SYSTEMY POLITYCZNE
Proceduralna koncepcja demokracji (J. Schumpeter)
- Jest to system rządów przedstawicielskich sprawowanych przez obieralnych liderów i urzędników, szczególną funkcję pełnią wybory, demokratyzm jest zapewniony przez fakt rywalizacji co najmniej 2 partii; politycy mają swój własny indywidualny interes, którym kierują się w swej działalności zawodowej, równocześnie interes grupowy; większość wyborców nie interesuje się polityką i jest mało poinformowana. Podatność na techniki manipulacyjne; powiązanie demokracji z zasadą większości - podstawowa reguła procesu decyzyjnego.
Władza jest skoncentrowana w rękach wąskiej grupy zawodowych polityków, uprawnionych do podejmowania wiążących decyzji. Większość wyborców nie interesuje się polityką, jest niedostatecznie poinformowania, co prowadzi do tego, że staje się podatna na różnorodne techniki manipulacyjne wykorzystywane przez zawodowych polityków.
Zasada rządów nieograniczonych większości, ten kto potrafi zyskać władzę, może ją w dowolny sposób sprawować. Bagatelizowane są kwestie ochrony praw mniejszości politycznych.
Demokracja oraz Poliarchia według R. Dahla
- R Dahl twierdzi że demokracja oznacza pewien stan idealny, który w rzeczywistości nie został nigdzie i nigdy osiągnięty. Demokracja jest swoistą wizją polityczną- wizją systemu w którym, wszyscy jego członkowie uważają się za wzajemnie równych, cieszą się atrybutem kolektywnej suwerenności oraz posiadają wszystkie możliwości, zasoby i instytucje niezbędne do rządzenia. Poszczególne systemy mogą rozwijać się w tym kierunku, nie dochodząc jednak do pełnego ideału. Wszystkie one leżą na osi wyznaczonej biegunami idealnej demokracji, ale najbliżej plasują się systemy, które R. Dahl określa jako poliarchię. Model poliarchii wyrasta z opozycji wobec dwóch stanowisk teoretycznych: koncepcji rządów większości oraz teorii elit. Rozwiązanie pierwsze jest zdaniem R. Dahla utopią w warunkach zróżnicowanego społeczeństwa. Ten sposób rozumienia demokracji może odnosić się co najwyżej do małych państw, w granicach których żyją społeczeństwa względnie homogeniczne. W sytuacji w której demokracja realizuje się poprzez władzę obywateli, przyjęcia założenia rządów większości rodzi wiele problemów natury zarówno politycznej jak i technicznej. Należą do nich przede wszystkim trudność w zapewnieniu związku między poglądami większości reprezentantów a preferencjami większości obywateli oraz ochrona praw mniejszości. Ponadto idea ta zakłada abstrakcyjnie pojmowaną równość jednostek, lekceważąc oczywisty fakt, że ludzie dysponują różnym potencjałem politycznym (intelektem, umiejętnościami, zasobami materialnymi, organizacyjnymi itp. )
Modele demokracji według A. Lijpharta
Lijphart koncentruje się na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej preferencje większości obywateli. Zauważa przy tym, że osiągnięcie efektu „odpowiedzialnego rządu” może dokonywać się w różny sposób. W tym celu skupia swą uwagę na „różnorodności formalnych i nieformalnych instytucji i praktyk, które używane są po to, by przełożyć preferencje obywatelskie na język działań politycznych”. Skupia się on głównie na dojrzałych i stabilnych systemach demokratycznych. Punktem wyjścia dla skonstruowania modelu westminsterskiego oraz zbliżonych do siebie modeli demokracji konsocjonalnej i konsensualnej była próba typologii systemów demokratycznych dokonana przez A. Lijpharta w 1968r. Biorąc pod uwagę dwie zmienne:
- stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoki lub niski)
- oraz styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny)a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:
1. demokrację rywalizacyjną odśrodkową: rywalizujący styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; Włochy, Francja (zwłaszcza IV Republika), Republika Weimarska;
2. demokrację rywalizacyjną dośrodkową: rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa; Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia, RFN, Izrael, kraje skandynawskie;
3. demokrację konsocjonalną: konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; egzemplikowaną przez Austrię, Belgię i Holandię
4. demokrację zdepolityzowaną: konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; choć kategoria ta nie występuje w rzeczywistości, to, zdaniem A. Lijpharta, w 1968 roku najbliżej tego stanu rzeczy znajdowała się Szwajcaria.
4. Konsensualny model demokracji
Model demokracji konsensualnej – jest oparty na założeniu, że zwłaszcza w warunkach występowania izolujących się mniejszości lub wrogich wobec siebie segmentów społeczeństwa – słowo „lud” jako podmiot władzy powinno oznaczać tak wielką liczbę osób, jak jest to tylko możliwe. Wiąże się z tym maksymalizacja wpływu na treść podejmowanych decyzji, które muszą uwzględniać konieczność kompromisu w miejsce narzucania mniejszościom woli większości.
Występuje w Austrii, Belgii, Holandii
Lijphart wyróżnia następujące cechy demokracji konsensualnej:
1. szeroki udział partii politycznych we władzy wykonawczej poprzez tworzenie tzw. wielkich koalicji. Obejmują one większą liczbę partii niż ta, która wynika z bezwzględnej większości uzyskanych mandatów.
2. formalna i nieformalna separacja władzy, prowadząca do równowagi miedzy parlamentem i rządem (Szwajcaria), lub do relatywnego osłabienia pozycji egzekutywy wobec parlamentu (Belgia)
3. zrównoważony (symetryczny) bikameralizm połączony z reprezentacją mniejszości. W społeczeństwach pluralistycznych z wyodrębniającymi się grupami etnicznymi lub religijnymi zachodzi konieczność zabezpieczenia reprezentacji ich interesów, której model westminsterski nie zapewnia.
4. wielopartyjność: oznaczająca nie tylko istnienie większej liczby partii, ale i to, że żadne z istniejące ugrupowań nie posiada statusu partii większości, który zapewniłby możliwość samodzielnego sprawowania rządów (tworzenia jednopartyjnego gabinetu cieszącego się poparciem zdyscyplinowanej większości parlamentu).
5. wielowymiarowość systemu partyjnego: polegająca na występowaniu kilku płaszczyzn niezgody pomiędzy rywalizującymi partiami, odzwierciedlający pluralistyczny charakter społeczeństwa. Krzyżowanie się tych podziałów (Belgia) dodatkowo komplikuje strukturę systemu partyjnego, utrudniając możliwość współpracy i osiągnięcia zadowalającego wszystkie strony porozumienia.
6. proporcjonalny system wyborczy: mający na celu rozdział mandatów w parlamencie w sposób maksymalnie odzwierciedlający rozkład preferencji wyborczych, w tym także poparcia dla małych partii.
7. terytorialny i nieterytorialny federalizm oraz decentralizacja uprawnień. Jest to kolejny wyraz tendencji do separacji władzy zarówno w aspekcie społecznym, jak i przestrzennym, mającej na celu zapewnienie autonomii poszczególnym grupom społecznym.
a. feudalizm terytorialny: oznacza podział władzy pomiędzy rząd centralny i pewną liczbę rządów regionalnych (stanowych, krajowych, kantonalnych itp.).
b. feudalizm nieterytorialny: wyraża się w tworzeniu instytucji służących do rozwiązywania problemów mniejszości wyróżnianych na innej zasadzie niż miejsce zamieszkania
8. pisana konstytucja i veto mniejszości: konieczność obrony praw mniejszości leży u podstaw nadania konstytucjom szczególnej formy prawnej, obejmującej również taki tryb ich uchwalania i zmiany, który nie doprowadziłby do dominacji woli wąskiej większości.
