dr Ewa Majewska

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"

PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji obywatelskiej.

Szkolenia dla nauczycielek i nauczycieli.

MODUŁ III. Kobiety i mężczyźni jako obywatele i obywatelki.

Prawa Kobiet i Dziewcząt.

Lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

Cele: Rozwijanie poczucia współodpowiedzialności za społeczeństwo i państwo; rozumienie

i nabywanie umiejętności stosowania przepisów prawa; rozwijanie cnót społecznych i obywatelskich;
rozwijanie postaw tolerancji i eliminowanie postaw ksenofobicznych oraz dyskryminacyjnych.

Treści nauczania: Prawa człowieka - źródła, dokumenty, procedury; akty prawne - wyszukiwanie

i rozumienie przepisów prawa; integracja europejska, Polska w Europie; etyka życia społecznego; postawy
prospołeczne (odwaga cywilna, prawdomówność, wrażliwość społeczna, solidarność);

Zadania szkoły: Sprzyjanie angażowaniu się uczniów w indywidualne i zespołowe działania na rzecz

wspólnego dobra i dobra innych; Pomoc uczniom w rozpoznaniu i realizowaniu ich praw; Zapoznanie
uczniów z funkcjonowaniem wybranych instytucji władzy państwowej, samorządowej i sądowniczej oraz
organizacjami społecznymi (umożliwienie obserwacji ich działalności)

Metoda: analiza tekstów literackich,wybranych przepisów prawa krajowego i międzynarodowego oraz

biografii, dyskusja, praca w grupach.

Rezultaty zajęć: Rozumienie aktów prawnych; umiejętność formułowania argumentów dla poparcia

własnego stanowiska; Krytyczne korzystanie z różnych źródeł informacji dotyczących spraw publicznych

uczennica/ uczeń potrafi: wskazać różnicę pomiędzy mniejszościami seksualnymi, etnicznymi,

narodowymi; wskazać podstawowe prawa mniejszości; zdiagnozować formy dyskryminacji, z jakimi mogą się
spotkać: imigrantki i imigranci; przedstawiciele i przedstawicielki mniejszości narodowych i etnicznych;
osoby niepełnosprawne.

Uczennica/ uczeń zna: mniejszości narodowe i etniczne zamieszkałe w Polsce, podstawowe

informacje o mniejszościach; definicje pojęć takich, jak: piętno, solidarność, działania antydyskryminacyjne;
formy nakładania się podstawowych form dyskryminacji.

WPROWADZENIE

Prawa człowieka są specyficzną dziedziną praw, w związku z czym wprowadzając ten temat warto

krótko scharakteryzować ich specyfikę. Są - jak wskazują bodaj najbardziej znani specjaliści, prof. Marek
Nowicki i prof. Wiktor Osiatyński, prawami powszechnymi - posiadają je wszyscy ludzie bez względu na
pochodzenie, wiek, płeć, kolor skóry, pochodzenie etniczne, przynależność narodową, stan posiadania,
orientację seksualną czy stopień fizycznej sprawności; prawami niezbywalnymi - nie można z nich
zrezygnować ani ich nikomu przekazać oraz prawami uniwersalnymi - obowiązują wszędzie na świecie (choć
w praktyce ogranicza się to do państw, które podpisały określone zobowiązania, np. Powszechną Deklarację
Praw Człowieka czy konwencje międzynarodowe. Jak wiadomo, w państwach, które spełniają te warunki,
również zdarzają się przypadki łamania praw człowieka, niemniej - dzięki temu, że spełniają one te warunki,
można to nie tylko wskazać, ale również dochodzić sprawiedliwości i zadośćuczynienia dla ofiar ).

Powszechny charakter praw człowieka jest oczywistością dopiero od bardzo niedawna. W pierwszych

dokumentach istotnych z punktu widzenia historii kształtowania się praw człowieka, dotyczyły one najczęściej
bardzo małych, uprzywilejowanych grup społecznych - na przykład arystokracji czy szlachty. Rewolucja
Francuska przynosi pierwszy dokument "upowszechniający" prawa człowieka, niemniej nawet w nim
wykluczone zostają kobiety i dzieci (w języku francuskim słowo "homme" oznacza zarazem "człowiek" i

1

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

"mężczyzna", stąd "Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela" brzmi dwuznacznie, poza tym omawiane w niej
uprawnienia faktycznie dotyczą mężczyzn). Olympia de Gouges - publicystka francuska, która napisała i
opublikowała pamflet "Deklaracja Praw Kobiet", została publicznie zgilotynowana podczas ostatniej fazy
Rewolucji. Dopiero w XIX wieku kobiety zaczęły masowo upominać się o swoje prawa, zaś w XX wieku
zostały im one przyznane. Warto zaznaczyć, że samo przyznanie kobietom praw, w tym równości z
mężczyznami na gruncie prawa, polityki, ekonomii i edukacji, jeszcze nie oznacza wprowadzenia
równouprawnienia w życie. Stare, ugruntowane od stuleci nawyki myślenia oraz postępowania nadal
powodują, że kobiety są często postrzegane w nieuprawniony, stereotypowy sposób, że są traktowane jak
"ludzie drugiej kategorii", że odmawia im się korzystania z nadanych im przecież praw.

Analogiczna jest historia uzyskiwania praw przez osoby kolorowe (do niedawna nazywane

"czarnoskórymi"). W niektórych krajach prawnie legitymizowany rasistowski podział na uprzywilejowanych
"białych" i dyskryminowanych "czarnych" istniał jeszcze w latach '90 XX wieku, czyli niecałe 20 lat temu. W
wielu krajach segregacja rasowa trwa nadal - we Włoszech można napotkać znaki, na których czytamy
"Cyganom i prostytutkom wstęp wzbroniony", w większości krajów tzw. Zachodu nadal zdarzają się napaści,
pobicia a nawet zabójstwa z powodu rasistowskich uprzedzeń.

