PRAWO HANDLOWE WYKŁAD I 15.03.2014r.
dr Z.Gordon
Prawo handlowe – to prawo gospodarcze prywatne.
Prawo handlowe – zespół norm prywatno-prawnych regulujących status prawny przedsiębiorców oraz stosunki prawne z ich udziałem (nie wszystkie), tylko te, które są związane z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą.
Znajdują się tu dwa elementy:
przedsiębiorca – jego status jest regulowany przepisami prawa
stosunki prawne, w których uczestniczą przedsiębiorcy, te stosunki, które związane są z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą
Prawo handlowe jest prawem przedsiębiorców, w takim zakresie, w jakim jest regulowane metodą cywilistyczną.
Pierwsze regulacje pochodzą z Kodeksu Hammurabiego. Można te regulacje znaleźć też w prawie rzymskim, przełom starej i nowej ery
Prawo handlowe wykształciło się w średniowieczu, jako prawo stanowe (kupieckie)
Każde miasto miało swój status rynkowy. Ze statusów rynków wynika wiele, merytorycznie były zbliżone (podobna treść).
Kupcy przenosili nie tylko towary, ale reguły swojej działalności.
Prawo handlowe dotrwało do przełomu XVIII/XIX w. kiedy nastąpiło przewartościowanie.
Koniec XVIII w. i początek XIX w. to okres rewolucji przemysłowej, w szczególności produkcji przemysłowej, masowej. Pojawiło się pytanie o regulacje prawną działalności związanych z przemysłem. W okresie tym nastąpiło przewartościowanie (zakres przedmiotowy i podmiotowy). Stało się prawem prowadzących jakąkolwiek działalność gospodarcza i wszelkie rodzaje działalności gospodarczej (usługi…). W tym kształcie prawo handlowe nie wykształciło dla siebie odpowiedniej regulacji.
1807r. Kodeks handlowy Napoleona (zakres przedmiotowy i podmiotowy). W tym zakresie przetrwało do dnia dzisiejszego. Prawo handlowe zrodziło się ze stosunków rynkowych.
Prawo handlowe pozostało prawem stosunków rynkowych. Metodą regulacji tych stosunków jest metoda:
Metoda cywilistyczna (cywilno-prawna) – strony stosunków prawnych pozostają względem siebie jako równorzędni partnerzy. Żadna ze stron nie ma pozycji władczej, nie może niczego nakazać ani zakazać. Jest tu autonomia woli stron i zgodności.
Metoda administracyjna – jedna ze stron miała władcze uprawnienia; korzystano z niej w okresie przedwojennym przy gospodarce nakazowej; metoda ta była nie wydajna od strony prawnej, stosowana w gospodarce nakazowej.
Właściwa metoda to metoda cywilno-prawna.
Metoda cywilistyczna – korzystamy w obszarze stosunków rodzinnych, stosunki o gospodarczym charakterze
System dualistyczny – stosunki prawne regulowane metodą cywilistyczną nie związane z działalnością gospodarczą regulowane są odrębnie od stosunków o gospodarczym charakterze (regulowane są w odrębnym kodeksie handlowym)
System monistyczny – wszelkie stosunki prawne regulowane metodą cywilistyczną podlegają jednolitej regulacji prawnej; regulowane są w jednym podstawowym akcie-kodeks
System dualistyczne – Francja (już od czasu kodeksu Napoleona) –ustanowiono tu w 1804r. kodeks cywilny, a w 1807r. kodeks handlowy, został do dnia dzisiejszego.
Niemcy tez mają system dualistyczny (1863r.)
1869r. – ustanowiono pierwszy niemiecki kodeks handlowy, zastąpiony kodeksem handlowym z roku 1897r.
W Polsce w okresie międzywojennym przyjęto metodę dualistyczną.
1932r. Kodeks zobowiązań
1934r. Kodeks handlowy
Po wojnie rozpoczęto prace nad kodeksem cywilnym. Ostatecznie przyjęto system monistyczny – Polska.
1964r. Kodeks cywilny – zasada jedności prawa (przyjęto tą metodę monistyczną) i wszystko było zawarte w Kodeksie cywilnym.
Ta koncepcja w Polsce jest do dnia dzisiejszego. Podstawowym źródłem prawa jest kodeks cywilny, jest on źródłem prawa handlowego.
Materia regulowana metodą cywilistyczną jest ogromna. Nie da się stworzyć kodeksu, który regulowałby wszystkie stosunki.
Przepisy szczególne dotyczą stosunków prawno - gospodarczych (inaczej mówiąc prawno-handlowych) i uzupełniają kodeks cywilny. Źródłem prawa handlowego są również inne przepisy.
