Podstawy teorii SM

Idealizm vs. Realizm

Idealizm:

- najwcześniejszy z istniejących w nauce o stosunkach międzynarodowych, określany jako „przednaukowy” lub „archonaukowy” osadzony jest na paradygmatach idealistycznym i realistycznym – oba symbolizują redukcjonistyczne lub atomistyczne podejście do rzeczywistości międzynarodowej

- rozwijał się w 3 fazach: lata 30. XX w., bezpośrednio po 1945 do połowy lat 50., lata 70.

- w USA rozpoczęto badania naukowe nad stosunkami mn.

· chciano przenieść amerykańskie ideały na Europę

· potrzeba przełamania izolacjonistycznych postaw wobec świata i potrzeba uzasadnienia roli USA w świecie

- prezydent Woodrow Wilson był przekonany, że najlepszym sposobem budowy pokoju jest promocja demokracji, a działania państw poddane ocenom etycznym pozwolą zbudować ład mn.

- przed I wojną Wilson chciał, aby Stany mogły zaistnieć w świecie jako państwo neutralne

· w przemówieniu do Kongresu 22.01.1917 mówił o koncepcji zawarcia pokoju bez zwycięzców i zwyciężonych, krytykował europejską równowagę sił, która miała powstrzymać wybuch wojny

· krytykował państwa, które chciały utrzymać pokój w oparciu o siłę militarną

· pokój dla Wilsona nie był tylko brakiem wojny – oznaczał swobodę handlu, poruszania się itd.

- na kształtowanie się postawy Wilsona wpłynęła idea „Boskiego przeznaczenia” (Manifest Destany), obecna w polityce amerykańskiej od 1845

· miała zabarwienie idealistyczne, etyczne oraz religijne; Stany opierały swoje ideały (wolność, pokój, ład społeczny) na najwyższym prawie, dotyczyło to także quasi – naukowej i metafizycznej misji USA

· idea ta stworzyła teoretyczne podwaliny rozwoju paradygmatu idealistycznego w zagranicznej polityce Stanów

- odwołując się do praw naturalnych Wilson, tworzył podwaliny nauki o stosunkach mn. Na wartościach sformułowanych przez Vittoria i Grocjusza

· elementy przebudowy stosunków Wilson zawarł w „14 Punktach Prezydenta W. Wilsona”

·podstawowe hasła: demokratyzacja stosunków wewnątrzpaństwowych i mn., wolność w przepływie ludzi i idei, utworzenie organizacji międzynarodowej, liberalizm gospodarczy i handlowy, poszanowanie prawa międzynarodowego i norm, którymi rządzi się społeczność mn., pokojowe formy rozwiązywania sporów mn.

- program przebudowy stosunków przede wszystkim zakładał, że państwo w swych stosunkach z innymi państwami może działać dobrze lub źle, moralnie lub amoralnie, ale zawsze podlega procesowi stałego moralnego doskonalenia się

· państwo jako istota rozumna kieruje się prawem rozumu i przekłada spokojne współżycie nad wojnę i przemoc

· do innych kieruje się prawem i normami tworzonego przez człowieka rozumnego

· państwo jest najważniejszym aktorem stosunków mn. i prowadzi politykę wew. i zew. zgodnie z normami etycznymi i uznanym katalogiem wartości

· w idealistycznym modelu (archetypie) stosunków mn. między państwami panuje zgoda i harmonia, państwa poszukują tego, co je łączy, a nie dzieli, redukują sprzeczności interesów do poziomu niezagrażającego ich bezpieczeństwu. Jeżeli pojawią się już wojny to są one „spiskiem” złych narodów, a nie właściwością społeczności stosunków mn. czy niechęci polityków do sięgania po pokojowe środki rozwiązywania spornych problemów

- podejście idealistyczne jest przykładem normatywistycznego oglądu rzeczywistości

· państwo postrzega się jako kategoriach antropomorficznych tak jak postrzega się jednostkę w społeczeństwie

- tezy szkoły idealistycznej:

1. Państwo jest podstawowym aktorem w stosunkach mn.

2. W systemie mn. istnieje zbieżność interesów aniżeli ich rozbieżność.

3. Polityka zagraniczna zgodna z katalogiem wartości moralnych

4. Prawo mn. i jego przestrzeganie jest instrumentem i gwarantem stałego pokoju, pokojowe sposoby rozwiązywania sporów mn. stanowią zaś o jego trwałości

5. Organizacje międzynarodowe stanowią – oprócz prawa mn. i opinii publicznej – ważny instrument polityki mn.

- twórcy tego liberalnego modelu stosunków mn. myśleli i pisali o świecie takim jakim powinien być, a nie takim jakim jest, o polityce zagranicznej i międzynarodowej, w których przestrzega się racji innych, postępuje moralnie i szuka kompromisu, czyli stanach idealnych, nierzeczywistych.