9. korporatywistyczny tryb decyzji:
10. zaangażowanie państwa w politykę opiekuńczą: udział wydatków na cele publiczne mierzony w stosunku do wysokości produktu narodowego brutto oraz do ogólnej sumy wydatków publicznych.
Westminsterski model demokracji
Model westminsterski – według kryterium instytucjonalnego jeden z dwóch rodzajów modeli demokracji, charakteryzujący się następującymi cechami:
- koncentracja władzy wykonawczej - występuje jednopartyjny rząd
- dominacja rządu nad parlamentem (fuzja władzy)
- tylko dwie partie mogą realnie konkurować o absolutną większość (dwupartyjność)
- programy wyborcze nie różnią się znacznie od siebie
- większościowy i dysproporcjonalny system wyborczy
- centralizm i unitaryzm (państwo jest jednolite)
- elastyczność reguł, w oparciu o które funkcjonuje system polityczny
- bank centralny kontrolowany przez rząd
Model taki występuje m.in. w Wielkiej Brytanii, gdzie parlament zbiera się w Pałacu Westminsterskim - stąd jego nazwa.
Demokracja liberalna i nieliberalna
System polityczny stanowiący przeciwieństwo demokracji liberalnej. W demokracji nieliberalnej wolności i prawa jednostek są naruszane lub łamane. Konstytucja może być nie przestrzegana lub tworzona tak, by usprawiedliwiać niedemokratyczne posunięcia władz. Decentralizację i lokalną autonomię zastępuje się scentralizowanym systemem i silnej podległości całej struktury administracyjnej państwa władzom centralnym. W związku z tym, że podstawowe zasady liberalnej demokracji nie są przestrzegane, rośnie niebezpieczeństwo nadużyć władzy. Gdy nie dopuszcza się do społecznej kontroli władzy, arbitralność decyzji i polityczna dowolność wzrasta, co stanowi degradację systemu politycznego i zagrożenie dla wolności obywateli. System demokracji nieliberalnej stanowi w rzeczywistości system politycznej fikcji. Pozory demokracji są zachowywane, by nie w pełni demokratyczny lub nie w pełni liberalny system polityczny i władza zyskały niezbędną legitymizację. Demokrację nieliberalną można również nazwać system, który prócz zachowanych demokratycznych procedur nie dba o prawa i wolności obywateli. |
|---|
21. Kategorie partii politycznych
Partia polityczna - dobrowolna organizacja, która dąży do zdobycia i utrzymania władzy w państwie w celu realizacji swojego programu.
Typy partii: Partia liberalna, Partia konserwatywna, Partia chrześcijańska, Partia socjaldemokratyczna.
partii liberalnej:
wolność i dobro jednostki
wolność osobista
wolność słowa i druku
wyraźny trójpodział władzy
gospodarka wolnorynkowa, którą podstawą jest wolność jednostki
naturalne zróżnicowanie społeczeństwa wynikające z rywalizacji jednostek
partii konserwatywnej:
- odwołanie do tradycji i religii
- dobro ogółu ważniejsze niż jednostki
- silna władza wykonawcza
partii chrześcijańskiej:
- odwołanie się do religii, tradycji, rodziny i zasad moralnych
- silna władza wykonawcza
- gospodarka rynkowa z zachowaniem świadczeń socjalnych
partii socjaldemokracji:
- sprawiedliwość społeczna rozumiana jako sprawiedliwy podział dóbr
- równość społeczna rozumiana jako równość szans oraz równość prawa
- gospodarka wolnorynkowa z możliwością interwencjonizmu państwowego
22. Funkcje partii politycznych
Funkcje Partii:
- funkcja kształtowania opinii społecznej- cechy: tworzenie swojego pozytywnego wizerunku partii i pozyskiwaniu zwolenników
- funkcja wyborcza- państwo demokratyczne- polega na budowaniu programów, wysyłaniu kandydatów i organizowaniu kampanii wyborczych niedemokratyczne- funkcja jest ograniczana lub nie jest realizowana.
- funkcja rządzenia- realizowana jest przez partię, która wygrała wybory i samodzielnie lub w koalicji sprawuje rządy w państwie
Partie antysystemowe ( w szerokim oraz wąskim znaczeniu )
Wąskie rozumienie antysystemowości - obejmuje wiele postaw i poglądów włączając w to alienację czy totalne odrzucenie systemu, których wspólnym mianownikiem jest delegitymizujący wpływ na system. Partia antysystemowa to taka, która dąży do podważenia reżimu. Oczekiwanym przez nią scenariuszem jest kryzys, który powinien doprowadzić do zastąpienia jednego systemu politycznego innym postrzeganym przez członków ugrupowania za lepszy (efektywniejszy).
Szerokie rozumienie antysystemowości – ugrupowania antysystemowe, zgodnie z formułą protestu nie dążą do radykalnej zmiany charakteru systemu politycznego, a jedynie obowiązujących dotychczas zasad gry polityczne, dyktujących np. konieczność utrzymania koncepcji państwa dobrobytu, co wiąże się z istnieniem rozbudowanego sektora publicznego. Nie jest to zatem opozycja ideologiczna wobec liberalnego systemu politycznego jako takiego, ale raczej kwestionowania pewnych operacyjnych zasad mechanizmów czy instytucji służących urzeczywistnianiu koncepcji liberalnej w konkretnych warunkach społecznych. Ugrupowania tego typu określamy mianem partii protestu.
Koncepcja rodzin partii
Koncepcja rodzin partii opiera się na trzech koncepcjach:
Kryterium genetyczne – jest związane z pojawieniem się podobieństw między partiami, które ukształtowały się w wyniku zbliżonego protestu instytucjonalizacji. Partie powstały w podobnych warunkach historycznych i starały się rezprezentować interesy określonych grup społecznych. Centralną osią konfliktu stał się podział interesu lewicy oraz prawicy.
Kryterium materialne – jest ściśle związane z kryterium genetycznym. Partie polityczne należące do poszczególnych rodzin genetycznych dążą do realizacji zbliżonych postulatów programowych.
Kryterium organizacyjne – jest związane z tworzeniem ponad narodowych federacji skupiających poszczególne typy partii ( np. Międzynarodówka Socjalistyczna). Również w ramach parlamentu Europejskiego ukształtowały się ponad narodowe kluby polityczne, skupiające reprezentantów poszczególnych rodzin partii dobierających się na podstawie kryteriów genetycznych i materialnych
Kategoria reżimu politycznego
Reżim polityczny jest to zespół metod jakimi państwo wpływa na zachowanie jednostek i zbiorowości.
Rozróżniamy trzy rodzaje:
- demokratyczny
- totalitarny
- autorytarny
Państwo demokratyczne oparte jest na zasadach:
- podział władzy:
wykonawcza
ustawodawcza
sądownicza
- pluralizmu politycznego
- zasada suwerenności narodu
Państwo demokratyczne nie toleruje poglądów antyhumanistycznych, zbrodniczych
Państwo totalitarne: istotą państwa totalitarnego jest jego wszechobecność we wszystkich sferach życia społecznego. W sferze kultury państwo angażuje wszelkie środki oddziaływania na ludzką świadomość.