Wychodzimy z założenia, że warto wskazywać paralele między procesem ustanawiania i realizacji

praw człowieka dla różnych grup ludności, stąd w ćwiczeniach, definicjach i materiałach źródłowych sięgamy
do doświadczeń rozmaitych grup dyskryminowanych.

Choć zasadnicza część medialnego przekazu jako walkę o prawa kobiet prezentuje na przykład dażenie

do popularyzacji żeńskich końcówek nazw zawodów, nie jest to najbardziej istotna cześć działań ruchów na
rzecz praw kobiet. Za problem podstawowy w zakresie praw kobiet od wielu lat uznawana jest przemoc wobec
kobiet i dziewcząt. Jej rozmiary szacowane są na śroednio 30 - 50% populacji - zależnie od statystyk
przyjmuje się, że właśnie tak wysoki odsetek kobiet i dziewcząt doznaje przemocy w rodzinie i od partnerów/
osób bliskich. Bardzo niepokojące jest to, że odsetek ten jest właściwie taki sam w krajach, które od dawna
realizują procedury antydyskryminacyjne (jak np. USA czy Szwecja) oraz w krajach, w których
równouprawnienie było dotąd sprawą czysto formalną (Polska i inne kraje dawnego tzw. Bloku Wschodniego)
czy nieobecną (kraje rozwijające się). W związku z tymi niepokojącymi informacjami na temat sytuacji kobiet,
wiele instytucji i organizacji pozarządowych oraz międzyrządowych postanowiło zwrócić szczególną uwagę
na kwestię badania, powstrzymywania i zapobiegania przemocy wobec kobiet oraz na to, by praw człowieka
nie interpretować wyłącznie przez pryzmat relacji obywatel-władza.

Z Raportu Amnesty International o przemocy wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych:

"Przemocy wobec dziewcząt zakazuje Deklaracja Pekińska ONZ z 1995 r., zaś Pekińska Platforma

działania wskazuje szereg rekomendacji mających na celu równouprawnienie dziewczynek. Należy do nich
prowadzenie statystyk osób młodocianych z uwzględnieniem płci, (czego nie realizuje jak dotąd żadna polska
instytucja) oraz wprowadzanie do programów edukacyjnych nauczania o prawach kobiet i przeciwdziałaniu
przemocy wobec kobiet".

„Prawo do życia prywatnego i rodzinnego jest szczególnie wa ne, jednak e nie mo na pozwolić na to by

jeden z partnerów dominował nad drugim stosując przemoc. Jednym z wa niejszą zasad praw człowieka jest to
i przemoc skierowana wobec innego człowieka nigdy nie pozostaje prywatną sprawą”. (Cook, Dickens,
Fathalla, Reproductive health and human rights: integrating medicine, ethics and law, Oxford, 2003 r., s. 390)

Do opisu zobowiązań państwa w zakresie praw człowieka, w tym równie praw kobiet, wykorzystuje się

pojęcie należytej staranności (ang.: due dilligence). W Generalnym Komentarzu dotyczącym prawa do zdrowia
wydanej przez Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych zostało powiedziane, że:
„Wszystkie prawa człowieka nakładają na Państwa trzy typy lub poziomy zobowiązań. Zobowiązanie do
poszanowania, ochrony i wypełniania praw człowieka. Obowiązek wypełniania zawiera obowiązek
promowania, wspierania i zabezpieczania tych praw (...)". Specjalna Sprawozdawczyni ds. przemocy wobec
kobiet w swych raportach wskazuje na bliskie
podobieństwo przemocy w rodzinie (w tym równie gwałtu mał eńskiego) i tortur.

Należyta staranność w realizacji praw człowieka.

Zmiany w interepretacji ogólnej praw człowieka w związku z dostrzeżeniem potrzeby chronienia przez

państwo kobiet przed przemocą domową zostały szczegółowo omówione w szeregu tekstów, w tym między
innymi w dostępnym w języku polskim Raporcie o przemocy wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych

2

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

Amnesty International Polska z 2006 roku (pełny tekst można ściągnąć ze stron www AI,
http://www.amnesty.org.pl/index.php?id=214). Tu nie będziemy omawiać zagadnienia szczegółowo, niemniej
chciałybyśmy zwrócić uwagę na to, że tradycyjne rozumienie praw człowieka ograniczone do relacji "państwo
- obywatel" już nie jest jedyną możliwą interpetacją. Wprost przeciwnie - uznaje się, że państwa są
zobowiązane do "poszanowania, ochrony i wypełniania praw człowieka" (tak stwierdził Komitet Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych). Ochrona praw człowieka oznacza między innymi dbałość o to,
by stworzyć takie warunki, by zminimalizować ilość przypadków łamania praw człowieka na terytorium
danego państwa. W kontekście praw człowieka dla kobiet oznacza to między innymi zwiększenie starań o to,
by kobiety nie były narażone na przemoc, a w razie jej nastąpienia - by mogły liczyć na pomoc i wsparcie.

Ta nowa interpretacja praw człowieka rozszerza się również na mniejszości seksualna. O ile do

niedawna za wystarczające uznalibyśmy starania państwa, by jego przepisy i funkcjonariusze nie naruszali
praw osób homoseksualnych, o tyle dziś, zgodnie z wymogami należytej staranności państwa uznajemy, że
powinno ono dbać o to, by prawa te nie były naruszane również przez osoby trzecie.

