Temat : Znaczenie praw człowieka w międzynarodowych stosunkach politycznych.
Pojęcie, charakter i definicje praw człowieka
Prawa człowieka mają charakter powszechny i dotyczą wszystkich ludzi „we wszystkich sytuacjach i niezależnie od pozycji społecznej”
Uniwersalizm praw człowieka – są one przynależne każdemu z racji jego urodzenie, nie wymagają żadnego uzasadnienia.
Charakter praw człowieka
Przyrodzone – istnieją niezależnie od władzy
Niezbywalne – nie można się ich zrzec
Nienaruszalne – państwo ma obowiązek ich przestrzegania i ochrony
Powszechne – mają charakter uniwersalny niezależnie od pochodzenia rasowego, kulturowego czy społecznego
Funkcje praw człowieka
ochrona wolności jednostki przed nadużyciami państwa
nakładają na państwo obowiązek stworzenia możliwości ich realizacji
nakładają na państwo obowiązek ochrony praw i wolności jednostki przed ich naruszeniami przez inne osoby
Definicje praw człowieka
Słownik wiedzy o Sejmie : prawa człowieka są prawami pierwotnymi w stosunku do państwa, przysługującymi każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność państwową czy pozycję w społeczeństwie
Helsińska Fundacja praw człowieka : są to powszechne prawa moralne, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem, opiera się na trzech tezach : 1) każda władza jest ograniczona, 2) każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza, 3) każda jednostka może domagać się od państwa ochrony jej praw.
Katarzyna Koszewska : prawa człowieka są prawami powszechnymi, przyrodzonymi i podstawowymi, przysługującymi jednostce w jej relacjach z władzą publiczną
Cezary Mika : naturalne możliwości osoby ludzkiej, wpływające z przyrodzonej godności osobowej.
1948 r. – uchwalenie Powszechnej deklaracji praw człowieka
Malcolm N. Shaw rozróżnia trzy podstawowe koncepcje praw człowieka w prawie międzynarodowym :
1) koncepcja świata zachodniego , przybierająca formę roszczeń rządzonych wobec władzy, a także ich zgody na jej sprawowanie przez rządzących, podkreślająca prawa jednostki
2) koncepcja podkreślająca nadrzędność instytucji państwa, które ustanawiało prawa człowieka, a czego konsekwencją było uznanie zasady partykularnego pojmowania praw człowieka
3) koncepcja łącząca dwie pierwsze, kładąca równocześnie nacisk na suwerenność państwa oraz uznanie praw społecznych i ekonomicznych.
Kategoryzacja praw człowieka
Podział praw człowieka:
Prawa obywatelskie i polityczne (prawo gwarantujące bezpieczeństwo osobiste jednostki – prawo do bezpieczeństwa osobistego, prawo do życia, praw gwarantujących swobody obywatelskie – wolność wyznania i religii, prawo do stowarzyszeń, zrzeszania się i pokojowego gromadzenia; gwarantujących prawa polityczne – prawo do udziału w życiu publicznym; gwarantujących prawa do rzetelnego procesu sądowego – zakaz nadużywania systemu prawnego, zakaz więzienia bez wyroku sądowego, wymuszania zeznań, stosowania tortur; prawa gwarantujące równość w świetle prawa i zakaz dyskryminacji)
Prawa gospodarcze i społeczne (prawo do edukacji, prawo do pracy, wolność tworzenia związków zawodowych, prawo do godnego poziomu życia, prawo do opieki medycznej)
Prawa jednostki ( prawa przyznane jednostce ludzkiej )
Prawa kolektywne (prawa narodów do samostanowienia, posiadania terytorium i wykorzystywania zasobów naturalnych, prawo ochrony grup etnicznych i narodowościowych)
Prawa negatywne - związana z anglo-amerykańska tradycją prawną grupa praw negatywnych jest formułowana w postaci norm prawnych zakazujących stosowania przez państwo określonych działań prawnych uważanych za naruszające prawa jednostki. Przykłady: amerykańska, brytyjska Karta Praw, kanadyjska Karta Praw i swobód
Prawa pozytywne – wywodzi się z tradycji europejskiego prawodawstwa kontynentalnego, nakładając na państwo obowiązek ochrony i gwarancji prawnej. Przykładami tego typu prawodawstwa są: prawo do nauki godnego życia czy równości prawnej. Dokumentem je kodyfikującym jest Powszechna deklaracja praw człowieka, a jej zasady legły u podstaw wielu konstytucji.
Kategoryzacja wg Karel Vasaka, który dzielił prawa człowieka na trzy generacje :
Pierwsza – posiadająca uniwersalny charakter na mocy Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 r., odnosząca się do praw wolności i uczestnictwa w życiu politycznym oraz zawierająca zasadniczo podstawowe prawa obywatelskie i polityczne, a także chroniąca prawa jednostki przed nadużyciami ze strony pastwa – wolność słowa, prawo do sprawiedliwego procesu, wolność wyznania.