· w tej propozycji oglądu świata więcej jest myśli filozoficznej Grocjusza, Vittoria czy Suareza niż racjonalnej kalkulacji

· słabością tego paradygmatu jest to, że jego twórcy ograniczali się do jego opisania, stosując do tego klasyczną dedukcję nie starając się wyjaśnić, dlaczego tak jest

· etyczne i moralne wartości, o których 200 lat wcześniej pisał Grocjusz, przyczyniły się do rozwoju nowożytnego prawa międzynarodowego

- idealistyczny program przebudowy stosunków międzynarodowych nie przetrwał wielkiego kryzysu lat 30. XX wieku

· podejście idealistyczne w okresie dwudziestolecia międzywojennego było tylko teorią

· był niefunkcjonalny w realnym świecie polityki gdzie państwa dążą do poszerzenia swojej siły i skali wpływów, więc jest to bardziej zrozumiałe od wizji świata bez konfliktów i wojen

· dla wielu był pociągający, ponieważ oznaczał postęp, sprawiedliwość, współpracę, ale dla innych wydawał się nieprawdziwy, bo był budowany na deklaracjach i moralnej kazuistyce

· jednak główne założenia pozwoliły na powstanie idealistycznego paradygmatu w nauce o stosunkach mn.

- okres międzywojenny z konfliktami lokalnymi, z nowymi systemami politycznymi był okresem krystalizowania się nowego podejścia do państw i ich relacji; także upadające i powstające potęgi – wytworzyło to konkurencję dla idealistycznego podejścia w stosunkach

- wybuch II wojny całkowicie zdyskredytował założenia koncepcyjne idealizmu: gotowość państw do negocjacji, szacunek dla prawa mn. i reguły rządzące społecznością mn.

· powstały nowe normy, kategorie, wartości, jakimi kierowały się państwa w polityce zagranicznej

· paradygmat idealistyczny nie przystawał do gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości w dwudziestoleciu: odchodzenie od zasad liberalnych i demokratycznych, prawo mn. było łamane przez najsilniejszych

· interesy poszczególnych państw były ważniejsze od interesów wspólnoty mn. czy dóbr uniwersalnych jak pokój, sprawiedliwość, solidaryzm międzynarodowy

-opisywany przez idealistów świat był wizją świata, jaki mógłby być lub jakim chcieli go widzieć

- odwoływanie się do wartości etycznych, norm prawa mn. czy moralności coraz bardziej obnażało nieadekwatność proponowanych metod i środków w polityce zagranicznej

· powstało zapotrzebowanie na paradygmat, który przedstawia świata takim jakim jest w rzeczywistości – realistyczny – a nie takim jakim chcieli go wiedzieć twórcy idealizmu

· polityka zagraniczna i międzynarodowa jest sferą walki o władzę i wpływy

Realizm:

Realizm – jedna z perspektyw teoretycznych w badaniu stosunków międzynarodowych. Nowoczesny realizm rozwinął się po II wojnie światowej. Jego źródeł i tradycji można szukać już w pracach m.in. Tukidydesa, Hobbesa i Machiavellego. Głównymi teoretykami powojennego realizmu są: Edward Carr, Hans Morgenthau, Reinhold Niebuhr i Kenneth Waltz. W obrębie realizmu wyróżnia się rozmaite nurty, takie jak: klasyczny realizm, realizm strukturalny lub neorealizm, realizm liberalny (szkoła angielska).

Głównymi założeniami klasycznego realizmu są: prymat państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych; ograniczona lub żadna rola moralności w stosunkach między państwami; analiza oparta na pomiarze siły poszczególnych państw. Istotnym elementem teorii realistycznej jest też przekonanie o interesie narodowym jako nadrzędnym celu do jakiego dążą elity polityczne suwerennych państw. Według zwolenników tej teorii prowadzi to nieuchronnie do antagonizmu w celach różnych państw narodowych, co uniemożliwia realizowanie tych interesów za pośrednictwem uniwersalnych globalnych organizacji. W związku z tym, że dostęp do dóbr, o które rywalizują państwa jest ograniczony dochodzi do konfliktów między nimi, a jedyną drogą by ich uniknąć ma być dążenie do stanu równowagi sił. Zgodnie z założeniami tej koncepcji tylko w takich warunkach państwa zaniechają wzajemnego konfliktu w obawie przed odwetem i jego konsekwencjami.