Choć problematyka "należytej staranności" wikła nas w oczywiste dylematy (np. jak daleko może iść

interwencja państwa w życie rodziny, w obszar uznawanych za dobrowolnie przyjmowane obyczajów,
dogmatyki religijnej etc? ), jest ona niekwestionowaną zdobyczą na drodze do realizacji pełnej równości.
Trudno sobie bowiem wyobrazić samoistne zaniknięcie uznanych od stuleci praktyk w rodzaju przemocy
wobec dzieci, kobiet, osób niepełnosprawnych czy homoseksualnych. Interwencja państwa w obszar
prywatności wydaje się tu koniecznym czynnikiem naprawczym i edukacyjnym.

Ćwiczenie: Krótka historia praw człowieka – quiz (około 10 minut)

Bardzo często uważa się, że prawa człowieka pojawiają się same, zaś postaci, które przyczyniły się do

ich sformułowania czy egzekwowania prawie nie są znane. Proponujemy w związku z tym quiz – zbierz
uczniów i uczennice w okręgu, rozłóż w środku portrety postaci ważnych dla historii praw człowieka oraz
krótkie biogramy, i poproś młodzież, by połączyła je ze sobą. możesz również podzielić młodzież na grupy, i
każdej grupie rozdać jeden zestaw portretów i biogramów. Wygrywa ta grupa, która trafnie połączy najwięcej
portretów z biogramami.

Po zakończeniu quizu wypiszcie wspólnie grupy, na rzecz których działały poszczególne osoby.

Uzyskacie w ten sposób informacje o podstawowych typach praw, na rzecz których działali poznani przez Was
aktywiści i aktywistki.

BIOGRAMY_PRAWA CZŁOWIEKA

Doktor Martin Luther King, Jr. (ur 1929, zm 1968) – pastor baptysta, działacz na rzecz zniesienia dyskryminacji rasowej, laureat
pokojowej Nagrody Nobla. Z powodu swojej działalności antyrasistowskiej został zamordowany. Przez rok (1955-1956) King
przewodził bojkotowi autobusów miejskich w celu zniesienia segregacji rasowej. Stosował taktykę biernego oporu. Wyrósł na
największego przywódcę Czarnoskórej ludności USA. Walki o prawa obywatelskie dla Czarnoskórych polegającej na zajmowaniu
przez Czarnych studentów miejsc rezerwowanych dla Białych w lokalach publicznych (taktyka sit-ins). Po wystąpieniach w
Alabamie w 1963 roku sprowokował zaangażowanie się administracji prezydenta J. F. Kennedy'ego w obronę praw obywatelskich
osób Czarnych. W tym samym roku poprowadził marsz na Waszyngton, w którym udział wzięło ok. 250 tysięcy osób. W 1964 roku
otrzymał pokojową nagrodę Nobla. W 1966 roku podjął nieudaną próbę likwidacji slumsów w Chicago. Był przeciwnikiem wojny w
Wietnamie. Autor m.in. Why We Can’t Wait.Został zastrzelony w Memphis przez J. E. Raya, którego skazano na 99 lat więzienia.

Abigail Smith Adams (ur. 1744, zm. 1818) – żona Johna Adamsa, drugiego prezydenta Stanów Zjednoczonych, jedna z pierwszych
działaczek na rzecz praw kobiet. Zasłynęła tym, że zwróciła się do członków Kongresu Kontynentalnego z prośbą o to, by nadał
kobietom więcej praw, w tym - przyznał im prawa wyborcze. Jest uważana za jedną z nieoficjalnych, niemniej kluczowych figur dla
powstania USA.

Mary Wollstonecraft (ur. 1759, zm. 1797) – brytyjska pisarka, filozofka i feministka. Autorka jednego z pierwszych utworów
systematycznie traktujących o równości płci i prawach kobiet - "A Vindication of the Rights of Women" oraz licznych utworów
poświęconych edukacji. Podstawową przyczyną nierówności płci był zdaniem Wollstonecraft brak edukacji kobiet. W 1792 roku
wyjechała do Paryża, gdzie napisała historię początków Rewolucji Francuskiej, jej poglądy polityczne były zawsze radykalne.
Poślubiła radykała Williama Godwina, z tego związku urodziła się wielka pisarka Mary Shelley, autorka słynnego "Frankensteina".

Harriet Taylor Mill (ur 1807, zm 1858) - filozofka i feministka Była współpracowniczką, partnerką i żoną filozofa Johna Stewarta
Milla, wspólnie z nim napisała książkę The Subjection of Women (Poddaństwo kobiet), w której udowadniali, że odmawianie
kobietom prawa do nauki i pracy zawodowej jest nielogiczne i szkodliwe społecznie oraz że kobiety powinny mieć większy wpływ

3

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

na decyzje polityczne.

Simone de Beauvoir ( ur 1908, zm 1986) – francuska pisarka, filozofka i feministka. Jedna z pionierek współczesnego feminizmu
tzw. "drugiej fali": jej książka "Druga płeć" uznana jest za jedną z najważniejszych w historii feminizmu. Współpracowniczka i
partnerka życiowa Jean Paul Sartre'a. Twierdziła, że "nikt nie rodzi się kobietą, tylko się nią staje", co oznaczało, że kultura, tradycja
i wychowanie kształtują cechy płciowe jednostki w olbrzymim stopniu, znacznie większym, niż cechy biologiczne. De Beauvoir jest
w związku z tym uznawana za odkrywczynię podziału na "płeć biologiczną" i "płeć kulturową".

Aleksandra Michajłowna Kołłontaj (ur. 1872, zm. 1952) – rosyjska komunistka i rewolucjonistka, jedna z najważniejszych
działaczek na rzecz równouprawnienia płci w ZSRR. Pierwsza w świecie kobieta pełniąca funkcję ambasadora. Była najbardziej
wpływową kobietą w radzieckiej administracji, w 1919 roku utworzyła "Żentodzieł", zwany "Ministerstwem Kobiet". Instytucja ta
pracowała dla poprawy warunków życia kobiet w ZSRR, prowadząc działalność propagandową i edukacyjną wśród kobiet w kwestii
małżeństw, edukacji i praw robotników. "Żentodzieł" został ostatecznie zlikwidowany w 1930 roku.

