Arystoteles
Wszystkim ludziom wrodzone jest pragnienie poznania. Rodzaj ludzki zaś żyje i sztuką, i rozumowaniem. Wiedza towarzyszy mądrości. Poznanie najbardziej ogólne jest też dla ludzi najtrudniejsze, gdyż jest najdalsze od poznania zmysłowego. Albowiem pod wpływem zdziwienia ludzie zarówno dziś oddają się filozofowaniu, jak i kiedyś zaczęli to czynić. Zasad dowodzenia się nie dowodzi.
Uczeń Platona. Ale tak genialny i twórczy, że wypracował swój system filozoficzny, założył szkołę: Liceum i był nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Twórca logiki. Arystoteles to przykład empiryka, który opiera swe rozważania na doświadczeniu. On, w odróżnieniu od Platona, przyjrzał się głębiej temu światu i na nim oparł swe rozważania. Rozłożył wszystko na kategorie i zasady logiczne i dzięki temu opisał cały świat: materia i forma, substancja i ilość, stosunek i miejsce, czas i położenie. Zasada niesprzeczności i wnioskowanie dedukcyjne oraz indukcyjne. Podaje również cztery przyczyny wszystkiego: formalna - czyli na podstawie czego, celowa - w jakim celu, sprawcza - kto lub co, materialna - z czego. Nawet ludzką duszę wcisnął w karby kategorii. Dzięki Arystotelesowi świat stał się nam bliższy, dokładniej opisany, uporządkowany, w siatce kategorii i przyczyn. Arystoteles to autor bardzo wielu dzieł: Organon - o logice, Metafizyka, Etyka Nikomachejska i Eudemejska, Poetyka, Retoryka, Fizyka, a także wiele pism przyrodniczych.
KONCEPCJA CZŁOWIEKA W FILOZOFII ARYSTOTELESA
zobacz też więcej tekstów - ARYSTOTELES -
Powyższy podział duszy jest podstawą rozróżnienia dwóch typów dzielności:
dianoetycznych (przynależnych duszy rozumnej) i etycznych, zwanych też cnotami (właściwych duszy pożądliwej). Pierwsze są wynikiem nauki, wymagają więc doświadczenia i czasu, drugie natomiast można nabyć dzięki przyzwyczajeniu i nawykom. Wynika stąd, że cnoty nie są czymś nam wrodzonym, ponieważ gdyby takie były żadne przyzwyczajenia nie mogłyby ich zmienić.
Co więcej, cnót nabywamy w wyniku działań – postępując sprawiedliwie zyskujemy cnotę sprawiedliwości, która pozostaje w nas na stałe jako nawyk. Cnoty, czyli dzielności etyczne, są nam potrzebne po to, by podporządkowywać rozumowi wszelkie impulsy i pragnienia, które z natury swej z rozumem zgodne nie są. Dlatego też cnoty nazywa Arystoteles trwałymi dyspozycjami, w odróżnieniu od namiętności (coś, czemu towarzyszy przyjemność lub przykrość) i zdolności (to, dzięki czemu doznajemy namiętności), to znaczy tym, dzięki czemu odnosimy się do namiętności w sposób właściwy.
W związku z tym, dotyczą one niewątpliwie działania – jak więc postępować, by postępować zgodnie z cnotą? Arystoteles oczywiście wie, że nie można udzielić odpowiedzi, która w każdym jednostkowym wypadku by się sprawdzała, jednakże podaje on ogólną zasadę odnoszącą się do cnót. Ich cechą charakterystyczną jest, że „zanikają one z powodu niedostatku i nadmiaru” , utrzymuje je natomiast umiar.
Niedostatek i nadmiar to dwa błędy, pomiędzy którymi rozum wyznacza średnią miarę. Nie jest ona taka sama we wszystkich wypadkach, określamy ją każdorazowo ze względu na nas samych i zaistniałą sytuację. Konieczność wyboru środka jest nieodłącznie związana z cnotami etycznymi, ponieważ – jak już było powiedziane – odnoszą się one do namiętności i pragnień, a właśnie tych sfer najczęściej dotyczy przesada czy niedostatek.