Cechy państwa:
- na czele państwa i partii stoi wódz otoczony kultem, udział obywateli w życiu politycznym ma charakter rytualny parareligijny
- zakazana jest działalność wszelkich partii oprócz partii rządzącej
- aparaty partyjne i rządzące przenikają się, z tym że partia jest ważniejsza od państwa
- wszystkie masmedia znajdują się w rękach partii ukazywany przez nie obraz świata ma niewiele wspólnego z rzeczywistym.
- codzienną metodą sprawowania władzy jest terror
Państwo autorytarne: charakteryzuje się brakiem możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego. Większość regulatorów zachowań społecznych jest mało skuteczna. Społeczeństwo charakteryzuje wierność i apatia polityczna
Cechy państwa autorytarnego:
- odrzuca demokrację, a wraz z nią parlamentaryzm i pluralizm. Często jednak zachowuje pozory demokracji
- autorytaryzm postuluje stworzenie silnej władzy wykonawczej mającej zapewnić ład i porządek w państwie
- wszystkie inne organizacje(nie utworzone przez władzę) są postrzegane jako zagrożenie porządku dlatego nie może istnieć opozycja
- władzę legitymizuje sam fakt jej posiadania znajduje się ona w rękach często obdarzonego autorytetem i wąskiej grupy jego współpracowników. Często towarzyszy temu wsparcie władzy przez wojsko lub policję.
Reżim parlamentarno – gabinetowy
- dominujący typ parlamentaryzmu w Europie Zachodniej
- wysoki stopień skuteczności działań rządu wszczynającego proces ustawodawczy
- istnieje zdyscyplinowana większość parlamentarna udzielająca poparcia inicjatywom i działaniom rządu
- niewielka liczba kryzysów gabinetowych
- w skrajnym przypadku może oznaczać dominację egzekutywy nad parlamentem
- system jest bardzo stabilny
- ścisła współpraca między parlamentem a rządem
- premier ponosi rzeczywistą odpowiedzialność przed parlamentem ( a nie przed głową państwa)
- dualizm egzekutywy: podział władzy wykonawczej na dwa ośrodki o odmiennych kompetencjach – rząd i głowę państwa
- reżim ten występuje w Wielkiej Brytanii, Grecji, RFN, Grecji, Irlandii, Hiszpanii i na Malcie
Typy parlamentaryzmu według A. Siaroffa
- System dwupartyjny - w państwie może działać więcej partii, ale tylko dwie spośród nich mają realne szanse zdobycia władzy. System ten chroniony jest zazwyczaj większościową ordynacją wyborczą. Stwarza korzystne przesłanki dla stabilizacji systemu politycznego - zmiana partii rządzącej nie oznacza radykalnych zwrotów w realizowanej polityce, większa jest również przestrzeń działania partii zwycięskiej, utrzymywanie się rządu z reguły przez całą kadencję umożliwia partii go tworzącej realizację długotrwałych celów politycznych. System ten nie opiera się na koalicji; jest wyrazem integracji społeczeństwa wokół dwóch biegunów politycznych.
- System dwuipółpartyjny - takiego typu rywalizacji politycznej, w którym obok dwóch wielkich partii występuje trzecia, zdolna do zdobycia do 20% mandatów i posiadająca potencjał koalicyjny. Najistotniejszą cechą systemu dwuipółpartyjnego jest to, że żadne z dwóch wielkich ugrupowań nie jest w stanie uzyskać bezwzględnej większości mandatów i, co za tym idzie, rządzić samodzielnie poprzez jednopartyjny gabinet większościowy. Efektem rywalizacji w ramach systemu dwuipółpartyjnego są stabilne, większościowe gabinety koalicyjne.
- Umiarkowana wielopartyjność z partią dominującą – istnieje wiele partii, jednak tylko jedna ma przewagę nad pozostałymi, nie zawiera koalicji
- Umiarkowana wielopartyjność z dwiema głównymi partiami - istnieje wiele partii, jednak tylko dwie uzyskały dużą ilość mandatów. Wtedy mogą zawrzeć koalicję lub połączyć z partiami mniejszymi. Gdy zdecydują się połączyć z mniejszymi partiami wtedy muszą mieć większość nad innymi partiami aby sprawować rządy.
- Umiarkowana wielopartyjność bez większych partii – istnieje wiele partii, jednak żadna nie ma przewagi. Partie muszą utworzyć koalicję.
- Ekstremalna wielopartyjność z partią dominującą
- Ekstremalna wielopartyjność z dwiema głównymi partiami
- Ekstremalna wielopartyjność
Reżim Prezydencki
- o tym kto sprawować będzie faktyczną władze polityczną decydują spersonalizowane wybory prezydenckie, elekcja parlamentarna ma jedynie pomocnicze znaczenie
- separacja władzy ustawodawczej
- monolityczna władza wykonawcza (prezydent pełni funkcję zarówno głowy państwa, jak i szefa rządu)
- odrębne wybory parlamentu i prezydenta, zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka gabinetu, niemożność przedterminowego rozwiązania parlamentu
- autonomia parlamentu w dziedzinie tworzenia prawa oraz prezydenta w zakresie jego wykonywania, brak instytucji kontroli parlamentu nad prezydentem oraz brak odpowiedzialności politycznej egzekutywy przed parlamentem
- nie można skrócić kadencji władzy wykonawczej
- model ten występuje w USA, nie przyjął się w Europie (znalazł jedynie zastosowanie na Cyprze, ale różni się od amerykańskiego pierwowzoru)
Struktura parlamentu
Podział według kryterium organizacji wewnętrznej:
Parlamenty jednoizbowe (unikameralne)
Bułgaria, Cypr, Dania, Grecja, Portugalia, Słowacja, Szwecja, Węgry
Parlamenty dwuizbowe (bikameralne)
Austria, Francja, Belgia, Włochy, Holandia, Polska, Czechy, Rumunia
Większość współczesnych parlamentów składa się z dwóch izb. W systemie dwuizbowym wyróżniamy: izbę niższą i izbę wyższą, w zależności od rozwiązań konstytucyjnych mogą one pozostawać w równowadze lub jedna (zwykle niższa) ma przewagę kompetencji i uprawnień. W niektórych krajach parlament nie może być w ogóle rozwiązany przed upływem kadencji. . W zależności od krajów i izby długość ta może się wahać od dwóch (amerykańska Izba Reprezentantów) do dziewięciu (francuski Senat) lat. Najczęściej izba niższa ma krótszą kadencję od izby wyższej (najczęściej spotykana długość to cztery lata), choć długości te mogą być równe (np. Polska czy Włochy). Niezależnie od typu reżimu polit. prawo egzekutywy do skrócenia kadencji parlamentu może być nieograniczone lub limitowane. Decyzja o skróceniu kadencji może mieć różne podłoże. Może wynikać z konfliktu między większością parlamentarną a jednym z członków wł. wykon. Może znaczyć też wybór optymalnego terminu elekcji, dającego szanse na osiągnięcie przez partie rządzące najlepszego rezultatu.