Olimpia de Gouges (1745-1793) – francuska pisarka, aktywistka na rzecz praw kobiet. W 1791 roku ogłosiła słynny manifest o
prawach kobiet, w którym domagała się między innymi przyznania kobietom prawa do edukacji i rozporządzania własnością
prywatną, honorów i funkcji równych tym posiadanym przez mężczyzn, uczestnictwa kobiet w siłach zbrojnych oraz równości płci
w rodzinie i w kościele. Została zgilotynowana w 1793 roku, gdyż - choć wspierała Rewolucję Francuską i napisała w jej czasie
blisko 30 pamfletów – odnosiła się krytycznie do rządów Robespierra.

Gilbert du Motier, markiz de La Fayette (ur. 1757, zm. 1834) – jeden z autorów Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789
roku. Walczył w Rewolucji Amerykańskiej oraz Rewolucji Francuskiej. Zwolennik wyzwolenia niewolników (abolicjonista),
tolerancji religijnej i powszechnej reprezentacji politycznej; jeden z 6-ciu honorowych obywateli USA. W przemówieniu z 1834 roku
poparł uchodźców z Polski, do końca życia pozostał aktywny politycznie (stronnik liberalizmu).

Nelson Mandela (ur. 1918) – jeden z przywódców walki z apartheidem w RPA, laureat pokojowej Nagrody Nobla, były prezydent
RPA. W 1942 roku wstąpił do Afrykańskiego Kongresu Narodowego, którym kierował od lat '50. Aresztowany w 1962 roku,
otrzymał wyrok 5-lat zamieniony na dożywocie; został wypuszczony po 27 latach. W 1990 roku ludność RPA opowiedziała się
przeciw apartheidowi, w latach 1994-1999 Mandela był prezydentem RPA Po odejściu na emeryturę zaangażował się w sprawy
społeczne, m.in. w kampanię walki z AIDS (w czasie prezydentury był krytykowany za brak działań w tej kwestii). Założył fundację,
która opiekuje się 9 tysiącami zakażonych. Był mediatorem przy rozwiązywaniu konfliktów regionalnych w Afryce.

Marie Jean de Condorcet ( ur. 1743, zm. 1794) – francuski filozof, matematyk, myśliciel polityczny. Był zwolennikiem
równouprawnienia kobiet i mężczyzn, dostępności edukacji dla wszystkich grup społecznych, przeciwnikiem rasizmu, niewolnictwa
i nierówności ekonomicznych. Od 1780 roku był przewodniczącym Towarzystwa Przyjaciół Czarnych. W rewolucyjnej Francji
działał na rzecz przyznania kobietom praw wyborczych, został sekretarzem Zgromadzenia Narodowego w 1791 roku. Sympatyzował
z Żyrondystami, choć krytykował karę śmierci, nie był przeciwnikiem procesu króla Francji Ludwika XVI. Uznany za zdrajcę przez
jakobinów, aresztowany, a następnie zabity w niejasnych okolicznościach w więzieniu.

Maria Dulębianka – (ur. 1861, zm. 1919) - malarka, działaczka społeczna, sufrażystka, literatka, publicystka, emancypantka. W
1908 roku demonstracyjnie kandydowała do Sejmu galicyjskiego przy poparciu Stronnictwa Ludowego (kobiety nie posiadały wtedy
praw wyborczych). Walczyła o dopuszczenie kobiet do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Regularnie publikowała w "Sterze",
"Kurierze Lwowskim". Redagowała dodatek do "Kuriera Lwowskiego" - "Głos Kobiet" (1911 - 1913). W tekście "Polityczne
stanowisko kobiety" wypowiedziała się przeciw militaryzmowi, wskazując jednak również na inne problemy, w tym zwłaszcza
niewolę i poddaństwo kobiet. Zmarła wskutek zakażenia tyfusem podczas podróży do internowanych żołnierzy polskich w 1919
roku. Jej grób znajduje się na Cmentarzu Orląt Lwowskich we Lwowie.

Franciszek Salezy Jezierski (ur. 1740 zm 1791) - pisarz, publicysta polityczny, działacz społeczno-oświatowy okresu Oświecenia.
Jego radykalnie równościowe poglądy społeczne zraziły do niego konserwatywną opinię szlachecką, ponieważ atakował przywileje
szlacheckie, stawał w obronie mieszczan i ludu wiejskiego. Dążył do wzmocnienia władzy państwowej.

Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) – pisarz, polityk, publicysta, pacyfista. Postulował zrównanie wszystkich grup
społecznych (szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa) w prawach. Opowiadał się za opieką państwa nad ubogimi i publicznym
szkolnictwem. Sprzeciwiał się wojnom zaborczym. Wiele jego idei było bardzo postępowych, a nawet utopijnych.

Hipparchia (ur. około 340 pne, zm. pod koniec IV w. p.n.e.) – filozofka cynicka,. Pochodziła z Maronei. Wbrew woli rodziców
poślubiła filozofa cynickiego Kratesa, i wraz z nim żyła w ubóstwie i poszukiwaniu mądrości. Cynicy wywodzili swoje poglądy od

4

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

Sokratesa. Zajmowali się poszukiwaniem mądrości, najważniejszy był dla nich człowiek. Nie uznawali hierarchii między ludźmi, co
prowadziło ich do odrzucenia władzy publicznej jako wprowadzającej i wzmacniającej podziały etniczne, ekonomiczne, płciowe i
społeczne. Byli zwolennikami zrównania płci, grup etnicznych oraz przeciwnikami niewolnictwa. Hipparchia napisała o sobie:
"Jestem silniejsza niż Atlanta wobec Menelausa, bo moja wiedza jest lepsza, niż ściganie się po górach" (Jest to jedna z pierwszych
argumentacji stawiających wyżej mądrość, niż siłę).