W odniesieniu do wszelkich namiętności drogą środkową i, co za tym idzie, słuszną jest „doznawać tych namiętności we właściwym czasie, we właściwym celu i we właściwy sposób” . Ogólnikowość tych sformułowań jest jedynie pozorna – nie można bowiem inaczej zaproponować sposobów postępowania dla wszystkich sytuacji – w każdej z nich trzeba dokonać wyboru, wyboru świadomego i zgodnego z zaleceniami rozumu.
Przykładowo – w odniesieniu do dawania i brania dóbr materialnych umiarem jest szczodrość, nadmiarem rozrzutność a niedostatkiem chciwość, jeżeli chodzi o cześć i niesławę środkiem jest poczucie własnej wartości (uzasadniona duma), przesadą zarozumiałość a niedostatkiem przesadna skromność.
Jakkolwiek cnota jest wartością „pomiędzy” dwoma wadami, to ze względu na swój wymiar aksjologiczny jest doskonałością i jako taka zawsze powinna być przedkładana nad inne. Mówiąc o możliwości zdobycia cnoty przez nawyk Arystoteles wcale nie umniejsza człowiekowi jako wolnej i samo stanowiącej jednostce.
Właściwie jest dokładnie odwrotnie – filozof wie, że czyny dokonywane w poszczególnych sytuacjach kształtują charakter, ale też wie, że każdorazowo to my wybieramy albo to, co dobre albo to, co złe. W gestii człowieka leży więc stanie się cnotliwym jak również nikczemnym. Wiąże się to z przekonaniem, że warunkiem dokonywania czynów poprawnych moralnie jest wolny wybór, ponieważ tylko za takie działania ponosi człowiek odpowiedzialność, a co za tym idzie może zostać zganiony lub pochwalony.
Arystoteles zgadza się na „rozgrzeszenie” ludzi działających pod jakimś zewnętrznym przymusem, jednakże jest też daleki od ujmowania tej kategorii zbyt szeroko. Przykładowo – jeżeli w czasie sztormu wyrzucę cały majątek za burtę to pomimo wszystkich okoliczności zewnętrznych czyn ten będzie wynikiem mojej decyzji.
Podobnie nie są usprawiedliwieni ludzie, którzy w wyniku, na przykład, pijaństwa dopuścili się czynu karygodnego – oni sami doprowadzili się do stanu, w którym nie mogli podejmować świadomych decyzji – są więc za nie odpowiedzialni. Skoro więc, nasz charakter ustala się pod wpływem dokonywanych czynów, a my będziemy wybierać zło, tym samym staniemy się nikczemnymi – czy raczej takimi się uczynimy.
Jeżeli natomiast będziemy postępować zgodnie z nakazami rozumu i zgodnie z cnotą - utrwalimy w sobie dyspozycję do działania etycznie poprawnego. Ułatwieniem może tu również być fakt, że posiadane już trwałe dyspozycje „same z siebie rodzą dążność do wykonywania tych czynności, którym zawdzięczają swe powstanie” – co niestety w przypadku ludzi postępujących nikczemnie może mieć zgubne konsekwencje.
Nie jest niczym oryginalnym stwierdzenie, że myśl Arystotelesa w znacznej mierze cechuje zdroworozsądkowość, jednakże nie można pominąć tej kwestii. Nawet w przypadku etyki daje o sobie znać ten charakter rozważań filozofa – ostateczny cel działań człowieka – szczęście – jakkolwiek z pewnością nie jest równoznaczne ze zdobywaniem fortuny, z drugiej strony według Stagiryty nie może się obejść bez dóbr zewnętrznych.