Rodzaje bikameralizmu
Symetryczny (silny)
Władza parlamentarna jest rozdzielona pomiędzy dwie izby dysponujące różnymi kompetencjami. Charakteryzuje głównie państwa federalne (USA, Australia, Szwajcaria, Niemcy, Belgia)
Asymetryczny (słaby)
Obie izby uczestniczą na równych prawach w procesie legislacyjnym, ale decydujący głos w inicjowaniu projektów ustaw lub ocenie projektów rządowych należy do izby niższej. Występuje we Francji i Holandii.
Izba wyższa
Jest mniej liczna niż izba niższa; nie obwiązuje tu zasada materialnej równości głosu. Cechą wyłaniania jest (zwł. w państwach federalnych) zasada parytetu (oznacza, że w każdym okręgu, którym jest land, stan czy prowincja wybiera się tę samą liczbę reprezentantów). Kadencja jest zazwyczaj dłuższa i stała (decyzja o przedterminowym rozwiązaniu odnosi się do izby niższej), ale często jest ta sama co izby niższej. Sposób wyboru członków jest zróżnicowany (obwiązuje zasada rotacji, która polega na tym, że w trakcie kadencji część deputowanych jest wymieniana np. Japonia). Członkowie izb wyższych zdobywają mandat różnymi drogami ( np. wybory powsz. – USA; wybory proporcj. – Filipiny; system mieszany – Włochy). Funkcje: zabezpiecza realizację interesów mniejszości zamieszkującej np. stany, landy bądź moderuje decyzje3 i działania izby niższej.
Izba niższa
Jest bardziej liczna niż izba wyższa; kadencja jest zazwyczaj krótsza choć niekoniecznie; członkowie do izby niższej pochodzą z wyborów powszechnych i bezpośrednich. W bikameralizmie asymetrycznym faktyczna koncentracja wł. ustawod. należy do izby niższej. Liczba i siłą partii w niej reprezentowanych określa jaki typ s.part. występuje w danym kraju; w ramach reż. polit. i semiprezydencjonalnego, większość ukształtowana przesądza powołaniu lub upadku rządy; dopuszczalne jest przedterminowe rozwiązanie gdy kadencja izby wyższej nie jest stała; w państwach federalnych izba niższa reprezentuje cały naród.
Funkcje parlamentu według R. Packenhama
a. Legitymizacyjna: *legitymizacja ukryta (dyskusje polit. dotyczące zasadniczych kwestii państwa); *legitymizacja jawna (aprobata dla działalności rządu); *tzw. zaworu bezpieczeństwa (rozładowanie konfliktów o charakterze polit.)
b. Rekrutacyjno – Socjalna: wyłaniania liderów polot.; *upowszechnianie wzorów zachowań polit. w obszarze szeroko rozumianej kultury polit.; *tzw. treningów polit. (umiejętność działania polit. na forum parlamentarnym)
c. Decyzyjna: obejmuje ona legislację głównie w postaci ustaw. Przy tej funkcji trzeba zwrócić uwagę, iż na forum parlamentu mogą być rozwiązywane sytuacje konfliktowe dotyczące interesów grupowych, artykulacja interesów grup., nadzór nad działalnością wł. wykon., organów adm. centralnej, może być miejscem osiągnięcia consensusu w kryzysach gabinetowych.
Typologia parlamentów według N. Polsbyego oraz M. Mezeya
Podział Polsby’ego
Parlamenty wysoce transformatywne (jedynym przykładem jest Kongres USA)
Parlamenty umiarkowanie transnformatywne (Holandia, Szwecja)
Umiarkowane areny (RFN, Włochy, IV Republika Francuska)
Pełne areny (Wielka Brytania, V Republika Francuska, Belgia)
Podział Mezeya
Wg kryterium normatywnej i faktycznej zdolności ograniczania władzy rządu
Parlamenty „silne” – zdolne do modyfikowania i odrzucenia propozycji rządu oraz do formowania własnej linii politycznej
Parlamenty „umiarkowanie silne” – zdolne tylko do modyfikacji, lecz już nie do odrzucenia inicjatyw egzekutywy
Parlamenty „słabe” – poddane całkowitej dominacji rządu (bądź prezydenta)
Wg kryterium poziomu społecznego poparcia dla instytucji parlamentu
Aktywne – zdolne do modyfikowania propozycji rządu, nie zagrożone przedterminowym rozwiązaniem i cieszące się społecznym szacunkiem (USA)
Reaktywne – dysponujące skromniejszymi możliwościami ograniczania władzy rządu, zagrożone przedterminowym rozwiązaniem, ale cieszące się uznaniem społecznym (najliczniejsza grupa; Szwecja, Dania, Wielka Brytania, Norwegia, RFN, Belgia, Holandia, Austria, Irlandia)
Wrażliwe – zdolne do modyfikowania propozycji rządowych, zagrożone przedterminowym rozwiązaniem i nie cieszące się społecznym uznaniem (Włochy, IV Republika Francuska, Republika Weimarska)
Marginalne – posiadające ograniczoną władzę kształtowania budżetu, umiarkowanie popierane przez elity polityczne (Brazylia, Argentyna, Tajlandia, Korea Pd)
System wyborczy i jego składowe
Jest to procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczanie liczby oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty.
Jego najbardziej istotnymi elementami są:
- wielkość oraz kształt wyborczych okręgów (ale także i związana z nimi możliwość uzyskania miejsca w parlamencie)
Wielkość wyborczych okręgów jest określana przez liczbę mandatów, które są możliwe do zdobycia. Mówimy więc o okręgach jednomandatowych, kilkumandatowych oraz wielomandatowych. Im więcej mandatów do uzyskania tym większa możliwość, że w parlamencie znajdą się przedstawiciele najmniejszych partii (w systemie proporcjonalnym). Kształt danego wyborczego okręgu pokrywa się z jednostkami administracyjnymi kraju. Wpływa na niego także liczba mieszkańców oraz wielkość obszaru.
- uprawnienia wyborcy zależne od struktury głosowania
Uprawnienia wyborcy w trakcie głosowania są zależne od przyjętej struktury głosowania. Możemy mówić o głosowaniu kategorycznym (wyborca wskazuje kandydata bądź kandydatów jednej partii i na nich oddaje swój głos) oraz o głosowaniu zwykłym (wyborca posiada możliwość oznaczenia kolejności kandydatów na liście zgodnie ze swoimi wyborczymi preferencjami). W przypadku pierwszego rodzaju uprawnienia wyborcy mają większy wpływ na działania polityków oraz ich ugrupowań i mogą je modyfikować.
- wyborcze progi, tzw. Klauzule zaporowe
W proporcjonalnych systemach wyborczych stosowane są progi wyborcze, czyli określone poparcie, które musi uzyskać partią bądź koalicja, aby się znaleźć w parlamencie.