Druga – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka; Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, społecznych i kulturowych z 1966 r. odnosząca się zasadniczo do kwestii społeczno-ekonomiczno-kulturalnych, obejmująca takie prawa, jak: prawo do pracy, nauki, opieki medycznej, zasiłków w wypadku bezrobocia
Trzecia – Deklaracja z Rio na temat środowiska naturalnego i rozwoju odnosząca się do zagadnień dotyczących grup społecznych i zbiorowości, a więc obejmująca prawa kolektywne, prawo do samostanowienia narodów, prawo do rozwoju społecznego i gospodarczego, do życia w czystym środowisku naturalnym, prawo do korzystania z zasobów naturalnych, prawo do dziedzictwa kulturalnego i prawo do zasady równości wszystkich ludów, prawa mniejszości narodowych i etnicznych, prawo do pokoju, prawo do pomocy humanitarnej
Ewolucja praw człowieka
Wywodzi się z czasów starożytnych, kiedy na mocy pierwszych kodeksów prawnych precyzowano relacje na linii jednostka-państwo. Kodeks Hammurabiego określający zasady współżycia społecznego oraz kary za ich łamanie.
Cylinder króla Cyrusa Wielkiego z 539 r. p.n.e. gwarantujący między innymi wolność wyznania, a także zakazujący niewolnictwa
III w. p.n.e. prawodawstwo hinduskiego króla Asoki Wielkiego oparte na zasadach szeroko pojętej tolerancji religijnej, politycznej i kastowej oraz pacyfizmu i humanitaryzmu. Państwo gwarantowało mieszkańcom prawo do edukacji i opieki medycznej.
Wydana przez brytyjskiego króla Jan bez Ziemi w 1215 r. Wielka Karta Swobód jest przykładem wymuszania na władcy przez poddanych zobowiązań prawnych.
Przywileje szlacheckie (XV-XVI w.) w Polsce, nadających znaczne uprawnienia stanowi szlacheckiemu wobec elekcyjnej władzy królewskiej.
Powstanie ius Pentium (prawa narodów) przez rzymian – regulujące stosunki prawne między obywatelami rzymskimi i obywatelami pochodzącymi z podbitych przez Rzym terytoriów.
1789 r. Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 r. – głosząca między innymi równość wszystkich w obliczu prawa, suwerenność narodów, wolność wyznania, tolerancję religijną oraz udział obywateli w uchwalaniu praw i podatków
Po pierwszej wojnie nastąpił rozwój prawodawstwa dotyczącego statusu mniejszości narodowych (prawa kolektywne), co stało się warunkiem przystąpienia do Ligi Narodów
Ludobójstwo w czasie II wojny światowej uczyniło z kwestii praw człowieka zagadnienie priorytetowe .
Współczesne dylematy związane z prawami człowieka
Uniwersalizm a relatywizm kulturowy:
W ujęciu uniwersalistycznym najważniejszym obiektem rozważań jest jednostka i przynależne jej prawa. Koncepcja uniwersalistyczna zwykła postrzegać siebie w kategoriach najwyższego studium rozwoju, dojście do niej wymaga ewolucji, której można pomóc poprzez naciski na przyjmowanie wspólnych dla wszystkich zasad i norm postępowania. Przedstawiciele Stany Zjednoczone i Unia Europejska, Chiny
Relatywizm kulturowy – akcentuje społeczność, interes zbiorowy, w którym brak miejsca na takie kwestie jak swoboda wyboru czy równość. Nadrzędnym postulatem relatywizmu kulturowego jest uznanie odmienności i zróżnicowania na świecie.
Między prawami jednostki a prawami kolektywnymi:
Merytoryczny dyskurs toczy się wokół problemu, czy prawa człowieka powinny dotyczyć wyłącznie jednostki (tradycja anglosaska), czy też należy odnosić je również do grup (narodowościowych. Etnicznych, wyznaniowych). W kwestii tej istnieją dwie opcje. Pierwsza z nich, wywodząc prawa człowieka z praw jednostki, neguje zarazem ich przenoszenie na prawa kolektywne, utrzymując, iż uzasadnieniem prawa samostanowienia jest uzasadnione żądanie indywidualnych członków grup do posiadania państwowości. Według drugiej opcji grupy dysponują takimi samymi prawami jak jednostki posiadające własną tożsamość. Ochrona praw zależy od stopnia identyfikacji z daną grupą.
Prawa człowieka a suwerenność państwa:
Suwerenność państwa nie może oznaczać łamania praw człowieka. Współczesny świat jednak nie stworzył skutecznego mechanizmu interwencji w przypadku łamania praw człowieka.