John Locke (ur. 1632 zm. 1704) – brytyjski filozof, polityk i myśliciel polityczny. Uznawany za pierwszego autora akcentującego
rolę społeczeństwa obywatelskiego i praw obywatelskich. Do najważniejszych przekonań politycznych należało poparcie dla
demokracji, rządów prawa oraz tolerancji religijnej. Choć nie był zwolennikiem pełnego równouprawnienia płci, zdecydowanie
krytykował władzę męża nad żoną oraz przyznawał kobietom prawo do opuszczania mężów w sytuacjach uzasadnionych.
Fundamentami proponowanego przez Locke'a systemu liberalnego były: Umowa społeczna jasno zawarta w konstytucji; Rządy
prawa, a nie siły; Władza dla całej wspólnoty, dla rządu tylko prerogatywy; Wolność wypowiedzi, zrzeszania się i prowadzenia
działalności gospodarczej. Locke uważał, że jedynie jednostki nie posiadające żadnej własności powinny podlegać władzy
despotycznej, cała reszta społeczeństwa zaś winna jego zdaniem być zarządzana przez władzę ograniczoną.

John Stuart Mill (ur 1806, zm. 1873) - angielski filozof, politolog, feminista. Żonaty z Harriett Taylor, z którą wspólnie napisali
"Poddaństwo kobiet" – jedną z najważniejszych krytyk nierówności płci. Jeden z pierwszych zwolenników przyznania kobietom
praw wyborczych, był pierwszym posłem w historii, domagającym się dla kobiet prawa głosowania w wyborach. Uważany za twórcę
liberalizmu demokratycznego. Mill postulował, aby do konstytucji pisanej w duchu Locke'a wprowadzić dodatkowe zapisy
gwarantujące podstawowe wolności obywatelskie oraz uniemożliwiające monopolizację władzy. Do tych podstawowych wolności
John Stuart Mill zaliczał: wolność zgromadzeń, zrzeszania się i tworzenia grup nacisku; wolność wygłaszania publicznie swoich
poglądów - czyli zakaz cenzury; gwarantowanie prawa do bycia "mniejszością" - czyli zakaz prześladowania w jakikolwiek sposób
osób o innych niż większość poglądach.

Paulina Kuczalska-Reinschmit (ur 1859, zm 1921) – działaczka społeczna i publicystka, feministka. Współzałożycielka Związku
Równouprawnienia Kobiet Polskich, założycielka gazety "Ster" – pierwszego polskiego pisma poświęconego kwestii praw kobiet,
bodaj jako pierwsza sformułowała postulaty kobiece odrębnie od kwestii narodowowyzwoleńczych, choć oczywiście była również
patriotką. Polemizowała z Orzeszkową, która proponowała samopoświęcenie kobiet, i wskazywała na konieczność wywalczenia
praw kobiet nawet przed zdobyciem niepodległości Polski. Współtworzyła wiele organizacji i instytucji edukacyjnych, zawodowych,
charytatywnych, politycznych.

Narcyza Żmichowska (ur 1819 zm 1876) - powieściopisarka i poetka, autorka słynnej "Poganki". Jedna z prekursorek feminizmu w
Polsce. Publikowała w czasopismach "Pielgrzym", "Przegląd Naukowy".Założycielka grupy emancypantek "Entuzjastki (1846), w
tym samym roku wydaje swoją powieść "Poganka". W latach 1844-1845 Żmichowska działała w konspiracji na Wielkopolsce, od
1846 roku mieszkała znów w Warszawie, gdzie założyła pensję dla dziewcząt na Miodowej. Po Powstaniu Styczniowym wyjechała
do Paryża. Była pedagożką i dydaktyczką, proponowała dwa typy kształcenia dla dziewcząt – gospodarczo-domowy (dla tych
pragnących realizować tradycyjną rolę żony) oraz intelektualny (dla kobiet uzdolnionych, które chciałyby uzyskać wykształcenie).
Żmichowska zachęcała kobiety do tworzenia między sobą "siostrzanych więzi", bo łączy je wspólny los (wprowadziła nawet nazwę
takiej więzi: "Posiestrzenie" ).

Irena Krzywicka z domu Goldberg – (ur 1899, zm 1994) - pisarka, publicystka i tłumaczka, jedna z pierwszych w Polsce
działaczek na rzecz praw reprodukcyjnych i świadomego macierzyństwa. Współpracowała z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim w
zakresie propagowania edukacji seksualnej i antykoncepcji; razem redagowali dodatek do "Wiadomości Literackich" pt. "Życie
Świadome", w którym publikowały między innymi: Zofia Nałkowska i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Wraz z Boyem-
Żeleńskim prowadzili również klinikę dla kobiet, w których udzielali darmowych porad i pomocy kobietom w zakresie świadomego
macierzyństwa. Autorka między innymi: zbioru reportaży sądowych "Sąd idzie", esejów "Co odpowiadać dorosłym na drażliwe
pytania", wspomnień "Wyznania gorszycielki".