- sposób obliczania i rozdzielania mandatów
Aby rozdzielić i obliczyć zdobyte mandaty stosuje się wzór arytmetyczny, który służy do przeliczenia głosów zdobytych w wyborach na mandaty w parlamencie. Jest kilka sposobów ich obliczania. Do najpopularniejszych należą:
metoda d’Hondta (sposób obliczania mandatów uprzywilejowuje partie duże)
metoda Saint-Laguë’a
metoda Hare’a-Niemeyera (sposób obliczania głosów odzwierciedla rzeczywiste poparcie uzyskane przez dane ugrupowanie polityczne w wyborach)
- wyborcza formuła
Formuła wyborcza daje nam podstawy do przeprowadzenie klasyfikacji systemów wyborczych. Określa poparcie zdobyte w wyborach na mandaty w parlamencie. Na jej podstawie możemy wyróżnić:
System większościowy - w tym systemie wyborczym występują jednomandatowe okręgi. Wystarczy uzyskać względną większość głosów, aby dostać się do parlamentu. System działa głównie na korzyść partii dużych. Zapewnia działanie na scenie politycznej dwóm silnym partiom. Partie mniejsze nie mają szans zdobycia miejsc w parlamencie. Wybrany w ten sposób parlament nie jest więc odzwierciedleniem politycznych nastrojów danego społeczeństwa, ale co może być ważniejsze, jest bardzo sprawnym aparatem władzy. Zapobiega bowiem politycznemu rozbiciu parlamentu, a zwycięska partia (bądź koalicja) są w stanie stworzyć stabilny rząd.
System proporcjonalny - w systemie proporcjonalnym dana partia uzyskuje tyle mandatów w parlamencie, jaka odpowiada uzyskanemu przez nią w wyborach poparciu. Duże znaczenie ma tu jednak istnienie progów wyborczych oraz sposób przydziału mandatów. Tego typu system występuje m. n. W Holandii oraz w Polsce w wyborach do Sejmu. Taki system sprzyja powstaniu systemu wielopartyjnego. W parlamencie posiadają swoich reprezentantów ugrupowania małe, a wybrany parlament jest odzwierciedleniem politycznych nastrojów społeczeństwa. Żadna z partii nie uzyskuje jednak w wyborach bezwzględnej większości. Powstaje w ten sposób konieczność zawiązania koalicji, aby móc utworzyć rząd. Te są mało stabilne, co sprzyja kolejnym politycznym kryzysom w państwie.
System mieszany (semiproporcjonalny) - łączy w sobie elementy systemu większościowego i proporcjonalnego. Tego typu systemy miały w zamierzeniu przeciwdziałać negatywnym skutkom stosowania ordynacji wyborczej jednego typu. Istnieje kilka odmian systemu mieszanego:
system dwóch głosów (występuje w wyborach do Bundestagu; wyborca ma do dyspozycji dwa głosy; pierwszy oddaje na kandydatów, którzy są umieszczeni na imiennej liście danego okręgu, a drugi na listę partii w danym kraju związkowym)
system pojedynczego głosu nieprzechodniego (tzw. System półproporcjonalny; występuje w Japonii)
system list blokowych (występuje we Włoszech)
Systemy większościowe
Ordynacja większościowa – system ordynacji wyborczej, w którym mandaty otrzymują kandydaci, bądź tylko jeden kandydat, który uzyskał określoną prawem większość głosów w danym okręgu wyborczym. Za typową ordynację większościową wielu politologów uważa system ordynacji wyborczej w jednomandatowych okręgach „pierwszy na mecie”, gdzie zwycięża tylko jeden kandydat.
Np. wybory parlamentarne USA, WB, Francja a także wybory do Senatu w Polsce. Większość bezwzględna – warunkiem jest otrzymania przez kandydata więcej niż połowy wszystkich ważnych głosów w okręgu ( 50% +1 głos). Większość względna – mandat otrzymuje ten kandydat, który uzyskał większa ilość głosów niż inni.
Cechy: większość względna – rywalizacja na ogół w okręgach jednomandatowych; zwycięzcą jest ten, który uzyskał największa ilość głosów; do zwycięstwa w okręgu nie jest wymagane osiągnięcie większości bezwzględnej. Większość bezwzględna: jeśli żaden z kandydatów jej nie uzyska, przeprowadzana jest druga tura wyborów.
Systemy proporcjonalne ( listy partyjne – najwyższe średnie, najwyższe reszty; STV)
Systemy list partyjnych
- partie a nie wyborcy zachowują pełną kontrolę nad uszeregowaniem preferencji dla zamieszczonych na liście kandydatów
- występują w kilku odmianach
a) podział ze względu na poziom, na którym dokonuje się dystrybucja mandatów między listy
Można wyróżnić tutaj systemy list wyborczych, w których
- cały obszar państwa stanowi jeden okręg wyborczy, partie biorące udział w wyborach zgłaszają „listy krajowe”, podział mandatów odbywa nie na szczeblu ogólnokrajowym (Holandia, Izrael)
- istnieją listy regionalne lub lokalne, ale podział mandatów odbywa się na szczeblu ogólnokrajowym
- istnieją listy regionalne lub lokalne, podział mandatów odbywa się na szczeblu okręgu wyborczego
- podział mandatów dokonuje się na szczeblu okręgu wyborczego, ale istnieje tzw. wyrównawcza dystrybucja na poziomie ogólnokrajowym
b) podział ze względu na zakres wyboru, jakiego może dokonać obywatel w ramach listy
Można wyróżnić systemy, w których
- dokonywanie wyboru kandydatów w ramach listy jest wykluczone, wyborca może wskazać tylko listę, na którą głosuje (np. wybory do Bundestagu w RFN)
- wyborca ma prawo do wskazywania preferowanych kandydatów w ramach jednej listy (np. wybory do Izby Deputowanych we Włoszech do roku ’93)
- wyborca ma prawo głosować na kandydatów z list różnych partii, a więc praktycznie układać własna listę kandydatów (np. wybory do Rady Narodowej w Szwajcarii)
Metody podziału mandatów (najwyższe średnie, najwyższe reszty)
Formuła d’Hondta
- najbardziej rozpowszechniona w Europie metoda
- należy do grupy tzw. formuł największych średnich
- polega na podzieleniu liczby głosów uzyskanych poprzez poszczególne partie w okręgu wyborczym przez kolejne liczby całkowite (1,2,3,4, itd.)