Nie jest bowiem łatwo dokonywać czynów moralnie pięknych jednocześnie będąc biedakiem. Ponadto, cnoty opisywane przez Arystotelesa (jakkolwiek nie zawsze wyjaśniane w sposób zadowalający) nie są jakimiś wymyślonymi kategoriami zupełnie obcymi wobec ludzkiego życia codziennego – jest wręcz przeciwnie – wyrażają one w pełni poglądy i zasady postępowania charakterystyczne dla ówczesnej Grecji. Dlatego tez można zaryzykować tezę, że rozważania zawarte w „Etyce Nikomachejskiej” rzeczywiście miały na celu wyjaśnienie i pokazanie właściwej drogi zwykłym obywatelom greckiej polis.
Koncepcja człowieka u Arystotelesa
swoją koncepcję człowieka oparł Arystoteles na nauce o duszy, której główną funkcją jest poznanie zmysłowe i umysłowe,
Koncepcja duszy:
byty ożywione różnią się od bytów nieożywionych tym, że zawierają duszę, zasadę, która udziela im życia,
rzecz konkretna = materia (która jest możnością) + forma (która jest aktem); materia jest możnością, a forma – aktem (entelechią),
ciała ożywione mają życie, a nie są nim same; są materialnym i potencjalnym podłożem, którego aktem i formą jest dusza,
"dusza jest formą ciała naturalnego, mającego w możności życie”,
Arystoteles niejako syntetyzuje tu dwie koncepcje: presokratycy mieli rację w tym, że dusza jest wewnętrznie złączona z ciałem; Platon miał rację, podkreślając idealną naturę duszy,
podział duszy na 3 "części":
a)wegetatywna – rodzenie, odżywianie się, wzrost,
b)zmysłowa – motoryczny – postrzeganie zmysłowe, ruch przestrzenny,
c)rozumna – poznanie, namysł, wybór,
rośliny mają jedynie duszę wegetatywną, zwierzęta – wegetatywną i zmysłową, a ludzie, prócz tamtych dwóch, jeszcze rozumną,
żadne stworzenie nie może posiadać duszy „wyższej” bez dusz „niższych” (zmysłowej bez wegetatywnej, rozumnej bez wegetatywnej i zmysłowej).
trójpodział nie znaczy, że człowiek lub zwierzę posiadało więcej niż jedną duszę – kolejne „części” zawierają się w sobie (jak figury geometryczne – przykład arystotelesowski), nie funkcjonują osobno, nie różnią się jakością,
dusza arystotelesowska jest jednorodna, dlatego często termin „części duszy” zastępuje Stagiryta innym: „władze duszy”.
Poznanie:
poznanie opiera się na dwóch władzach duszy: zmysłowej i rozumnej,
poznanie zmysłowe tyczy się przedmiotów jednostkowych, poznanie umysłowe tyczy się przedmiotów ogólnych, niezmiennych.
Arystoteles wyróżnia pięć zmysłów i przyznaje każdemu z nich właściwe mu przedmioty zmysłowe (wzrok – barwa, smak – smak, słuch – dźwięk, węch – zapach, dotyk – to, co ciepłe, zimne, wilgotne, suche, miękkie, twarde), a także ośrodki przewodniczące, w których zmysły mogą funkcjonować (wodę, powietrze).
