ROTACYZM(RERANIE) - NIEPRAWIDŁOWA REALIZACJA GŁOSKI „r”
Spółgłoska „r” jest głoską przedniojęzykowo- dziąsłową, drżącą, ustną, twardą i dźwięczną. Przy jej wymowie koniuszek języka wibruje przy górnych dziąsłach. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Podniebienie miękkie uniesione i cofnięte zamyka przejście do jamy nosowej.
Wymowa głoski r jest dość trudna, dlatego pojawia się ona w rozwoju mowy dziecka zwykle jako jedna z ostatnich, czasem dopiero w 5, a nawet 6 roku życia.
ROTACYZM (RERAN IE)- to zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidłowej realizacji głoski r. Głoska ta może być przez dziecko deformowana (rotacyzm właściwy), zamieniana na inna głoskę (pararotacyzm) lub opuszczana (mogirotacyzm). Ponieważ jest to jedna z ostatnich głosek pojawiajacych się w toku rozwoju mowy dziecka, cechuje ją największa liczba zniekształceń.
Przyczyną rotacyzmu jest…
niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego „r”. Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka: jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski „r” nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku „r” może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy.
W obrębie rotacyzmu występuje:
Pararotacyzm
Zastępowanie (substytucja )głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo np.: j, ł, d, w, l;
(przykład: rower - jowej, rower - łoweł, rower - dowed, rower - wowew, rower - lowel).
Mogirotacyzm
Opuszczenie (elizja) głoski r. Głoska r w systemie fonetycznym dziecka nie istnieje(przykład: ryba - yba).
Rotacyzm właściwy
Polega na deformacji głoski r, czyli tworzeniu dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym naszego języka. Na skutek zmiany miejsca artykulacji głoska r powstaje w innym miejscu i brzmienie jej jest zdeformowane.
Rodzaje rotacyzmu właściwego:
reranie języczkowe - zamiast czubka języka, drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego.
reranie wargowe
- dwuwargowe (drgają obie wargi - furmańskie r );
- wargowo-zębowe (dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy).
reranie międzyzębowe - polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.
reranie policzkowe lub boczne- prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiając w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek języka lub krawędzie języka oraz jeden lub dwa policzki.
reranie podniebienne - polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie.
reranie gardłowe - powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie ręką). Wymowa głoski r gardłowa z wibracją języka i podniebienia miękkiego - zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r.
reranie nosowe - realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków. Nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng i powstaje w wyniku nie domykania wejścia do jamy nosowej.
reranie boczne - wadliwa, boczna realizacja głoski r. Strumień powietrza przeciskając się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami, powoduje powstanie nieprzyjemnego brzmienia.
reranie krtaniowe - polega na wadliwej, krtaniowej realizacji głoski r.
reranie językowo – wargowe - polega na wadliwej językowo - wargowej artykulacji głoski r.
reranie językowo – boczne - wadliwa językowa boczna, często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.
reranie świszczące - wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona.
W większości przypadków rotacyzmu prowadzi się ćwiczenia wstępne, których celem jest doprowadzenie do wibracji czubka języka.
Do podstawowych ćwiczeń należą:
rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szerokiego języka
ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatne żucie
układanie szerokiego języka i wykonywanie wdechów i wydechów przy lekko rozchylonych wargach
ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego
liczenie górnych zębów
masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby
zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka
unoszenie szerokiego języka za górne zęby
klaskanie językiem
odklejanie językiem chrupek kukurydzianych lub opłatka z podniebienia
zlizywanie z przedniej części podniebienia twardego przyklejonego kawałka czekolady, kropli miodu, odrobiny dżemu itp.
naśladowanie lub ssanie prawdziwego cukierka czubkiem języka
szybkie i delikatne wymawianie dziąsłowych głosek „t” i „d” oraz „t”, „d”, „n” przy znacznym otwarciu ust
energiczne wielokrotne wybrzmiewanie: te, te, te; ty, ty, ty; de, de, de; dy, dy, dy;
śpiewanie różnych melodii na sylabach la, lo, le, lu, ly
coraz szybsze i wielokrotne wypowiadanie zbitki bd
powtarzanie ze stopniowym przyspieszaniem: bda, bdo, bdu, bde, bdy, pta, pto, ptu, pte, pty, bda – pta, bdo – pto, bdu – ptu, bde – pte, bdy – pty podczas szerokiego otwierania jamy ustnej, unoszenie czubka języka do podniebienia, a następnie szybkie i wielokrotne wymawianie przytępionych głosek „t”, „d” oraz zbitek spółgłoskowych td, tdn, a także zbitek sylabowych: teda – teda, tede – tede, tedo – tedo, tedu – tedu, tedy – tedy
unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego, wymawianie przedłużonego „d” z równoczesnymi energicznymi, poziomymi ruchami palcem po wewnętrznej powierzchni języka lub wędzidełku podjęzykowym.
