Renesans

Humanizn – ruch filozoficzny, kulturalny i moralny, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki renesansu.

Humanizm epoki odrodzenia swoim antropocentryzmem przeciwstawiał się niektórym tendencjom średniowiecza (szczególnie teocentryzmowi), w związku z czym nawiązywał do idei starożytności. Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce

Humanizm koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju.

Klasycyzm – styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian, Greków oraz Żydów. Styl ten nawiązywał głównie do antyku.

Cechy:

- wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu (rzymski Panteon i Partenon w Atenach),

- chęć wiernego odwzorowania elementów dekoracji, stroju czy architektury Antyku,

- statyka zamiast dynamizmu,

- oszczędność wyrazu,

- spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji,

- uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności,

- obraz idealistyczny,

- kształt ważniejszy niż barwa,

- tematyka moralizatorska, często propagandowa

- ukazywanie momentu przed ważnym wydarzeniem lub akcją

- używanie silnego strumienia, "snopu" światła

Tren – utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią; ważny element struktury tragedii greckiej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi.

W liryce polskiej szczególnie znany jest wydany w 1580 roku cykl 19 Trenów Jana Kochanowskiego, powstałych po śmierci jego córki Urszulki. Kochanowski przeciągnął na cały cykl swoich utworów klasyczny porządek epicedium: wyjawienie przyczyny bólu, wyliczenie zasług zmarłego, opłakiwanie, pocieszenie, moralne pouczenie, tworząc tym samym nieznaną wcześniej w tradycji gatunku formę cyklu trenologicznego.

Fraszka – krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub wierszowany o różnorodnej tematyce, często humorystycznej lub ironicznej (satyrycznej). Posiada puentę. Fraszka wywodzi się ze starożytności, swoimi korzeniami sięga do epigramatu, Były to krótkie napisy na kamieniach nagrobnych (epitafium) i przedmiotach codziennego użytku. Autorami fraszek było wielu znanych polskich poetów, między innymi Jan Kochanowski, Jan Sztaudynger. Kochanowski wprowadził fraszkę do literatury polskiej. Oprócz tematyki żartobliwej opisywał także fraszki refleksyjne, pochwalne, biesiadne, miłosne.

Pieśń – gatunek literacki poezji lirycznej, związany z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu. Pieśń to utwór liryczny podzielony na strofy, zwykle o tematyce poważnej.

Nowożytny kształt pieśni jako wiersza wywodzi się z utworów Horacego.

W średniowiecznej literaturze, pieśni były epickimi utworami narracyjnymi o tematyce historycznej, np. Pieśń o Rolandzie będąca lekturą szkolną.

Cechy pieśni:

- uproszczona budowa

- układ stroficzny

- częste refreny

- paralelizmy

- rytmizacja

Utopia – projekt lub przedstawienie idealnego ustroju politycznego, funkcjonującego na zasadach sprawiedliwości, solidarności i równości.

Założenia utopii według Chada Walsha [

- człowiek jest zasadniczo dobry, tj. jego zaobserwowane wady są następstwem nie tyle wiecznej natury ludzkiej, ile niesprzyjających warunków życia;

- człowiek jest istotą plastyczną i łatwo ulega zmianie;

- nie istnieje żadna nieusuwalna sprzeczność między pomyślnością jednostki a pomyślnością społeczeństwa;

- człowiek jest istotą rozumną i zdolną do stawania się coraz rozumniejszą, co umożliwia likwidację absurdów życia społecznego i ustanowienie w końcu pełni racjonalnego ładu;

- przyszłość obejmuje ograniczoną liczbę możliwości i są one całkowicie przewidywalne;

- należy dążyć do szczęścia na ziemi;

- ludzie nie mogą odczuwać znużenia szczęściem;

- możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców lub nauczenie sprawiedliwości wybranych do rządzenia ludzi;

- utopia nie zagraża ludzkiej wolności, ponieważ prawdziwa wolność realizuje się właśnie w jej ramach.

Problematyka fraszek Kochanowskiego:

Fraszki autorstwa Jana Kochanowskiego tematycznie były związane z życiem człowieka, jego poglądami i tym, czego doświadczył. W pewnym sensie są wykładnikiem filozofii samego ich autora, stanowiska wobec własnej twórczości oraz refleksji na temat ludzkiej egzystencji.