- mandaty otrzymują te partie, które legitymują się kolejno największymi uzyskanymi wynikami
- stosowana m.in. w Holandii, Belgii, Austrii, Finlandii, Hiszpanii, Portugalii, Grecji
- korzystniejsza dla partii silniejszych
- uważana za umiarkowanie proporcjonalną
2) Formuła Sainte – Lague
- formuła największych reszt
- spopularyzowana w Skandynawii (oprócz Finlandii)
- polega na zastosowaniu identycznej operacji jak w formule d’Hondta, z tym że dzielnikami są tu liczby nieparzyste
- pierwszym dzielnikiem jest liczba 1,4 a następnym kolejne liczby nieparzyste od 3 poczynając
- korzystniejsza dla partii małych
2. STV
- system stosowany w Irlandii i na Malcie
- umożliwia wyborcy wyrażenie swoich preferencji personalnych w dużo szerszym zakresie niż w przypadku systemu list partyjnych
- celem STV jest wybór zespołu najbardziej preferowanych kandydatów przez możliwie największą część elektoratu
- może być stosowany tylko w okręgach wielomandatowych
- wyborca musi w trakcie głosowania uszeregować poszczególnych kandydatów w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanego
- dla każdego okręgu dokonuje się obliczenia ilorazu wyborczego wg formuły
(liczba oddanych głosów/ liczba mandatów + 1) +1
- system STV uznawany jest za stosunkowo najwierniej odwzorowujący preferencje wyborcze
- zapewnia znaczny zakres swobody wyborcy
- jego wadą jest możliwość osłabienia spójności partii politycznych
Polityczne konsekwencje systemów wyborczych
- partie są nadreprezentowane lub podreprezentowane
- deformacja w systemach większościowych jest większa
- im większy okręg tym słabsza deformacja
- stabilizacja systemu partyjnego zmniejsza deformacje
- zastosowanie zasady alokacji wyrównawczej też zmniejsza deformacje
Systemy wyborcze wywołują 2 zasadnicze efekty polit.:
a. bezpośredni (sprowadza się do rozmiaru dysproporcji pomiędzy wielkością uzyskanego poparcia a udział w dystrybucji mandatów)
b. pośredni (odnosi się do liczby partii reprezentowanych w parlamencie)
Za najważniejsze (najistotniejsze) konsekwencje możemy uznać: 1) stopień deformacji woli wyborców, uwarunkowany głównie rozmiarem okręgów i przyjętą formułą wyborczą; 2) rozmiar nad reprezentacji zwycięskiej partii ; 3) redukcję efektywnej liczby partii na arenie parlamentarnej ( w stosunku do areny wyborczej), warunkowaną głównie rozmiarem okręgów i przyjętą formułą wyborczą; 4) strategie wyborcze partii polit., warunkowane rozmiarem okręgów, formułą wyborczą i uprawnieniami przysługującymi wyborcom
Rywalizacja na arenie wyborczej i jej parametry
Na arenie wyborczej podstawowym przedmiotem rywalizacji politycznej jest konkurowanie o poparcie wyborców dla kandydatów, ruchów społecznych i partii politycznych. Rywalizują one o głosy wyborców, przedstawiając realne lub pozornie alternatywne rozwiązania programowe, w oparciu o które możliwy jest proces identyfikacji politycznej i w konsekwencji strukturyzacji sceny partyjnej. Identyfikacja polityczna na arenie wyborczej może opierać się na zgodności pozycji, którą zajmują wyborca i preferowana przez niego partia w przestrzeni rywalizacji politycznej, przynależności grupowej wyborcy i ujawnianymi w związku z nią preferencjami do głosowania na poszczególne partie oraz identyfikacją partyjną, w ramach której podstawą decyzji wyborczych jest utrwalony i symbiotyczny stosunek do rywalizujących w jej ramach partii politycznych, wyzwalający procesy lojalności partyjnej. Odbywająca się na płaszczyźnie wyborczej strukturyzacja sceny partyjnej determinuje istnienie rywalizacji politycznej pomiędzy partiami lewicy i prawicy jako głównymi stronami konfliktu politycznego. Taki dychotomiczny podział jest charakterystyczny dla sfery polityki, gdzie rywalizacja polityczna odbywa się w oparciu o binarną schematyzację wartości, postaw, poglądów i działań.
Walka między obiema silnymi partiami reprezentującymi lewa i prawą stronę sceny politycznej – koalicje nie są formowane; Wielka Brytania, Grecja
Konfrontacje silnej i zjednoczonej lewicy ze sfragmentaryzowanym i niespójnym blokiem prawicy – powstają wyłącznie koalicje prawicowe; Szwecja, Norwegia
Rywalizacja silnej prawicy ze sfragmentaryzowanym i niespójnym blokiem lewicy – są tworzone koalicje lewicowe i prawicowe; Portugalia
Pozytywna kooperacja między sfragmentaryzowaną lewicą i prawicą – wyłączność koalicji o zmiennym spektrum ideologicznym (Holandia, Belgia) lub stałym spektrum (Szwajcaria, Finlandia)
Pozycja głowy państwa
Głowa państwa – osoba lub urząd reprezentujący suwerenność państwa. W większości przypadków uprawnienia głowy państwa są ograniczone oraz czysto tytularne i honorowe. Jest to organ zazwyczaj jednoosobowy, prosty, centralny, naczelny, kadencyjny, samodzielny, konstytucyjny, najczęściej nie posiadający charakteru przedstawicielskiego (nie jest przedstawicielem narodu, ale państwa). Działa permanentnie i najczęściej zaliczany jest do władzy wykonawczej. Głową państwa jest najczęściej monarcha lub prezydent.
1.MONARCHA - z prawnego punktu widzenia władza monarchy jest autonomiczna i samorodna; Monarcha jest w zasadzie nieusuwalny, jego władza jest najczęściej dożywotnia i dziedziczna; W wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie krajach demokratycznych monarcha umacnia społeczny prestiż władzy, jest symbolem jedności narodu oraz potencjalnym arbitrem w poważnych konfliktach społecznych. Trzy funkcje: ustrojowe współczesnych monarchów: *Ceremonialno – reprezentacyjna: umacnianie społecznego prestiżu władzy. Spotkanie z monarchą nobilituje – atmosfera charyzmy i szacunku. Ułatwia kontakty polityczne i gospodarcze; *Integracyjna: monarcha jest symbolem jedności państwa, jednakowo tratuje obywateli; *Potencjalnej rezerwy politycznej: w momentach szczególnych, kryzysowych uruchamia się prerogatywy królewskie czyli nieczynne uprawnienia monarchy z konstytucji. Może to być wykonywane tylko wówczas, gdy monarcha i jego dwór są apolityczne.