wrażenie zmysłowe jest nieomylne tylko wtedy, gdy zmysł ujmuje przedmiot właściwy sobie,
poznanie zmysłowe dostarcza przedmiotu (którym jest wrażenie) dla poznania umysłowego,
jeden rozum (intelekt bierny) odpowiada materii, bo staje się wszystkim (pojęciami), jest potencjalny w tym sensie, że będąc uzależniony od wrażeń przenosi je w sferę umysłową i przygotowuje materię dla abstrakcji,
drugi rozum (intelekt czynny, aktualny przez abstrakcję) odpowiada przyczynie sprawczej – bo, na wzór światła, tworzy wszystko – powoduje aktualizację pojęć (umysłu nie aktualizuje samo wyobrażenie, jak przedmiot zmysłowy samorzutnie aktualizuje zmysł), usuwa z uzmysłowionego wrażenia cechy przypadkowe i zostawia tylko isotę poznawalną, tworząc jej formę jako pojęcie,
z wrażenia umysł dobywa "istotę rzeczy" i stwarza ideę (eidos), obraz umysłowy rzeczy,
Cel człowieka, którym jest szczęście:
musi więc istnieć ostateczny cel i najwyższe dobro, którym jest szczęście (eudaimonia),
przyjemność i doznawanie rozkoszy wg Arystotelesa nie prowadzi do prawdziwego szczęścia; nazywa on życie podporządkowane takiemu szczęściu, życiem niewolniczym,
ludzie lepiej wykształceni (aktywni obywatelsko) upatrują szczęście w zaszczytach – te są jednak czymś tylko zewnętrznym i, choć taki model życia zachowuje pozory słuszności, zaszczyty, podobnie jak bogactwa, są jedynie środkami w drodze do pewnego celu,
nie miał racji także Platon, upatrując najwyższego dobra w Idei Dobra, gdyż nawet jeżeli ona istnieje, człowiek nie mógłby jej osiągnąć ani posiąść. Nie może chodzić o dobro transcendentne, ale o dobro immanentne,
dobro człowieka może polegać tylko i wyłącznie na działaniu dla niego specyficznym, takim, które tylko on potrafi wykonać (dobro każdej rzeczy polega na jej działaniu specyficznym) – rozumie i działalności duszy według rozumu (działanie duszy zgodne z wymogami jej dzielności),
prawdziwymi wartościami są według niego nie wartości zewnętrzne, nie wartości cielesne, ale wartości duchowe, które polegają na cnocie duszy ludzkiej. W nich to leży szczęście,
część rozumna duszy składa się z części rozumnej w znaczeniu właściwym (dianoetikon) oraz części uczestniczącej poniekąd w rozumie, słuchającej go (ethikon).
część rozumna właściwa reguluje zdolność poznawania naukowego i zdolność rozumowania (spryt, rozsądek),
część uczestnicząca w rozumie reguluje dzielność etyczną (wrodzoną i tę w znaczeniu właściwym),
to rozróżnienie jest podstawą podziału dzielności na różne zalety – dianoetyczne – mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia, rozsądek – i etyczne – sprawiedliwość, męstwo, szczodrość, umiarkowanie,
Arystoteles.
Arystoteles żył w latach 384 - 322 r. p.n.e.. Pochodził z Macedonii, jednak przybył do Aten i wstąpił do Akademii Platona, który miał już wówczas 61 lat. Najbardziej interesowała go żywa przyroda, z uwagą obserwował wszystko co go otaczało. W wielu przypadkach stanowił dokładne przeciwieństwo Platona, który posługiwał się tylko rozumu. Przyjął jednak pewne platońskie myśli, od niektórych zaś odszedł. Odrzucił idee degradacji i awansu, Platoński podział na klasy był dla niego podziałem stosunkowo sztywnym, dało to podstawę do tzw. średniowiecznego feudalizmu. Zadał sobie pytanie „co to jest dobro i na czym polega”. Doszedł do wniosku, że najważniejszym dobrem człowieka jest szczęście jednostki, ale też całego społeczeństwa. Odszedł od totalitaryzmu i despotyzmu państwowego Platona. Twierdził że szczęście nie jest w rękach państwa, ale w rękach jednostek, a każdy z nas ma wolną wolę, każdy z nas może być szczęśliwy, jeśli chce. Szukał też tzw. złotego środka, szczęście rozumiał w sensie materialnym i duchowym, uważał, że warunkiem szczęścia duchowego musi być pełne zaspokojenie potrzeb materialnych.