Maria Konopnicka (ur. 1842, zm. 1910) – poetka i nowelistka, krytyczka literacka, publicystka, tłumaczka. W 1878 roku zaczęła
uczestniczyć w konspiracyjnych i jawnych akcjach społecznych. W latach 1884-1886 redagowała pismo dla kobiet "Świt", próbując
zradykalizować jego program, wywołała sprzeciw opinii zachowawczej i cenzury. Na 25-lecie pracy pisarskiej (1903) Konopnicka
otrzymała w darze narodowym dworek w Żarnowcu koło Krosna. Od 1900 roku pozostawała w głębokiej przyjaźni z artystką i
literatką Marią Dulębianką, która miała pracownię w jej dworku w Żarnowcu. Konopnicka brała udział w wielu akcjach, np.: w
walce o prawa kobiet, akcji potępiającej represje władz pruskich, w pomocy na rzecz więźniów politycznych i kryminalnych.
Zarówno w swej pracy literackiej, jak i w społecznym działaniu, nie pozostała obojętna wobec żadnego z ważnych zagadnień
społecznych i politycznych swojego czasu. Konopnicka publikowała w tygodniku kobiecym "Bluszcz", który zajmował się również
emancypacją i prawami kobiet; jest też autorką tekstu jednej z najważniejszych polskich pieśni patriotycznych "Rota".

Tadeusz Żeleński (ps. literacki Boy, ur. 1874, zm. 1941) – pisarz, poeta-satyryk, tłumacz i działacz społeczny. Jeden z pierwszych
aktywistów na rzecz praw kobiet. Wspólnie z Ireną Krzywicką redagowali dodatek "Życie świadome" do Wiadomości Literackich,
prowadzili też klinikę świadomego macierzyństwa.

5

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

Marek Nowicki (ur. 1947 – zm. 2003) – polski działacz społeczny, obrońca praw człowieka, z wykształcenia fizyk jądrowy. W
latach sześćdziesiątych współtworzył studencki ruch alpinistyczny w Polsce, a w następnej dekadzie był Prezesem Federacji
Akademickich Klubów Alpinistycznych. W latach 1980-1981 działał w Komisji Mediacji NSZZ "Solidarność", a następnie był
Szefem Zespołu do spraw Technicznej Organizacji Akcji Protestacyjnych Regionu. Kierował demonstracjami ulicznymi, zajmował
się ich organizacją oraz przygotowywaniem planów strajkowych. W stanie wojennym był internowany w Białołęce, Załężu i w
Kielcach-Piaskach. W grudniu 1982 r. współtworzył podziemny Komitet Helsiński w Polsce. Był współautorem jego pierwszych
raportów na temat naruszeń praw i wolności człowieka w PRL, przekazywanych Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w
Europie. Od 1990 roku Marek Nowicki stał na czele założonej po 1989 roku Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Zainicjował
szeroko zakrojoną działalność edukacyjną w zakresie praw człowieka, powołując między innymi Szkołę Praw Człowieka Helsińskiej
Fundacji. Inspirował i wspierał ruch ochrony praw człowieka w państwach autorytarnych oraz w nowych demokracjach - zwłaszcza
w Polsce i krajach byłego ZSRR. Niemal do końca życia nieustannie podróżował z wykładami do Rosji, Azji Centralnej i Kaukazu.
Szczególnie tam też, dzięki swojej sile i charyzmie stał się symbolem pokojowej walki o godność i prawa jednostki.

Lech Wałęsa (ur. 1943) – z wykształcenia elektryk, polski działacz związkowy, wieloletni przywódca NSZZ Solidarność, prezydent
RP w latach 1990-1995. W 1983 roku odznaczony pokojową Nagrodą Nobla. Organizator strajków w Stoczni Gdańskiej w latach
1980 i 1988, współautor podpisanych 31 sierpnia 1980 roku Porozumień Sierpniowych – dokumentu zaakceptowanego przez
wszystkie strajkujące zakłady pracy oraz przez władze. Internowany w 1981 roku. Uczestnik obrad Okrągłego Stołu, potem
Prezydent RP. Od wielu lat prowadzi działalność polityczną, wykłada i występuje publiczne. Od 2005 roku zaangażowany w krytykę
nadużyć władzy.

Ćwiczenie. Prawa człowieka – czym są i kto powinien je realizować. (około 10 minut)

W ćwiczeniu warto wykorzystać wiedzę i propozycje uczniów i uczennic. Warto również zaznaczyć, że

prawa Powszechnej Deklaracji są dla wszystkich bez żadnej dyskryminacji.

Rozdaj młodzieży fragmenty Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (przyjęta i proklamowana

rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) w dniu 10 grudnia 1948 r.). Poproś, by młodzież wskazała,
jakie instytucje mają najczęściej związek z realizacją tego prawa. Zastanówcie się, jakie organizacje
pozarządowe działają na rzecz realizacji tych praw na terenie Polski. Pamiętaj, że zaproponowana uczniom i
uczennicom tabelka powinna mieć puste następujące pola: kolumnę drugą i trzecią (oprócz opisu zawartości do
wstawienia).

podstawowe prawo

główna instytucja mająca
to prawo gwarantować

organizacja

pozarządowa

działająca na rzecz realizacji
tego prawa

Artykuł 1
Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności
i w swych prawach. Są oni obdarzeni rozumem i
sumieniem i powinni postępować wobec innych w
duchu braterstwa.

Państwo i każda jego instytucja Wszystkie organizacje działające na

rzecz praw człowieka

Artykuł 2
Każdy człowiek jest uprawniony do korzystania z
wszystkich praw i wolności wyłożonych w niniejszej
Deklaracji, bez względu na różnice rasy, koloru skóry,
płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych
przekonań, narodowości, pochodzenia społecznego,
majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice.

Państwo i każda jego instytucja Wszystkie organizacje działające na

rzecz praw człowieka oraz organizacje
działające na rzecz praw konkretnych
grup,

czyli:

feministyczne,

antyrasistowskie,

wspierające

uchodźców i migrantów, wyznaniowe,
mniejszości etnicznych i inne.