Karta Narodów Zjednoczonych wyraża poparcie dla samej zasady, a nie jej ochronę.
Międzynarodowy system ochrony praw człowieka
Tworzą go:
Umowy przyjęte przez ONZ, a także wyspecjalizowane organizacje systemu, takie jak Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) i Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wychowania, Nauki i Kultury (UNESCO)
Systemy regionalne, na które składają się: system europejski, afrykański regionalny system ochrony wolności i praw człowieka związany z Unią Afrykańską, arabski system ochrony praw i wolności związany z Ligą Państw Arabskich oraz amerykański system ochrony praw człowieka.
System ONZ : uniwersalizm geograficzny i merytoryczny. Uznane przez niego wartości mają charakter ogólnoświatowy.
Istnienie zróżnicowanych podmiotów, którymi są: rządy państw oraz różnego rodzaju rządowe i pozarządowe organizacje międzynarodowe.
Specyfika Karty Narodów Zjednoczonych polega na uznaniu ochrony praw człowieka jako jednego z podstawowych jej celów, przy jednoczesnym braku definicji i katalogu tych praw, co w konsekwencji powoduje liczne dyskusje na temat charakteru prawnego zawartego w niej postanowień.
Organem odpowiedzialnym za ochronę i promocję praw człowieka uczyniono Radę Społeczno-Gospodarczą ONZ.
Powszechna Deklaracja praw człowieka z 1948 r. – dokument precyzuje prawa obywatelskie i polityczne, zakazując m.in. niewolnictwa, stosowanie tortur, nieludzkich kar i nieludzkiego traktowania oraz uznaje za fundamentalne takie swobody osobiste jak: prawo swobodnego wyboru miejsca zamieszkania, poruszania się, prawo do osobowości prawnej, równości w obliczu prawa, wolności myśli, sumienia, własności. Zawiera katalog praw wolności ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, jak prawo swobodnego wyboru pracy. Ubezpieczeń społecznych czy ochrony przez bezrobociem.
Konwencja o prawach politycznych kobiet z 1952 r. – powszechne prawo wyborcze kobiet
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979 r. – wskazywała środki, jakie powinny być podjęte w celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzinach życia (politycznego, społecznego, zawodowego, oświacie, zdrowiu, małżeństwie i rodzinie)
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1965r. – oznaczała w wiążącej formie i pod sankcją karną potępienie rasizmu i dyskryminacji rasowej
Konwencja o prawach dziecka z 1989 r. – podkreśla ona prawa i godność dziecka i ustanawia warunek zapewnienia mu specjalnej ochrony oraz normalnego rozwoju. Zakaz służby wojskowej dzieci poniżej 15 roku życia oraz zakaz wymierzania kary śmierci osobom niepełnoletnim.
Regionalne systemy ochrony praw człowieka :
System europejski tworzą: Rada Europy, Unia Europejska, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
Rada Europy zrzesza 46 państw, za podstawowy cel swojej działalności przyjęła umocnienie jedności państw członkowskich w dziedzinie ochrony i urzeczywistniania zasad będących ich wspólnym dziedzictwem, do których należą: pluralizm, demokracja, poszanowanie praw człowieka i rządy prawa.
Europejska karta społeczna – prawa pracownicze i prawa związków zawodowych, ochrona określonych grup społecznych, prawo do zabezpieczenia socjalnego i zagadnienia związane z ochroną rodziny.
Międzynarodowa kontrola i nadzór nad przestrzeganiem praw człowieka
Kontrola międzynarodowa polega na wynikających z umów działaniach organów wspólnych mających na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami.
Do procedur kontrolnych zalicza się : sprawozdania, skargi państw, badania na miejscu oraz petycje.
System sprawozdań polega na corocznym składaniu raportu określonym organom w kwestii wywiązania się z zaciągniętych na mocy konwencji zobowiązań.
Nadzór (monitoring) nad przestrzeganiem praw człowieka, które często bywa skuteczniej prowadzony przez organizacje pozarządowe.
Na monitoring składają się trzy fazy postępowania: 1) badanie zagadnienia i zbieranie informacji, 2) analiza informacji, przeprowadzona po zakończeniu procesu ich zbierania, 3) dokumentowanie wyników badań.
Monitoring na szczeblu lokalnym – polega na zaangażowaniu jednostek i grup lokalnych organizacji pozarządowych
Funkcjonowanie międzynarodowego i regionalnych systemów ochrony praw człowieka
Międzynarodowy reżim praw człowieka opiera się na realizacji najważniejszych praw i konwencji pod auspicjami Biura Wysokiego Komisarza ONZ do spraw Praw Człowieka i Komisji Praw Człowieka.
Funkcjonowanie systemów regionalnych zależy od podzielanych przez uczestników norm i zasad.