2.PREZYDENT - w odróżnieniu od monarchy, jest wybierany na określoną kadencję. Konstytucyjnymi sposobami elekcji prezydenta są: wybory bezpośrednie, dokonywane przez społeczeństwo; wybory pośrednie, w których prezydent jest wyłaniany przez kolegium elektorów, wybrane przez społeczeństwo (np. USA, Argentyna); wybory pośrednie, w których prezydenta wybiera parlament (np. Liban, Szwajcaria, Turcja) lub kolegium elektorskie, złożone z parlamentarzystów i przedstawicieli organów samorządu lokalnego (np. Włochy) czy delegatów parlamentów krajowych (RFN). Poza konstytucyjne sposoby wyłaniania prezydenta są charakterystyczne dla systemów autorytarnych i totalitarnych i bardzo często są następstwem wojskowych zamachów stanu (państwa afrykańskie i latynoamerykańskie).W państwach demokratycznych pozycja prezydenta jest zróżnicowana: w systemie prezydenckim prezydent jest głową państwa, szefem rządu, najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych i przywódcą swojej partii (USA); w systemie parlamentarno-gabinetowym jest tylko głową państwa, szefem rządu zaś jest premier, a dowództwo wojskowe w rzeczywistości należy do ministra obrony i sztabu generalnego (Austria, Irlandia, RFN, Włochy).W państwach realnego socjalizmu prezydent najczęściej łączył swój urząd z przywództwem partii komunistycznej (Wietnam, Rumunia, ZSRR), co oznaczało w praktyce jego dominującą pozycję w systemie politycznym
Rząd w systemie politycznym
- w większości europejskich systemów politycznych rząd stanowi centrum decyzyjne, podejmujące podstawowe rozstrzygnięcia w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej
- podstawowe kierunki aktywności rządu: wypracowywanie inicjatyw mających na celu rozwiązanie najistotniejszych problemów politycznych, podejmowanie działa na rzecz uzyskania aprobaty większości parlamentarnej dla swoich zamierzeń, nadzór nad realizacja tych zamierzeń
- gabinet stanowi jeden z obiektów oddziaływania partii politycznych
- do uformowania nowego gabinetu dochodzi w momencie wyborów, dotychczasowy gabinet podaje się do dymisji, a głowa państwa powierza konkretnemu politykowi misję stworzenia rządu, może to być ta sama osoba
- nowy rząd może także powstać w okresie między wyborami, gdy urzędujący premier składa rezygnację lub gdy parlament uchwali wobec rządu wotum nieufności
- rząd działa kolegialnie, za swą działalność ponosi solidarną odpowiedzialność
- na czele rządu stoi premier (może nosić nazwę kanclerza, jak w Niemczech czy Austrii), czasem faktycznym zwierzchnikiem rządu może być też faktycznym zwierzchnikiem rządu może być też prezydent (Cypr, Francja)
- o powołaniu szefa rządu przesądza automatycznie wynik wyborów (np. w Wielkiej Brytanii) lub uzgodnienia międzypartyjne, zawierane już przed wyborami (RFN) czy też dopiero po ogłoszeniu ich wyników (Holandia)
- nie zawsze stanowisko premiera obejmuje przedstawiciel partii dominującej w koalicji
- formalnie władza premiera jest obwarowana licznymi ograniczeniami prawnymi, choć w niejednakowym zakresie (np. słaba pozycja w Holandii i silna w Wielkiej Brytanii)
- istotną rolę odgrywają strategie koalicyjne prowadzące do uformowania i utrzymania gabinetu
- premier jest ograniczony mechanizmem demokratycznym, pośrednią zależność od woli wyborców oraz bezpośrednią od woli własnej partii i ewentualnych partnerów koalicyjnych
- wzmocnieniu pozycji premiera służy przede wszystkim przyjęcie instytucji konstruktywnego wotum nieufności, czyli obowiązku połączenia decyzji o zdymisjonowaniu szefa rządu z powołaniem jego następcy (w RFN, Grecji, Hiszpanii, Polsce i na Węgrzech)
- problemem związanym z funkcjonowaniem rządów jest ich trwałość, trwałość gabinetu jest jednym z głównych wskaźników stabilności politycznej, uchwalenie wotum nieufności, odmowa udzielenia rządowi wotum zaufania, rozpad koalicji lub wymuszona rezygnacja premiera są symptomami destabilizacji
- za najmniej stabilne demokracje Europy Zachodniej uznawano IV Republikę we Francji oraz Włochy i Finlandię
- obecnie najmniej trwałe gabinety występują we Francji i we Włoszech, a najbardziej trwałe w Hiszpanii, Holandii, Luksemburgu i na Malcie
Typologia gabinetów
Gabinet kierowany przez premiera powoływanego przez parlament i zależnego od poparcia większości parlamentarnej
- występuje w klasycznym parlamentaryzmie
- Wielka Brytania, Grecja, RFN, Hiszpania, Austria, Belgia
2) gabinet kierowany prze premiera powoływanego przez parlament, ale niezależnego w spełniania funkcji egzekutywy
- Szwajcaria
3) gabinet kierowany przez polityka pochodzącego z wyborów i niezależnego od parlamentu
- Francja i Finlandia
- za faktycznego szefa rządu uznaje się prezydenta
4) gabinet kierowany przez premiera pochodzącego z wyborów, ale zależnego od parlamentu w pełnieniu swych funkcji
Typologia gabinetów wg Shepsle i Lavena
Biurokratyczny
- efektywna władza znajduje się w rękach służb cywilnych
- ministrowie pojawiają się na scenie politycznej na jakiś czas i odchodzą (są amatorami w mniejszym lub większym stopniu)
- biurokraci to fachowcy w określonych dziedzinach, którzy pozostają długo na swoich stanowiskach, mają dostęp do wielu źródeł informacji i profesjonalnych ekspertyz
- biurokracja określa politykę rządu
Legislacyjny
- parlamenty są pozbawione zaplecza eksperckiego i profesjonalnego, czyli nie mogą być twórcami wyspecjalizowanych projektów legislacyjnych
- kluczowa rola przypada egzekutywie
a) rząd premierowski – oparty na dominacji szefa rządu w pracach egzekutywy
b) rząd partyjny – egzekutywa składa się z członków podlegających dyscyplinie dobrze zorganizowanych partii
c) rząd gabinetowy – podejmuje kolektywne decyzje, wiążące wszystkich członków
d) rząd ministerialny – indywidualni ministrowie mają wielki wpływ
Koalicje gabinetowe
Koalicje gabinetowe to układ parlamentarnych partii politycznych, które
1) osiągają porozumienie co do konieczności realizacji wspólnego celu lub kilku odrębnych celów
2) zdecydowały się na użycie pozostających w ich dyspozycji zasobów politycznych dla realizacji tego wspólnego celu (celów)
3) stworzyły mniej czy bardziej zinstytucjonalizowany okład powiązań, umożliwiający miedzy innymi wzajemne komunikowanie się, szybki obieg informacji i w konsekwencji optymalizacje procesu podejmowania decyzji w układzie kooperacji międzypartyjnej. Wszystkie te działania zostają podjęte w celu zagwarantowania realizacji wspólnego celu programowego znajdującego wyraz w katalogu kwestii tworzących politykę gabinetu
4) uzgodniły zasady i sposób rozdziału zysków politycznych w tym np. stanowisk ministerialnych w procesie realizacji celu programowego. Gabinety koalicyjne są przeważająca formą rządu w Europie Zachodniej.
Koalicje gabinetowe- powstają w związku z formowaniem i utrzymaniem rządu. W takich koalicjach często partie które poparli wyborcy dokonują nieoczekiwanych zwrotów i zmian. Są one większościowe lub mniejszościowe. Tworzone są one gdy:
- istnieje wolna gra sił, gdzie konkurencyjne stronnictwa starają się uzyskać maksymalny dostęp do władzy ale nie są w stanie sprawować jej samodzielnie
- istnieje rozproszenie sił, gdzie żadnej z partii lub przedwyborczych sojuszy nie udaje się osiągnąć bezwzględnej przewagi
- istnieje polaryzacja sił w parlamencie. W układzie bipolarnym - silny podział na lewicę i prawicę, istnienie połączonych bloków partyjnych
Proces tworzenie zwycięskiej koalicji:
- poszukiwanie przez główne stronnictwa naturalnych sojuszników do wspólnego zablokowania parlamentarnej większości
- porozumienie naturalnych sojuszników
- sformowanie przez nich gabinetu z uzgodnioną obsadą stanowisk i programem działania
Typy koalicji (kryterium rozmiaru)
a. KOALICJA MINIMALNIE ZWYCIĘSKA- koalicja jest zwycięska w tym sensie, że partie ją tworzące kontrolują większość miejsc w parlamencie, a minimalna, gdyż w jej składzie nie znajduje się żadna partia, która nie jest konieczna dla osiągnięcia tej większości. Wartość tej koalicji się zmniejsza im więcej ma uczestników. To koalicja z absolutną a zarazem minimalna przewagą w parlamencie.
b. PRZETARGU- mówi o tym, iż najkorzystniejszą pozycję w koalicyjnych negocjacjach maja najsilniejsze stronnictwa. Jeśli zwycięska partia nie ma absolutnej większości, to może ją zdobyć dobierając sobie jednego lub dwóch sojuszników. Natomiast słabsze partie muszą zawierać bardzo szerokie sojusze aby wyeliminować z gry ugrupowania najmocniejsze.