Artykuł 2(cd)
Nie wolno ponadto czynić żadnej różnicy w zależności
od sytuacji politycznej, prawnej lub międzynarodowej
kraju lub obszaru, do którego dana osoba przynależy,
bez względu na to, czy jest on niepodległy,powierniczy,
autonomiczny lub poddany innym ograniczeniom
suwerenności.

Państwo i każda jego instytucja

Artykuł 3
Każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i
bezpieczeństwa swojej osoby.

Państwo i każda jego instytucja,
zwłaszcza policja i służba
zdrowia

Organizacje

zajmujące

się

monitoringiem służb i instytucji
penitencjarnych – np. Amnesty
International, Fundacja Helsińska

6

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

podstawowe prawo

główna instytucja mająca
to prawo gwarantować

organizacja

pozarządowa

działająca na rzecz realizacji
tego prawa

Artykuł 4
Nikt nie może pozostawać w stanie niewolnictwa lub
służebności; niewolnictwo i handel niewolnikami we
wszystkich formach będą zakazane.

Państwo i każda jego instytucja,
zwłaszcza policja i służba
zdrowia

Organizacje działające przeciw
handlowi ludźmi – np. Fundacja
LaStrada

Artykuł 5
Nikt nie może być poddany torturom lub okrutnemu,
nieludzkiemu albo upokarzającemu traktowaniu lub
karaniu.

Państwo i każda jego instytucja,
zwłaszcza policja, służby
więzienne. wojsko i służba
zdrowia

np. Amnesty International

Artykuł 6
Każdy człowiek ma prawo do tego, by wszędzie
uznawano jego osobowość prawną.

Państwo i każda jego instytucja,
a szczególnie sądy i wymiar
sprawiedliwości

Organizacje

zajmujące

się

monitoringiem służb i instytucji – np.
Amnesty International, Fundacja
Helsińska

Artykuł 7
Wszyscy są równi wobec prawa i są uprawnieni, bez
jakiejkolwiek dyskryminacji, do jednakowej ochrony
prawnej. Wszyscy są uprawnieni do jednakowej ochrony
przed jakąkolwiek dyskryminacją, będącą
pogwałceniem niniejszej Deklaracji, i przed
jakimkolwiek podżeganiem do takiej dyskryminacji.

Państwo i każda jego instytucja,
a szczególnie sądy i wymiar
sprawiedliwości

Organizacje

zajmujące

się

monitoringiem sądów – np. Amnesty
International, Fundacja Helsińska,
Centrum Praw Kobiet

Artykuł 8
Każdy człowiek ma prawo do skutecznego odwołania
się do kompetentnych sądów krajowych przeciw
czynom stanowiącym pogwałcenie podstawowych praw
przyznawanych mu przez konstytucję lub przez prawo.

Państwo i każda jego instytucja,
a szczególnie sądy i wymiar
sprawiedliwości

Organizacje

zajmujące

się

monitoringiem sądów – np. Amnesty
International, Fundacja Helsińska,
Centrum Praw Kobiet

Artykuł 9
Nikt nie może być poddany arbitralnemu zatrzymaniu i
aresztowaniu lub wygnaniu z kraju.

Państwo i każda jego instytucja,
a szczególnie sądy i wymiar
sprawiedliwości; policja i
służby graniczne

Organizacje

zajmujące

się

monitoringiem sądów – np. Amnesty
International, Fundacja Helsińska.

Artykuł 10
Każdy człowiek przy rozstrzyganiu o jego prawach i
zobowiązaniach lub o skierowaniu przeciwko niemu
oskarżenia o przestępstwo jest uprawniony na
warunkach całkowitej równości do sprawiedliwego i
publicznego wysłuchania przez niezależny i bezstronny
sąd.

Państwo i każda jego instytucja,
a szczególnie sądy i wymiar
sprawiedliwości

Organizacje

zajmujące

się

monitoringiem sądów – np. Amnesty
International, Fundacja Helsińska,
Centrum Praw Kobiet

Podstawowy dokument prawa krajowego - Konstytucja.

Krótkie wprowadzenie: co to jest Konstytucja? Kto ją uchwala? Kogo dotyczy?
Przedyskutuj z uczennicami i uczniami następujący fragment tekstu prof. Marka Nowickiego, założyciela i
wieloletniego prezesa Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka:

"Zasada władzy ograniczonej nazywana bywa często zasadą konstytucjonalizmu.

Najczęściej przejawia się ona obecnie w formie rozdziałów w spisanych konstytucjach. Są to

rozdziały tyczące praw i wolności człowieka. Ograniczają one w szczególności władzę

ustawodawcy, mówią, że parlamentarzyści nie mogą podnieść rąk i przegłosować, że jutro

powiesimy wszystkich złodziei, wypędzimy z kraju Cyganów lub odbierzemy ziemię tym,

którzy ją posiadają. Tak więc prawa i wolności człowieka wytyczają granice władzy

większości w społeczeństwie demokratycznym".

(Marek Nowicki Co to są prawa człowieka? )

7

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

Definicja:

Konstytucja
1. «najważniejsza ustawa w państwie, określająca ogólne zasady jego ustroju»
2. «w dawnej Polsce: uchwała sejmowa»
3. «w starożytnym Rzymie: cesarski akt prawny»
4. «dokument kościelny zawierający postanowienie synodu lub papieża»
5. «zespół podstawowych cech budowy ciała, charakterystycznych dla danego osobnika»
• konstytucyjny, konstytucjonalny • konstytucyjnie • konstytucyjność

Słownik Języka Polskiego,

http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=prawo

KOMENTARZ: Konstytucja jest podstawowym aktem prawnym w każdym demokratycznym państwie.
Uchwala ją Parlament zasadniczą większością głosów (w Polsce jest to 2/3 przy kworum wynoszącym co
najmniej połowę). Konstytucja wyznacza ramy dla szczegółowych przepisów, nie zawiera więc przepisów
wykonawczych, choć można się do niej odwoływać w sądach (tak czynili w Polsce wielokrotnie organizatorzy
i organizatorki zgromadzeń publicznych – demonstracji i manifestacji, którym zabroniono organizowania
demonstracji. Rezultat był taki, że Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż Konstytucja posiada wyższą rangę,
niż przepisy prawa drogowego, w związku z czym nie można zabraniać zgromadzeń powołując się na Kodeks
Drogowy. To jest bardzo dobry przykład pokazujący, jak Konstytucyjne prawa i wolności znoszą szczegółowe
przepisy o niższej randze).