Można te regulacje można usystematyzować w trzech grupach:
akty normatywne regulujące status prawny przedsiębiorców
źródła prawa handlowego: Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, kodeks spółek handlowych, Ustawa prawo spółdzielcze, Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych.
grupa pozakodeksowa prawa handlowego – odnosi się do regulacji (stosunków) prawnych miedzy przedsiębiorcami (przedmiotu stosunków), odnosi się nie do podmiotów, ale do dziedzin życia gospodarczego (dotyczy przedmiotu stosunków prawnych)
przykłady ustaw: prawo przewozowe, kodeks morski, 2002r. Prawo własności przemysłowej (dobra niematerialne: wynalazki, wzory przemysłowe, znaki towarowe, nazwy geograficzne np. oscypek), ustawa o terminach płatności w transakcjach handlowych, ustawa o gwarancjach płatności
akty o mieszanym charakterze (kompleksowym)- regulują status prawny pewnych podmiotów i stosunki prawne tej kategorii podmiotów
przykłady: prawo bankowe (reguluje status pr. banków oraz czynności bankowe), 2005r. ustawy dotyczące publicznego obrotu instrumentami finansowymi np. Komisja Nadzoru Finansowego, biura maklerskie, Giełda Papierów Wartościowych)
Na gruncie prawa handlowego mamy do czynienia z pluralizmem źródeł prawa (wielości).
Podstawowe źródła prawa handlowego ( prawo handlowe jest w ogromnym zakresie regulowane aktami normatywnymi -ok.90 aktów)
Przedsiębiorca – (istnieje kilkanaście definicji na użytek konkretnej ustawy i konkretnych w niej przypadkach) ma legalną definicję, określoną przez ustawodawcę, który stanowi, że przedsiębiorca w rozumieniu niniejszej ustawy przedsiębiorcą jest:
definicje ogólne przedsiębiorcy: art. 43 z indeksem 1 Kodeksu Cywilnego; art. 4 Swobody Działalności Gospodarczej (SDG); definicje są na użytek danej ustawy:
definicja KC do regulacji cywilno – prawnych
definicja SDG do regulacji publiczno – prawnych
obie definicje mają merytorycznie tą samą treść
Przedsiębiorca – jeżeli przepis szczególny na użytek konkretnej ustawy nie stanowi inaczej i jest zgodny z art. 43 ind.1 KC i art. 4 SDG jest to osoba fizyczna, osoba prawna i ułomna osoba prawna ( o ile przepis szczególny na użytek tego przepisu nie stanowi inaczej), która w imieniu własnym i na własny rachunek w sposób zorganizowany i ciągły w celach zarobkowych prowadzi działalność wytwórczą, handlową, budowlaną, usługową lub polegającą na eksploatacji zasobów naturalnych.
Wyróżniamy w tym pojęciu dwa elementy:
a) element natury podmiotowej (wskazuje kto może być przedsiębiorcą)
b) element natury przedmiotowej (wskazuje, że ten kto może być przedsiębiorcą nim jest)
Ad. a) Podmiotowość gospodarczą mają: os. fizyczne, os. prawne i ułomne osoby prawne
Jeżeli jednostka organizacyjna nie jest ani os. fizyczną, os. prawną ani ułomną os. prawną to nie jest przedsiębiorcą. Nie może być przedsiębiorcą spółka cywilna (jest to zrzeszenie osób fizycznych)
Ze statusem przedsiębiorcy wiąże się uczestnictwo w obrocie towarowym. Tylko osoby mające osobowość cywilno-prawną lub publiczno-prawną.
Osoba fizyczna – człowiek od chwili narodzin, ma osobowość prawną (możność bycia podmiotem praw i obowiązków) i zdolność do czynności prawnych (zdolność do nabywania praw i obowiązków za pomocą własnych działań)
Roczne dziecko może dziedziczyć, ale nie może samodzielnie rozporządzać tym majątkiem.
Os. fizyczne mają nieograniczoną zdolność prawną co do zasady od urodzenia do śmierci, bądź uznania za zmarłego (10 lat – od ostatniego dnia kiedy osoba była widziana ustanie zdolność prawna)
Zdolność prawna jest bezwarunkowa.
Wyjątek: nasciturus – dziedziczy przed urodzeniem pod warunkiem, że urodzi się żywe, w każdym innym przypadku nie ma zdolności prawnej (jeżeli proces dziedziczenia zaczął się w okresie płodowym) nie ma zdolności prawnej;
Zdolność do czynności prawnych jest warunkowa:
- wiek
- poczytalność (zdolność rozpoznania swojego zachowania, pokierowanie nim)
1) osoby mające pełną zdolność do czynności prawnej:
- osoby, które ukończył 18 lat i nie są częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione)
- osoby między 16 a 18 r.ż. za zgodą sądu opiekuńczego gdy zawarły związek małżeński (nie traci się w tym przypadku zdolności do czynności prawnej nawet w przypadku śmierci, rozwodu – dotyczy to tylko kobiet). Może w sposób ważny i skuteczny dokonywać wszelkich czynności prawnych. Czynności muszą być dokonane z zachowaniem formy.