c. KOALICJA MINIMALNIE ZWYCIĘSKA MINIMALNYCH ROZMIARÓW- niezależnie od liczby ich uczestników (partii) kontrolują one w parlamencie najmniejszą z możliwych liczbę mandatów (potrzebną jednak do utworzenia rządu większościowego). W takiej koalicji liczy się na mandaty a nie na partię ( nie ważne są ideologie, programy itd. )
d. KOALICJA MINIMALNIE ZBIEŻNA ZWYCIĘSKA – dystans ideologiczny jest niewielki i jest najmniejsza liczba koalicjantów. (minimalnego zasięgu)
Typy koalicji (kryterium spójności)
Spójność koalicji:
• partie są zbliżone ideologicznie
• zbieżne ideologicznie
• rozbieżnie ideologicznie (koalicja synkretyczna)
Typy koalicji (kryterium programu)
a. KOALICJA MAKSYMALNIE ZWARTA- przyjmują założenie, iż wszystkie międzypartyjne sojusze opierają się na więzi ideowej. Z tego punktu widzenia klasyfikować można koalicje jako: lewicowe, prawicowe, centrowe, centrolewicowe i centroprawicowe.
b. KOALICJE ZAMKNIĘTE- koalicje stronnictw o podobnej orientacji ideowej. Pierwszoplanowa rola przypada tutaj partiom bez których nie da się zablokować większości parlamentarnej, a najczęściej pozycję taka zajmują partie centrowe.
Rywalizacja na arenie gabinetowej i jej typy
Arena gabinetowa jest miejscem, gdzie konkurujące ze sobą partie polityczne wykazywać powinny możliwość zawierania trwałych sojuszy, gdyż mają największą możliwość bezpośredniego kreowania funkcji władczych i najpełniej mogą dokonać urzeczywistnienia swoich celów programowych. W zależności od uzyskanego poparcia wyborczego i wielkości reprezentacji parlamentarnej partie polityczne mogą rządzić samodzielnie lub tworzyć koalicje dla uzyskania wpływu na proces sprawowania władzy. W ramach rywalizacji politycznej na poziomie gabinetowym może występować słaby związek pomiędzy wielkością reprezentacji parlamentarnej a wpływem partii na podejmowane decyzje władcze. Strategie realizowane na omawianej płaszczyźnie pozwalają wyróżnić dwa podstawowe modele: inicjujące i dopełniające. Te pierwsze charakterystyczne są dla partii mających bardziej sprecyzowane cele przejęcia władzy i rządzenia, te drugie w większym stopniu mogą być identyfikowalne w formacjach nastawionych na reprezentację mniejszych grup, których partycypacja we władzy lepiej zabezpieczy ich interesy. Specyficzne dla każdego systemu wzorce rywalizacji politycznej na arenie gabinetowej nie tylko wskazują na prawdopodobne sojusze, ale również stanowią przyczynek do prognozowania ich trwałości i możliwego stopnia zbieżności programowej.
Partie polityczne, które podejmują się uczestniczenia w przetargach koalicyjnych, kierują się dwoma, uogólnionymi motywacjami. Pierwszą z nich jest chęć zdobycia w ich wyniku stanowisk i urzędów, które zapewnią partii jak najszerszą kontrolę egzekutywy. Taka strategia, nazywana modelem łupów (model office-seeking), na plan dalszy odsuwa rozwiązania programowe, koncentrując się na „zyskach” z zajmowanego w układzie władzy miejsca. Model drugi, nazywany modelem celów programowych (model policy-seeking), koncentruje się na możliwości wpływania przez partie na kierunek polityki ze względu na swoje preferencje programowe. Wiesława Jednaka podnosi możliwość wyróżnienia trzeciego modelu, który jest pochodną dwóch wymienionych. Logika tego rozwiązania zakłada istnienie motywacji do obejmowania urzędów w celu wpływania na treść polityki, szczególnie w obszarach pozbawionych parlamentarnej kontroli.
Według P. Maira rywalizacja polityczna w wymiarze gabinetowym może mieć charakter otwarty lub zamknięty10. Z otwartym mamy do czynienia wówczas, gdy występują innowacyjne formuły koalicji gabinetowych, a dostęp do stanowisk rządowych jest otwarty dla wszystkich partii. Model zamknięty charakteryzuje się całkowitą alternacją składu gabinetu, bądź w ekstremalnych sytuacjach jej brakiem oraz ograniczeniem dostępu do stanowisk rządowych dla mniejszej liczby partii. Zarówno otwartość, jak i zamknięcie mają różne poziomy wynikające z występujących kombinacji determinant kształtujących ich charakter. Zamknięty charakter rywalizacji jest często łączony z takimi systemami, w ramach których niezbędne jest wykształcenie stabilnych norm, będących efektem długoterminowych procesów. W ich ramach systemy partyjne wypracowują wzorce zachowań, które z jednej strony są powszechnie akceptowane i uznawane jako oczekiwane modele postępowania, z drugiej zaś charakteryzują się wysokim stopniem efektywności. Swoista socjalizacja systemowa pozwala na ograniczenie możliwych do zastosowania rozwiązań, premiując te, które gwarantują zachowanie wysokiego stopnia stabilizacji. Rywalizacja otwarta jest zdominowana poprzez czynnik większej innowacyjności i możliwego poszukiwania takich rozwiązań, które wychodzą poza standardowe, spotykane dotąd ramy. Jej konsekwencją może być większa niestabilność rozwiązań na arenie gabinetowej, wynikająca choćby z tworzenia układów doraźnych, o ograniczonym czasowo charakterze.
Odpowiedzialność władzy wykonawczej (prawna i polityczna)
Głowa państwa
- w monarchiach władca nie odpowiada za bieżącą politykę, którą formuje i realizuje rząd, w związku z tym jest nietykalny (nie odpowiada przed nikim)
- w republikach prezydent ponosi osobistą odpowiedzialność wyłącznie za czyny stanowiące naruszenie prawa (odpowiedzialność prawna)
- w parlamentaryzmie występuje instytucja kontrasygnaty, polega na podpisywaniu aktów prezydenckich przez premiera lub ministra resortowego (osoby te przejmują odpowiedzialność polityczną za decyzje głowy państwa)
- prezydent RFN i Słowenii odpowiada za umyślne naruszenie konstytucji lub ustawy; prezydenci Włoch, Albanii, Bułgarii – za zdradę stanu i pogwałcenie konstytucji; za popełnienie przestępstwa podczas urzędu – prezydenci Portugalii, Estonii, Islandii, Łotwy
- podmiotem uprawnionym do wszczęcia postępowania jest na ogół parlament
- Austria, Islandia, Rumunia i Słowacja to obecnie jedyne demokracje europejskie, w których przewidziano możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności politycznej poprzez referendum
2) rząd
- jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem (wotum zaufania i nieufności)
- negatywna ocena polityki rządu lub działalność jego członków powoduje odwołanie ze stanowisk
- rząd może być pociągnięty do odpowiedzialności za działalność niezgodną z konstytucją przed specjalnym trybunałem
- ponosi solidarną odpowiedzialność
- możliwa jest też odpowiedzialność indywidualna (odwołanie poszczególnych ministrów)