawidłowa postawa
  * tendencja do garbienia się podczas siedzenia w ławce
  * pochylona sylwetka podczas chodzenia, tzw. małpi chód
  * podczas siedzenia nogi ułożone w kształcie litery W
  * zaburzona koordynacja ręce -oczy
  * syndrom niezdarnego dziecka
  * bałaganienie podczas jedzenia
  * trudności z widzeniem dwuocznym
  * trudności z akomodacją oka (np. przy przepisywaniu z tablicy)
  * wolne przepisywanie
  * trudności z nauką pływania bądź niezsynchronizowane ruchy w czasie pływania z głową nad wodą
  * zła gra w piłkę
  * zaburzenia uwagi.

1. ODRUCH LANDAUA

• Pojawia się około 5 miesiąca życia i zaczyna wygasać około 3 r.ż., kiedy dziecko zdobyło już umiejętność bezpiecznego poruszania się na nogach.

• Powoduje napinanie mięśni prostujących. Dziecko jest trzymane w powietrzu poziomo, zwrócone twarzą do podłoża. Podtrzymywane w tej pozycji powinno unieść głowę do góry, po czym wygiąć tułów łukowato i wyprostować kończyny dolne w stawach biodrowych.

• Jeśli jest nadal obecny, to:
  * dziecko biega i skacze na usztywnionych nogach (problemy na zajęciach W-F);
  * ruchy ciała są sztywne;
  * może wystąpić choroba lokomocyjna;
  * występują duże trudności organizacyjne.

1. ODRUCHY POSTURALNE

pojawiają się od 4 m.ż i powinny być aktywne do końca życia, zastępują odruchy prymitywne.

1. ODRUCH AMFIBII

• Rozwija się między 4 a 6 m. ż. Pozostaje do końca życia

• Najpierw w pozycji na brzuchu a potem na plecach. Umożliwia dzieciom pełzanie, a potem raczkowanie. Pozwala na niezależne ruchy rąk i nóg, niezależnie od położenia głowy (jak to do tej pory było). Umożliwia pełzanie i raczkowanie. Do czasu rozwinięcia się odruchu amfibii ruch nóg był uzależniony od ułożenia głowy i od automatyzmu ruchowego w postaci asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego (ATOS). Pojawienie się odruchu amfibii wskazuje na wygaszenie ATOS-u.

• Brak tego odruchu powoduje:
  * trudności w pełzaniu i raczkowaniu;
  * zbyt wysoki tonus mięśni (trudności w ćwiczeniach gimnastycznych).

1. ODRUCH CZĘŚCIOWEGO ODWRACANIA SIĘ

• umożliwia przekręcanie się dziecka z brzucha na plecy (6 m.ż.) oraz odwrotnie (8-10 m.ż.). Trwa do końca życia

• Później wspomaga zmienianie pozycji oraz nadaje płynność ruchom w czasie biegania, skakania, jazdy na na nartach.

ODRUCH SSANIA
Odruch ten wykształca się ok. 32 tygodnia życia płodowego, dlatego wcześniaki urodzone przed tym terminem muszą być karmione w inny sposób. Odruchowe ssanie jest zauważalne mniej więcej do 4 miesiąca - potem dziecko ssie już tylko wtedy, kiedy ma na to ochotę.
Dziecko potrafi ssać już w brzuszku u mamy. Malec instynktownie dąży do zaspokajania głodu. Jeśli dotkniesz wargi dziecka swoim palcem, dziecko zacznie go mocno ssać. Nawet najedzony noworodek np. podczas trzymania go do odbicia, może wtulić się w Twoją szyję i odruchowo zassać jak odkurzacz. Odruch ssania u dziecka jest tak silny, że tłumi nawet lęk lub ból. To dlatego, kiedy płaczącego maluszka przystawiasz do piersi, szybko się uspokaja. Umiejętność ssania utrzyma się aż do zakończenia karmienia piersią lub butelką (dorośli nie umieją tak ułożyć warg i języka jak ssące niemowlę).

ODRUCH KROCZENIA
Ten odruch najczęściej pojawia się w czwartej dobie po porodzie .Zaniknie w 2 ,najpóźniej w 3 miesiącu. Noworodek podtrzymywany pod paszkami, podnosi, prostuje nóżki i porusza nimi na przemian - jak przy stawianiu kroczków. Powróci, jako nowo nabyta umiejętność, około dziesiątego miesiąca życia, kiedy niemowlę nauczy się samodzielnie stawiać pierwsze kroczki, przytrzymując się np. mebli. Odruch ten rozwija całościową koordynację ruchów, koordynację między środkiem ciała (szczególnie mięśni brzucha) a peryferiami. Odruch ten stymuluje także mięśnie stóp. Odruch wpływa na rozwój aparatu przedsionkowego, poczucia równowagi i zrównoważenia w trakcie chodu, pozwala adekwatnie orientować się w przestrzeni i zdobywać świat przedmiotów w nowej, wcześniej niedostępnej przestrzeni. Umożliwia on także pracę wymiaru koncentracji, "otwierając" widzenie perspektywy. Wpływa on także na rozwój koordynacji ruchów, która może kształtować się jako homolateralna (jednostronna), bilateralna (osobno dwustronna) i heterolateralna (zintegrowana naprzemienna). Pierwsze dwa typy koordynacji ruchów odbijają się negatywnie na skuteczności szkolnej dziecka, obniżają tempo, różnokierunkowość i pełnię myślenia, ponieważ działają one na poziomie "mechanizmu rozdzielenia myśli i ruchu". Prowadzi to do wykorzystywania pracy głownie tylko lewej lub tylko prawej półkuli mózgu, a nie włącza integracji myśli i ruchu, tj. pracy całego mózgu w procesie poznania. Opóźnienie w rozwoju odruchu wpływa hamująco na rozwój mowy. Dziecko z opóźnionym rozwojem odruchu chodu automatycznego często ma trudności w skupieniu lub rozproszeniu uwagi i podstawowy problem związany z odmową lub nieprzyjmowaniem nowej informacji, ucieczki od niej.

Literatura:

• Dziecko-Beniamin Spock, Michael b.Rothenberg , PZWL ,Warszawa 1989

• Pielęgnowanie chorych dzieci- E.Fenella ST J.Adamson, David Hull, PZWL ,Warszawa 1990

• Pierwszy rok twojego dziecka -Glade B.Curtis , Judith Schuler ,Wyd.Amber ,1993

• Pierwszy rok życia dziecka -Arlene Eisenberg , Heidi E.Murkoff.Sandee E.Hathaway Dom Wydawniczy Rebis ,Poznań 1997

• Wcześniak .Pierwsze 6 lat życia –Dana Wechsler Linden, Emma Trenti Paroli, Mia Wechsler Doron, PZWL ,2007

• Nasze dziecko .Rozwój, pielęgnowanie i wychowanie-Lidia Bernadeta Brydak , Irena Czajka, Jagna Zofia Czochańska ,PZWL ,2007

• Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Usprawnianie ruchowe – praca zbiorowa pod redakcją Marii Borkowskiej, WSiP , Warszawa 1997

• Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w mózgowym porażeniu dziecięcym- M. Borkowska, Polskie Stowarzyszenie Terapeutów NTD – SI, Warszawa "Zaułek"1999