Vanitas- Mianem motywu vanitas określamy różne literackie i artystyczne prezentacje kruchości ludzkiego istnienia. Prawdopodobnie nazwa ta pochodzi od średniowiecznej sentencji zapisanej przez Koheleta w starym Testamencie: „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” co znaczy „ marnośc nad marnościami i wszystko marność”. Marne jest ludzkie zycie, marne są doczesne wartości, nie ma znaczenia nic, co można osiągnąć na ziemi, bo człowiek w chwili śmierci traci dobra doczesne. Życie ludzkie jest kruche, ulotne, trwa mgnienie oka w porównaniu z wiecznością, niewiele znaczy.śmirtelne jest ciało ludzkie. Te zdania mają głębokie znaczenie również dzisiaj. Na przestrzeni różnych
epok literackich pojawiały się wielokrotnie: zawsze po zachwyceniu się udzką wyjątkowością, wielkością, niezwykłością świata przychodził czas na smutną refleksję o tym, jak mało jednak znaczymy wobec wszechświata, oraz zastanowienie się nad zapytaniem Czym jest śmierć? Na to pytanie niema jednoznacznej odpowiedzi. Jeśli spytamy lekarza odpowie ze jest to całkowite i ostateczne zatrzymanie życiowych funkcji organizmu. Teolog natomiast wyrazi opinie ze śmierć jest momentem w którym nieśmiertelna dusza opuszcza swą cielesna powłokę. Osoba wyznająca hinduizm odpowie ze jest to przejście z jednego stanu bytu duchowego do drugiego. Niezależnie od wyznawanej Religi czy wykonywanego zawodu śmierć jest tematem obok którego nikt nie może przejść obojętnie ponieważ dotyka najbardziej osobistych uczuć i leków . Śmierć jako temat i motyw w literaturze i sztuce przewijała się poprzez wszystkie epoki literackie. Jej obraz i znaczenie ewoluowały razem z rozwojem szeroko rozumianej kultury i sztuki.
Motyw marnośći ma rodowód Biblijny. Pojawia się w Księdze Koheleta. Autor Księgi twierdzi, że cały świat to „marnośc nad marnościami i wszystko marność” (po łacinie to zdanie brzmi: Vanitas vanitatum et omnia vanitas). Ludzka egzystencja to „gonienie za wiatrem”. Szczęscia nie może zapewnic ani bogactwo, ani sława, ani uroda, ani mądrość. Człowiek stanowi cząstke świata i wraz z nim podlega prawu przemijania. Musi odejść tak, jak znika słońce i jak odpływa woda w rzekach. Trud pojedynczego człowieka i całych pokoleń okazuje się niewiele wart, bo dla Boga sprawy doczesne nie mają znaczenia. Nieśmiertelna jest tylko dusza człowieka.
Vanitas jako nietrwałość dóbr doczesnych i przemijalność człowieka, pojawa się w renesansowym utworze pt. „O żywocie ludzkim” Jana Kochanowskiego: człowiek hołduje dobrom doczesnym („uroda, moc, pieniądze, sława), które mijają „jako polna trawa”; w otaczającym go świecie nie ma „żadnej pewnej rzeczy”. Ludzkim wysiłkom przygląda się ze śmiechem fortuna. Człowiek porównany jest do marionetki, którą po skończonym przedstawieniu chowa się do worka.
Epoką w której często pojawia się filozoficzno-religijny wątek motywu Vanitas jest Barok. Typowo barokowy wiersz „Krótkość żywota”, Daniela Naborowskiego, koncentruje się wokół tej problematyki. Na utwór ten składają się typowe dla epoki rozwazania nad znikomością ludzkiej egzystencji, widać tu również nieskrywaną fascynację przemijaniem, nicością i śmiercią. Ukazuje on bezradność człowieka wobec czasu i śmierci. Życie ludzkie to znikomy i nietrwały odcinek czasu, porównywalny do zjawisk tak ulotnych, jak „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”. Już narodziny człowieka są zapowiedzią jego śmierci, o czym mówi stwierdzenie „kolebka grobem”.
Motyw vanitas równie często pojawia się w sztuce. Przykładem może być obraz Jana Bruegla, „Triumf śmierci”z około 1562 roku. Apokaliptyczna wizja końca życia, kosciotrupy śmierci ścinające żyjących kosami masowo i indywidualnie: bez względu na to czy ktoś jest królem czy graczem próbującym się bronic mieczem, czy też parą muzykujących kochanków. opór okazuje się bezużyteczny. Wyschły drzewa i trawa. Za wzgórzami świecą ognie piekielne, nie ma tu Boga a chrześcijańska obietnica zmartwychwstania i odkupienia jest nieobecna. Żyjący uciekają do pudła na którego drzwiach znajduje się krzyż. Biorąc pod uwagę styl, w jakim pudło jest pomalowane i uniesione w górę drzwi, ludzie Ci biegną w pułapkę. Bruegel w brutalny sposób przedstawił koniec życia, które zawsze kończy się gwaltownie.
Jednym z przykładów pomysłowego i zaskakującego pzedstawienia problemu nieszczesliwej milosci w którym autor nawiązuje zdecydowanie do motywu przmijania i śmierci jest sonet „Do Trupa” Jana Andrzeja Morsztyna. Nietypową skargę wypowiada nieszczęśliwie zakochany mężczyzna który zwraca się do biernego i milczącego odbiorcy- trupa. W dziwnym ujściu pojawia się tradycyjne zestawienie miłości, reprezentowanej przez kochanka i śmierci której przedstawicielem jest martwy osobnik. w dwuch strofach pojawia się zestawienie podobieństwa w kolejnych pojawia się wyszczególnienie różnic dzielących obu osobników. Wiersz najlepiej charakteryzuje stwierdzenie że Lepiej umrzec niż się nieszczsliwie zakochac gdyż lepiej nie czuć nic niż tak bardzo cierpieć.
Kolejnym przykładem nawiązania, tym razem w stylu secesyjnym, do motywu Vanitas w sztuce jest obraz Gustava Klimta „śmierć i życie”, z 1916 roku. Obraz o jednej z głównych tematyk obrazów Klimta, centralnych również dla jego epoki i współczesnych.Klimt uczynił z tego nowoczesny tanie śmierci, ale w przeciwieństwie do jego autora, wprowadził nute nadzei i pogodzenia się- zamiast poczucia zagrożenia przez postac smierci. Wydaje się że istoty ludzkie przedstwione na tym obrazie nie boją się tej śmierci, lekceważą ją, a nawet na ich ustach pojawia się uśmiech, co jest definitywnym wyrazem pogodzenia się z losem
Topos marności – vanitas był bardzo popularnym motywem wśród twórców różnych epok, zarówno w literaturze, jak i w malarstwie. Motyw ten ma duże znaczenie nawet dla poezji nie związanej ściśle z zagadnieniem metafizyki – dla liryki miłosnej, w której jego obecność pozwala na podniesienie rangi artystycznej. Wszystko to świadczy o niezwykłym znaczeniu motywu vanitas dla obecnej w poezji i malarstwie filozoficznej zadumy nad życiem we wszystkich jego przejawach. Sądzę, iż problem przemijania ludzkiego życia jest uniwersalny. Na pewno każdy z nas zapragnął choć raz móc cofnąć czas i przeżyć dany moment ponownie, lub zastanowiał się nad sensem naszego istnienia.. Jednak należy pamiętać, że każda z chwil jest jedyna i niepowtarzalna i pogodzic się z celem ludzkiego istnienia.