Ze starszymi dziećmi ćwiczenia te wykonuje się w gabinecie logopedycznym siedząc przed lustrem obok dziecka.
Wymagają one przestrzegania następującej kolejności:
logopeda demonstruje ćwiczenie, zachęcając dziecko do obserwacji
dziecko próbuje wykonać ćwiczenie razem z logopedą
dziecko próbuje samodzielnie wykonać ćwiczenie, a logopeda obserwuje tę próbę i poprawia - udzielając instrukcji słownej - tylko te elementy ruchu, które zostały wykonane przez dziecko nieprawidłowo.
Z bardzo małymi dziećmi nie prowadzimy ćwiczeń języka przed lustrem, lecz wplatamy je zwykle jako element zabawy prowadzonej metodą całościową. Najczęściej są to zabawy dźwiękonaśladowcze, polegające na naśladowaniu różnych, naturalnych dźwięków, np. warczenie motoru, mruczenie kota, dźwięk wiertarki, trąbki. Pomocą do tych zabaw będą taśmy z nagraniami dźwięków z otoczenia i odpowiadające im ilustracje.
Wywoływanie [r]
Gdy czubek języka jest już wystarczająco sprawny, musimy wybrać najodpowiedniejszy dla danego dziecka sposób wywołania tej głoski.
Możemy:
próbować wywołać wibrację poprzez zbliżenie języka do podniebienia twardego, dziecko nabiera powietrza przez nos, wydycha ustami, starając się trzymać język na podniebieniu.
wprawić język w drganie kładąc go między wibrującymi wargami (parskanie). Przytrzymujemy wargi palcami, by drgał sam czubek języka. Potem stopniowo cofamy język aż na dziąsła. Ta metoda jest kontrowersyjna, jeśli dziecko ma tendencje do seplenienia!
próbować wywołać [r] z [ż]: przy wypowiadaniu głoski [ż] staramy się obniżyć dziecku żuchwę, przy czym ono próbuje cały czas trzymać język na górze (zabawa w siłowanie się). Uwaga: mięśnie żuchwy powinny być rozluźnione, inaczej będziemy siłować się z żuchwą, a nie językiem. Czasem zamiast obniżania żuchwy, przy artykulacji [ż] potrąca się palcem wędzidełko podjęzykowe.
lekko podbijać brodę, podczas gdy dziecko wymawia głoskę [l].
Nauczanie prawidłowego [r] zaczynamy najczęściej od sylab, w których [r] występuje po spółgłosce [t] - tr oraz [d] - dr. Jednak to, jaka to będzie spółgłoska, często zależy od dziecka. Niektóre świetnie radzą sobie z dr, inne z br. Należy natomiast unikać połączenia z tylnymi spółgłoskami.
Większość dzieci swoją przygodę z [r] zaczyna od sylab typu: C[r]V - spółgłoska-[r]-samogłoska, np. tra. Często właśnie w sylabach udaje się uzyskać tę głoskę. Więc dopiero po utrwaleniu wymowy sylab z [r] uczymy [r] w izolacji. Jeśli jednak dziecku najpierw uda się wymówić izolowane [r] (np. po perfekcyjnym opanowaniu szybkiej wymowy sylab: lylyly), to dopiero po jego utrwaleniu przechodzimy do nauki wymawiania [r] w sylabach z nagłosową grupą spółgłoskową.
Po sylabach z nagłosową grupą spółgłoskową powinny pojawić się w naszej terapii logotomy np.: atra, atre, atro, etru, otry, etry, udra, ydro , wyrazy , wyrażenia i zdania.
KIEDY NALEŻY ZACZĄĆ TERAPIE?
Z dzieckiem, które nie wymawia w ogóle „r” lub zastępuje je inną głoską ćwiczenia można rozpocząć dopiero koło 6 roku życia, gdyż wcześniej bywa zastępowana kolejno przez głoski j, l, które są formami rozwojowymi głoski „r”.
Do tego czasu dziecko ma prawo nie wymawiać „r”. Jeżeli natomiast dziecko zniekształca „r” w jakiś sposób opisany powyżej, to znaczy, że ma wadę wymowy, i w tym wypadku nauczanie poprawnego „r” należy rozpocząć możliwie jak najwcześniej.
UTRWALENIE GŁOSKI „r”
- utrwalenie dźwięku w sylabie
- utrwalenie dźwięku w wyrazie
- utrwalenie głoski „r” w zdaniu
- ćwiczenia utrwalające głoskę „r” w wierszykach, piosenkach, wyliczankach
- automatyzacja poprawnej wymowy w mowie spontanicznej, opowiadaniu ilustracji, historyjek obrazkowych, rozmowy kierowane
- ćwiczenia utrwalające z wykorzystaniem komputera