Przedstawicielami realizmu klasycznego są Reinhold Niebuhr i Hans Morgenthau. Neibuhr przedstawia rozwój człowieka jako walkę między dziećmi światła, a dziećmi ciemności. Dążenie do maksymalnej potęgi prowadzi do moralnej dwuznaczności i imperializmu. Morgenthau wywarł największy wpływ na całe pokolenia teoretyków i praktyków stosunków międzynarodowych, zwłaszcza w USA. Historia myśli politycznej to nieprzerwana walka między 2 nurtami stosunków międzynarodowych: realizmem i idealizmem.

Morgenthau przedstawił 6 słynnych zasad, które stały się fundamentami szkoły realistów:

1. polityka rządzi się obiektywnymi prawami, które mają korzenie w naturze ludzkiej,

2. motywy i ideologiczne wybory nie są kryteriami oceny działań w polityce, polityka jest autonomiczną dziedziną nauki, gdzie liczą się skutki działania,

3. interesy polityczne zmieniają się od kontekstu politycznego i kulturowego, dlatego powinny byś stale kontrolowane,

4. napięcie między zasadami moralnymi, a wymogami sukcesu akcji politycznej, zasady moralne powinny być odczytywane w konkretnych okolicznościach miejsca i czasu, a nie stosowane bezpośrednio, przywódca polityczny powinien kierować się tylko interesem swego państwa,

5. państwa przedstawiają swoje aspiracje cele i działania w taki sposób, aby wykazać ich zgodność z uniwersalnymi zasadami moralnymi,

6. realizm polityczny różni się od innych szkół stosunków międzynarodowych.^[1]

Dominacja realizmu w badaniu stosunków międzynarodowych osłabła nieco na skutek krytyki związanej m.in. z przemianami początku lat dziewięćdziesiątych. Zdaniem krytyków realizmu (np. przedstawicieli tzw. liberalnego instytucjonalizmu, czy zwolenników koncepcji transnarodowej) realizm nie dostarcza wyczerpującego wyjaśnienia tego i innych fenomenów z powodu braku narzędzi analizy np. międzynarodowej współpracy.

Tradycjonalizm

Jego twórcą jest Joseph de Maistre. Tradycjonaliści starali się odbudować i przywrócić stary ład polityczny który zburzyła w 1789 roku rewolucja francuska. Gdy okazało się to niemożliwe, starali się odbudować choć część tradycji politycznej. Tradycjonaliści byli zwolennikami ancien régime'u i feudalizmu. W odróżnieniu od konserwatystów-ewolucjonistów, nie zadowalało ich konserwowanie społeczeństwa i tradycji, lecz dążyli do zniszczenia idei rewolucyjnych i ich zwolenników siłą.

Kontynuatorami de Maiste'a byli w tym znaczeniu tacy myśliciele jak Friedrich von Gentz, Karl Ludwig von Haller, czy Louis Gabriel Ambroise de Bonald, a w polityce Klemens Lothar von Metternich czy Francisco Franco.

Niemcy mają własną tradycję konserwatyzmu tradycjonalistycznego, którego główne hasła podnosił już Justus Möser (1720-1794).

Kongres wiedeński (1814-1815) był najbliższą sukcesu próbą przywrócenia starego ładu.

W Anglii od przełomu XVIII i XIX wieku przeważał tzw. ewolucjonizm (konserwatyzm ewolucyjny), któremu dał początek Edmund Burke. Ewolucyjni konserwatyści akceptowali powolne zmiany systemu politycznego, lecz byli niechętni rewolucjom.

Niektórzy myśliciele konserwatywni za właściwy konserwatyzm uważali i uważają jedynie tradycjonalizm, a konserwatyzm ewolucyjny jest dla nich wcieleniem liberalizmu. Takie poglądy ma wśród polskich autorów Adam Wielomski.

Tradycjonaliści szanowali i szanują takie instytucje jak monarchia dziedziczna czy arystokracja. Ewolucjoniści "konserwują" dawne wartości nawet w warunkach demokracji, niemożliwej do zaakceptowania dla tradycjonalistów.

Behawioralizm:

Behawioralizm, kierunek badawczy w naukach społecznych, nawiązujący do behawioryzmu, koncentruje się na analizie zachowań indywidualnych i zbiorowych. Behawioralizm rozwinął się w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej. Nawołuje do wykorzystywania empiryzmu (doświadczenia) w badaniach naukowych. W analizie zachowań społecznych postuluje stosowanie: ankiety, wywiadu, statystyki i symulacji.

Na podstawie badań behawioralistycznych stwierdzono, że na życie polityczne główny wpływ wywierają motywacje psychiczne. Dlatego obiektem zainteresowań politologii stała się m.in. władza sprawowana w społecznościach lokalnych, kultura polityczna, a także system polityczny i funkcjonowanie koalicji politycznych.