Arystoteles ujmuje człowieka w trzech zagadnieniach : jego aktywności, wewnętrzne wzajemnych stosunków: człowiek - otaczający świat. Aktywność : oprócz procesów wegetatywnych(charakterystycznych dla roślin) i motorycznych (charakterystycznych dla zwierząt), człowiek posiada również procesy świadomości, wśród których szczególnie istotne są procesy myślenia. Tylko istoty z uruchomionymi procesami motorycznymi i świadomości posiadają duszę wewnętrzna organizacja. Człowiek posiada 5 rodzajów wrażeń zmysłowych, uczucia(przyjemne, bądź przykre) i myślenie (pojęcia i sądy). Arystoteles stworzył tzw. teorię asocjacyjną(4 prawa kojarzenia), czyli : styczność w czasie, przestrzeni, podobieństwo i kontrast. Człowiek jest istotą społeczną, uczestniczy w życiu społecznym( zoon politikon) Arystoteles stworzył tzw. teorię asocjacyjną(4 prawa kojarzenia), czyli : styczność w czasie, przestrzeni, podobieństwo i kontrast. Psychologia dzieli się na teoretyczną i praktyczną (stosowaną). Teoretyczna - np. ogólna, rozwojowa, społeczna, osobowości, porównawcza, różnicowa, psychopatologia praktyczna - np. kliniczna, wychowawcza, pracy, sądowa, wojskowa, penitencjarna, rehabilitacyjna. Zatem psychologiczny test musi być wystandaryzowany (zawsze taki sam dla wszystkich), znormalizowany (różnicujący populację).
Kolejnym wielkim i cenionym filozofem jest Arystoteles.
Był on uczniem Platona i, mimo odmienności idei, przyjął od swego poprzednika wiele cennych i niezastąpionych założeń. Odrzucił platońską teorię bytu idealnego, zakładając, że jedynym bytem prawdziwym są jednostkowe rzeczy, w których szukać należy ich ogólnej istoty. Poznanie według Arystotelesa odbywa się za pomocą rozumu i zmysłów. W przeciwieństwie do Platona filozof uznawał, iż nie ma pojęć wrodzonych, umysł jest nie zapisaną tablicą, która zapełnia się w procesie postrzegania rzeczywistości. Wiedza zmysłowa prowadzi do poznania rozumowego. Właściwym celem człowieka nie jest cnota, ale szczęście rozumiane nie jako przyjemność, lecz życie godne człowieka, rozumne i pełne cnoty. Od Arystotelesa pochodzi podział filozofii, wyróżnianie logiki, opracowanie psychologii oraz owe pojęcie Boga, rozumu, materii, formy itd.
W psychologii Arystoteles stosował ogólne zasady swojej filozofii. Wykorzystał pojęcia formy i materii, aby ująć stosunek duszy i ciała. Wedle wielkiej koncepcji dusza jest substancją oderwaną od ciała, jak chciał Plafon, ale też nie jest ciałem, jak chciał Demokryt. Wedle Arystotelesa, formą, czyli energią ciała ograniczonego: dusza i ciało stanowią nierozłączną całość.
Psychologia Arystotelesa była typowym przykładem tego, jak kompromisowo usposobiony umysł z czynników, które dla innych były przeciwieństwem, robił szczeble jednego szeregu. To właśnie Arystoteles był przekonany, że wszelka władza poznawcza duszy musi być receptywna. Był gotów uznać, iż maszynami są dusze niższe, ale nie dusza rozumna. Ta musi być pierwszą przyczyną swych działań. Trudność tę, że rozum jest z jednej strony receptywny, a z drugiej samorzutny, rozwiązywał Arystoteles przez rozróżnienie dwojakiego rozumu: biernego i czynnego. Bierny czyni zadość receptywności poznania, czynny- samorzutności o możności duszy.
Arystoteles głosił, iż nie ma innego dobra niż realne, szukał celów osiągalnych. Jego etyka była empiryczna, łączył normy z opisem działania ludzkiego, wprowadzał normy z opisem działania ludzkiego, zaś wyprowadzał normy z realnej natury człowieka, chciał aby powszechność norm godzić z indywidualną naturą działającego. Dla Arystotelesa miarą słuszności był żywy wzór dobrego i mądrego człowieka.