2) osoby o ograniczonej zdolności prawnej:
- małoletni 13-18lat lub pełnoletni częściowo ubezwłasnowolnione. Mają oni przedstawiciela ustawowego (rodzice pod warunkiem, że żyją i, że nie zostali pozbawieni i ograniczeni władzy rodzicielskiej)
- powyżej 18 lat ubezwłasnowolnieni częściowo – kurator powołany przez sąd
Czynności prawne tych osób nie są bezwzględnie nieważne, wymagają zgody przedstawiciela ustawowego. Zgoda może być dokonana:
- przed czynnością (ex ante)- po dokonaniu czynności – potwierdza ją (ex post)
Brak zgody – czynność nieważna
Czynność ważna, ale nie wywołuje skutków prawnych, póki przedstawiciel ustawowy nie potwierdzi jej (bezskuteczność zawieszona- jest to rodzaj sankcji)
Ważność czynności prawnych gdy: zgoda przedstawiciela ustawowego nie jest wymagana;
3) osoby pozbawione zdolności do czynności prawnej: osoba do 13 r.ż. (dopuszczalność rozporządzania środkami uzyskanymi np. od rodziców –kieszonkowe) lub osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Czynności dokonane przez te osoby są względnie nieważne. Są tu dwa wyjątki:
- dopuszczalne jest dysponowanie śr. pieniężnymi przekazanymi przez przedstawiciela ustawowego
- drobne bieżące sprawy życia codziennego, ale pod warunkiem, że działają te czynności na szkodę małoletniego (czynność zdziałana z wyzyskiem małoletniego) – czynność nieważna, przedstawiciele mogą żądać zwrotu np. wysłany po chleb zapłaci za niego 20zł
Wiek kończy się w dniu urodzin o godzinie zero (początek dnia)
*każda osoba fizyczna może być przedsiębiorcą (każda osoba fizyczna od momentu narodzin do śmierci; bo nie ma tu żadnego zastrzeżenia co do jej zdolności do czynności prawnej)
* reguła logiki formalnej „lege non destinguende” = ustawa nie rozróżnia
Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnej może nabyć status przedsiębiorcy w wyniku własnych działań. W pozostałych przypadkach to nie są własne działania np. dziedziczenie.
* 1997r. uchwalono i opublikowano ustawę o krajowym rejestrze sądowym (weszła w życie 2000r.)- wszyscy przedsiębiorcy podlegali obowiązkowemu wpisowi do KRS; przy wpisie należy poczynić wzmiankę o czynności do zdolności prawnych
Drugą kategorią osób mogących być przedsiębiorcą są osoby prawne- są to jednostki organizacyjne, którym osobowość prawną przyznaje norma prawna; oparte na majątku lub instytucji członkowstwa osoba prawna ma te same cechy co os. fizyczna (zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej). Osoba prawna jest cechą normatywną; tylko norma prawna kwalifikuje kategorie jednostek organizacyjnych, którym osobowość prawną przyznaje; np. kodeks spółek handlowych w odniesieniu do sp. z o.o. i akcyjnych – nabywają osobowość prawną od momentu wpisania do rejestru.
W prawie spółdzielczym: spółdzielnie maja osobowość prawną. Przedsiębiorstwa państwowe to państwowe osoby prawne.
Aby mówić o osobie prawnej musi być przepis, który im osobowość prawną nadaje.
Osobowość prawna może być przyznana każdej jednostce organizacyjnej, warunkiem przyznania jest:
- wyodrębnienie organizacyjne (ta jednostka nie może przynależeć do nadrzędnej struktury, wyodrębnienie organizacyjne np. oddział banku nie ma osobowości prawnej, ponieważ jest w strukturze banku; wyjątek: stowarzyszenia, którym przepisy nadają osobowość prawną, ale również taką osobowość mają jednostki terenowe)
- wyodrębnienie majątkowe (jednostka ma odrębny majątek od innych podmiotów)
- zdolność do ponoszenia odpowiedzialności swoim (własnym) majątkiem – osoba prawna jest odrębnym podmiotem prawa (tak jak osoba fizyczna) – jeżeli zaciągnie zobowiązanie to musi za nie odpowiadać (płacić); jeżeli osoba ta nie ma majątku, żeby zapłacić to nie jest to dopuszczalne przez przepisy prawa dlatego powstanie os. prawnej zależy od zgromadzenia majątku np. spółka z o.o. – kapitał – wkłady 5000zł
System normatywno-prawny – konkretna jednostka nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru sądowego, np. spółka powstanie dzisiaj, ale osobowość prawną ma z chwilą wpisania so rejestru sądowego.