Realizm/liberalizm vs. strukturalizm (globalizm)

Idealizm (liberalizm utopijny) l.20-te	Realizm polityczny l.30-te
Thomas Woodrow Wilson, Norman Angell Solidaryzm światowy, harmonia interesu, pokój światowy (prawo) Bezpieczeństwo zbiorowe Bezpieczeństwo jednego zależy od bezpieczeństwa innych, państwo + prawo m-we + organizacja m-wa	Hans Morgenthau, Edward H. Carr Potęga (POWER), anarchia, sukces, relatywizm moralny, interes państwa Każde państwo samo musi zadbać o swoje przetrwanie i bezpieczeństwo Pokój - równowaga sił Wojna – gra o sumie zerowej

LIBERALIZM	REALIZM
System bezpieczeństwa zbiorowego (idealizm, liberalizm instytucjonalny) Teorie współzależności gospodarczej (liberalizm współzależności i socjologiczny) Teoria demokratycznego pokoju (liberalizm republikański)	Teorie równowagi sił Teoria hegemonicznej stabilności Realizm ofensywny Realizm defensywny Neorealistyczna teoria stabilności

Strukturalizm

strukturalizm: istniejąca struktura międzynarodowa warunkuje wszystkie działania polityczne: interesy i działania elementów są odbiciem stosunków w interesie jako całości;

strukturalizm: jedynym mechanizmem fundamentalnej zmiany systemu jest radykalna transformacja

strukturalizm: potrzeba radykalnego politycznego działania prowadzącego do przezwyciężania sprzeczności systemu systematycznie uciskającego innych członków.

Debata wewnątrzparadygmatyczna neorealizm vs. neoliberalizm

Wewnętrzna debata między neorealizmem, a neoliberalizmem odbyła się w latach 1985-1995. Wspólnym mianownikiem obu teorii było założenie, że państwa cechuje racjonalizm i anarchia (w odniesieniu do stosunków międzypaństwowych). Klasyczne wizje realizmu i liberalizmu podlegały przemianom. W latach 80. realizm przyjął bardziej naukowe podejście, przyjmując miano neorealizmu, czy też realizmu strukturalnego. Neoliberalizm zaś skupia się na znaczeniu instytucji. Neorealiści podkreślali znaczenie państwa, siły i bezpieczeństwa militarnego. Neoliberaliści koncentrują się na możliwości realizacji wielu celów poprzez współpracę, ale także i konflikt (choć nie uważają siły militarnej za czynnik najważniejszy). Ponieważ debata neorealistów z neoliberalistami uznana była za wewnątrzparadygmatyczną, dyskusja pomiędzy pozytywizmem, a postpozytywizmem określana jest mianem trzeciej wielkiej debaty. Pozytywizm opierał się na założeniach naukowych i stosowaniu nauk przyrodniczych w interpretacji relacji międzynarodowych. Cechy postpozytywizmu natomiast to zrozumienie, subiektywizm, idealizm. W odróżnieniu od poprzednich debata toczy się na poziomie programów badawczych.

Debata epistemologiczna pozytywizm vs. postpozytywizm

Teorie stosunków międzynarodowych można podzielić na dwa obozy epistemologi: "pozytywistyczny" i "post-pozytywistyczny". Teorie pozytywistyczne ukierunkowane są na powielanie tych metod natury naukowej, które pozwalają analizować materialną siłę uderzeniową. Z reguły skupione są na cechach stosunków międzynarodowych takich jak: zależności między stanami, wielkość siły militarnej, równowaga sił itp. Post-pozytywistyczna epistemologia z kolei odrzuca pomysł, że świat społeczny może zostać zbadany w sposób obiektywny i bez uwzględnienia standardów. Odrzuca centralne idee neorealizmu/neoliberalizmuu, takie jak teoria racjonalnego wyboru na płaszczyźnie, na której metoda naukowa nie ma zastosowania w społeczeństwie, a zbadanie stosunków międzynarodowych jest niemożliwe.

Kluczowa różnica pomiędzy tymi dwoma pozycjami leży w tym, iż pozytywne teorie, takie jak neo-realizm oferują nieformalne wytłumaczenia (takie jak: dlaczego i jak siła jest gromadzona). Post-pozytywistyczne teorie skupiają się z kolei na pytaniach, np. co jest rozumiane przez „siłę”; jak ją nadrobić, jak jest gromadzona i jak można ją odtworzyć. Często teorie post-pozytywistyczne wyraźnie wspierają normatywne podejście do stosunków międzynarodowych, poprzez uwzględnienie etyki. „Tradycyjne” stosunki międzynarodowe często były ignorowane, podczas gdy pozytywistyczne teorie tworzyły różnice między „faktami” i normatywnymi osądami, czy też pojęciem „wartości”.

Debata w latach 1980/1990 między pozytywistami i post-pozytywistami, stała się dominującą debatą i została określona jako jedna z trzech „Największych Debat” tego okresu.