Arystoteles uważał, że naturę dobra znajdzie się drogą abstrakcyjnego rozumowania, lecz przez ustalenie, jakie w życiu ludzie sobie stawiają cele. Cele ludzkości są rozmaite. A więc Arystoteles uważał, że zaletami człowieka rozumnego są: mądrość, rozsądek, a także życie czystą teorią boską.
______________________________________________________________________________-
Jak dokonuje się proces intelektualnego poznania.
PROCES INTELEKTUALNEGO POZNANIA (Arystoteles)
Poznanie – zmysłowe i intelektualne.
Proces poznania polega na tym, że człowiek ma wspólne ze światem zwierzęcym zmysły zewnętrzne (dotyk, smak, węch , słuch, wzrok- najdoskonalszy), ale również ma jeszcze wewnętrzne (pamięć, wyobraźnia, władza oceny zmysłowej0. W człowieku pojawia się więc rozum szczegółowy, który, rozpoznaje jednostkę jako taką, konkret szczegółowy, i nie działa na zasadzie instynktu. Jest przejście z konkretu do ogółu. Arystoteles mówi o dwóch intelektach: w pionie poznania intelektualnego rozpoznaje rzeczywistość taką jaka ona jest – realizm realny, rozpoznaje formę dzięki INTELEKTOWI BIERNEMU (ROZPOZNAJĄCEMU), a INTELEKT CZYNNY jest czysty i niezmieszany z ciałem.
Intelektualne poznanie zachodzi w duszy rozumnej. Władzą która dokonuje tego poznania jest intelekt. Zmysły dostarczają wyobrażeń, ale wyobrażenie, które ma cechy konkretne nie jest w stanie zmobilizować intelektu do poznania. Z tego względu wyróżnił intelekt czynny, który tak jakby rozświetla i wydobywa strukturę ogólną, a intelekt bierny rozpoznaję
________________________________________________
Poglądy Arystotelesa
Arystoteles urodził się prawdopodobnie na przełomie 384/383r.p.Chr. w Stagirze nad granicą macedońską. Był uczniem, ale nie bezkrytycznym naśladowcą Platona. Był pierwszym i w zasadzie jedynym przyrodnikiem systematykiem, który uważał, że człowieka należy umieścić w jednej grupie klasyfikacyjnej ze zwierzętami. Uważał jednak, że człowiek różni się od zwierząt pewnymi cechami charakterystycznymi jak również pewnymi właściwościami umysłowymi.1
Arystoteles bada nie tylko świat w jego ogólności, jego przyczyny i zasady oraz jego strukturę, ale także poszczególne rodzaje bytów, a więc byty nieożywione i te, które posiadają życie. I właśnie tutaj człowiek jest określony jako istota żywa (dzoon), jako byt posiadający życie. Arystoteles głosił, że człowiek to byt ożywiony, obdarzony rozumem. Dusza jest to „pierwszy akt ciała naturalnego organicznego.”2 Filozof podzielił duszę na wegetatywną, zmysłową i rozumną (intelektualną). Zgodnie z tą teorią rośliny maja duszę wegetatywną, zwierzęta – wegetatywną i zmysłową, natomiast ludzi cechują wszystkie trzy typy. Specyficznym działaniem człowieka jest rozum i działalność duszy według rozumu. Prawdziwe dobro człowieka polega zatem na tym działaniu, czyli na działalności rozumnej, albo na jej doskonałym rozwinięciu i urzeczywistnieniu3. Generalne pojęcia nie są człowiekowi wrodzone, lecz powstają z biegiem czasu samorzutnie i wywodzą się ze zdolności zmysłowego postrzegania oraz z natury duszy ludzkiej.4 Filozof widział istotę człowieka w rozumnej części duszy. Prawdziwymi wartościami są dla niego tylko wartości duszy. Ludzką cnotą jest tylko ta cnota, w której udział ma działanie rozumu. W duszy czysto rozumnej istnieje jeszcze cnota zwana cnotą dianoetyczną czyli cnotą rozumu. Cnotę etyczną można zdobyć w taki sposób w jaki zdobywa się różne sprawności.