Konstytucja dotyczy wszystkich obywateli Polski (oraz w większości sytuacji również cudzoziemców)

bez żadnej dyskryminacji.

Ćwiczenie. Podstawowe prawa i wolności zawarte w Konstytucji. (około 10 minut)
Rozdaj młodzieży fragmenty Konstytucji RP. (wszystkie fragmenty Konstytucji pochodzą z Dz.U. 1997, NR
78 poz. 483, Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.) . Zastanówcie się wspólnie, jakie prawa są objęte
konstytucyjną ochroną. Kogo dotyczą? Jakie grupy są szczególnie chronione przez prawo?

Art. 1.

Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa
człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska,
kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Art. 14. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.

Art. 24. Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania
pracy.

Art. 32. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

Art. 32. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek
przyczyny.

Art. 33. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym,
społecznym i gospodarczym.

Art. 33. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do
jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania
stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

Art. 35. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych
wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.

Art. 37. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w
Konstytucji. Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa.

8

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.

KOMENTARZ: Prawa kobiet są jednymi z najmniej znanych i rozpoznanych praw w Polsce. Analizując
konstytucyjne przepisy dotyczące równości warto szczególnie mocno to podkreślić. Warto również zaznaczyć,
że w Polsce Konstytucja może być stosowana bezpośrednio, innymi słowy można się odwołać bezpośrednio
do zawartych w niej praw w postępowaniu sądowym.

Ćwiczenie: Jak realizujemy prawo? (około 15minut)

Podziel młodzież na grupy po maksymalnie 4 osoby. Każdej grupie poleć, by przygotowała scenkę.

Wykorzystaj poniższe propozycje lub zaproponuj własne. Zaproponuj, by przedstawiono w scence to, co
można zrobić bezpośrednio w momencie zajścia. Ewentualne dalsze działania czy procedury mogą zostać
spisane w punktach i przeczytane na głos po odegraniu scenki. Daj uczniom i uczennicom po 7 minut.

1. Ukradziono ci samochód. Co robisz?

1. W kinie zwracasz uwagę na to, że ktoś w sposób bardzo nieprzyjemny zaleca się do siedzącej obok,

samotnej dziewczyny. Co możesz zrobić?

2. Załóżmy, że twoim ulubionym kolegą z klasy jest czarnoskóry emigrant z Etiopii. Koledzy ze starszej

klasy w niemiły i agresywny sposób komentują jego wygląd zawsze, gdy przechodzi korytarzem. Co
możemy zrobić?

3. Pracujesz dorywczo w czasie wakacji jako sprzedawca/ sprzedawczyni pocztówek na starówce w

dużym mieście. Twój pracodawca nie daje ci wynagrodzenia. Co możesz zrobić?

4. Widzisz, że jakiś człowiek regularnie wysypuje śmieci do lasu lub parku nieopodal Twojego domu. Co

możesz zrobić?

5. Sąsiedzi lubią głośną muzykę. Do tego jeszcze słuchają jej zawsze od 22.05. Jakie masz opcje?

Po przygotowaniu scenek poproś, by grupy odegrały je przed resztą klasy. Uczniowie i uczennice powinni
uporać się ze scenkami w ciągu kilku minut.

Notujcie wspólnie:

- co może zrobić osoba widząca/ doświadczająca każdego z powyższych naruszeń prawa?;
- jakie instytucje/ organizacje społeczne mogą być pomocne w rozwiązaniu problemu?
- co trzeba wiedzieć, zanim się w ogóle podejmie jakiekolwiek działanie?

KOMENTARZ: Na ogół skupiamy się na tym, co w ogóle możemy zrobić. Tymczasem podstawą stosowania
prawa jest jego znajomość, tak w przypadku tzw "stróżów prawa", jak i w przypadku przeciętnego obywatela/
obywatelki. W związku z tym warto uczennicom/ uczniom zwrócić uwagę na to, jak ważna jest dla ich
aktualnego i przyszłego życia znajomość praw, a także wiedza o tym, jakie instytucje i organizacje społeczne
zajmują się realizowaniem prawa bądź wspieraniem jego realizacji.

Ćwiczenie dodatkowe - praca domowa:
Zaproponuj uczennicom i uczniom, by w parach przygotowali referaty odnośnie wybranych organizacji
zajmujących się prawami człowieka. Poproś, by skorzystali z internetu, i oprócz odwiedzenia strony www
organizacji postarali się o niej uzyskać informacje również z innych źródeł (np. z mediów). Możesz
przydzielić im po jednej organizacji z poniższej listy:

Fundacja Centrum Praw Kobiet
Fundacja Helsińska
Fundacja "Mama"
Fundacja "Feminoteka"
Stowarzyszenie "Nigdy Więcej"
Stowarzyszenie "Rzeczpospolita Otwarta"
Stowarzyszenie "Lambda"
Stowarzyszenie "Kampania przeciw Homofobii"

9

Stowarzyszenie "W stronę Dziewcząt"; PROJEKT: Jej portret. Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i edukacji

obywatelskiej. Moduł III, lekcja 3: Mała szkoła praw człowieka.