Ważną kwestię zajmuje w jego filozofii przyjemność. Dla Arystotelesa przyjemność jest w każdym momencie działaniem doskonałym. Pragnienie szczęścia staje się czymś naturalnym, „ponieważ w sposób naturalny towarzyszy życiu każdemu działaniu właściwemu życiu jako doskonałość tegoż działania w wyżej sprecyzowanym sensie”.5
Rozpatrzmy jeszcze przyjaźń u Arystotelesa. Arystoteles rozpatruje przyjaźń w kategoriach dyspozycji, (czyli cnoty) do utrzymywania twórczych relacji, których celem i motywem jest dobro poznawania i kontemplacji najwyższych prawd i życia w ich świetle. Tak rozumiana przyjaźń łączy ludzi zdobywających mądrość i rozwija postawę podporządkowującą uczucia i pożądania rozumowi. 6
Najważniejszy u Arystotelesa był człowiek jako obywatel. Arystoteles stawiał jednak pewne warunki dotyczące bycia obywatelem. Nie było wystarczające, że człowiek mieszkał na terytorium jakiegoś państwa lub był potomkiem obywatela. Obywatelem mógł być tylko ten, kto udzielał się w sądach i zgromadzeniach ludowych, które ustanawiały prawa i rządziły państwami. Arystoteles selekcjonuje ludzi, dzieląc ich na obywateli i nie-obywateli. Rzemieślnik nie mógł nazwać się obywatelem, mimo, iż był wolnym człowiekiem, gdyż nie spełniał wyżej wymienionych zadań. Oczywiście członkowie podbitego miasta czy kolonii też nie mogli, według naszego filozofa, należeć do wspólnoty obywateli greckich. Człowiek musiał spełniać określone funkcje w państwie, niezależnie od tego czy był obywatelem czy nie. U Platona istota ludzka musiała znać swoje miejsce w hierarchii społecznej. Państwo, żeby istnieć musi mieć rolników, rzemieślników, wojowników, kupców, ludzi ustalających, co pożyteczne i kapłanów. Niewolnicy (rolnicy), rzemieślnicy i kupcy nie mogli należeć do wspólnoty obywateli.
Podsumowując myśl Arystotelesa szczęśliwy człowiek to taki, który został wybranym na szczęśliwca. Są to ludzie będący obywatelami państwa. Człowiek jest ściśle związany ze zbiorowością i od niej uzależniony.7
Zakończenie
Opisując myśli i poglądy filozofów, doszłam do wniosku, że warto zgłębiać tajniki wiedzy o człowieku, jest jeszcze mnóstwo teorii i mnóstwo zagadnień dotyczących człowieka, których w mojej pracy nie udało się przedstawić. Przedstawienie wszystkich koncepcji warte jest szczególnej uwagi. W pracy zostały przedstawione jedynie podstawowe postulaty i założenia.
Waligórski A. Antropologiczna koncepcja człowieka. Wydawnictwo PWN, Warszawa 1973, str. 39↩
Reale G., przeł. E. I. Zieliński, Historia filozofii starożytnej,.. Tom II, str. 453↩
Tamże, str. 479↩
Krokiewicz A. Arystoteles, Pieron i Plotyn Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1974, str. 39↩
Reale G., przeł. E. I. Zieliński, Historia filozofii starożytnej,.. Tom II, str. 502↩
Pezgan Jan, Przyjaźń w refleksji filozoficznej… str. 165 - 166↩
Kasprzyk L. , Węgrzecki A. Wprowadzenie do Filozofii…str. 227↩