Podział fraszek Kochanowskiego:

Utwory refleksyjne: "O żywocie ludzkim",

Fraszki żartobliwe: "Raki",

"Na swoje księgi" to fraszka o charakterze autotematycznym.

"O żywocie ludzkim" ma charakter filozoficzny.

Na młodość" to utwór o konflikcie pokoleń.

"Na lipę" ma charakter refleksyjny.

„O żywocie ludzkim”:

Teza – „Wszystko z czasem przemija”

Podmiot liryczny jest zbiorowy, fraszka refleksyjna.

Utwór ten jest jakby chwilą zadumy nad ludzkim losem, nad niepewnością i ulotnością ziemskich wartości, takich jak: zacność, moc, pieniądze, uroda, sława. We fraszce tej autor porównuje ludzkie życie krótkiego, ulotnego nietrwałego i niepewnego tworu. Mówi, że uroda, moc, pieniądze, sława nie są nadrzędnymi dobrami i przeminą bezpowrotnie. Podmiot liryczny wyjaśnia, że nie warto się przyzwyczajać do obecnego życia bo to wszystko przeminie jak polna trawa. Życie porównuje do trawy, która wiosną ożywa a jesienią usycha tak jakby umierała. Bóg dał nam wszystko czego potrzebujemy do życia, lecz nie mamy wpływu że to kiedyś utracimy. Niewiadomo jak byśmy się starali to młodość, sława, zdrowie z czasem minie, jest tak od zawsze. W wierszu tym ludzie porównywani są do marionetek, które można wrzucić do worka jak się znudzą. Ludzie są aktorami a Bóg reżyserem.

Topos teatru świata

Kochanowski pokazuje tu motyw pochodny od toposu teatrum mundi, a mianowicie motyw człowieka-Bożego igrzyska. Otóż człowiek jest też marionetką, ale nie w rękach niesprecyzowanych sił wyższych, a w rękach Boga. On to decyduje o wszystkim, naśmiewa się z wszelkich działań człowieka zmierzających do osiągnięcia tytułów i bogactwa. Podobną wizję przedstawia Kochanowski w Pieśni IX

Pieśń IX:

Pierwszą strofę Jan Kochanowski rozpoczyna pozytywną myślą. Pisze, by mieć zawsze nadzieję, być zawsze dobrej myśli, niezależnie od okoliczności i tego co się w życiu zdarza. Ponieważ tak jak każdego dnia słońce wschodzi i zachodzi od nowa, tak też się dzieje, że po nieszczęściu pojawia się szczęście. W kolejnych dwóch strofach podaje przykład wyżej wymienionej myśli. Otóż takim złym okresem dla przyrody jest zima. Wszystko umiera, świat pokrywa lód i śnieg, świat jest pozbawiony barw. Zaraz jednak przychodzi wiosna, która odmienia tą całą sytuację. W strofach piątej i szóstej autor mówi, że w życiu każdego człowieka przeplata się ze sobą radość i smutek. Spowodowane jest to tym, że nic w życiu nie trwa wiecznie. Lecz zawsze trzeba czekać na to, że coś się zmieni na lepsze..

Należy przyjmować dzielnie to co zsyła los (fortuna). Człowiek niezależnie od tego co go spotyka

powinien zachować czyste i dobre serce, które powinno być takie zawsze i nigdy się nie zmieniać.

Pieśń XIX:

Kochanowski tłumaczy, na czym polega cnota dobrej sławy. Zdaniem poety, po śmierci, gdy rzeczy doczesne przeminą, a „ciało zniszczeje”, po człowieku zostaje tylko sława. W naszym interesie leży, aby sława ta była dobra. Bóg wyróżnił ludzi, dając im rozum i mowę. Dlatego też człowiek nie powinien ograniczać się jedynie do rzeczy materialnych, doczesnych.
Człowiek nie może być egoistą i myśleć tylko o sobie, powinien służyć innym. Należy również dbać o poszanowanie prawa i wolności, zarówno własnej, jak i innych ludzi. Poeta zwraca także uwagę na patriotyzm. Jego zdaniem każdy człowiek powinien dbać o dobro Ojczyzny oraz o to, by jej imię nie zostało zhańbione. Autor używa toposu „pomnika trwalszego, niż ze spiżu”.

Pieśń XII:

Pieśń XII Jana Kochanowskiego swoją formą przypomina rozprawkę: autor na początku utworu stawia tezę, którą później udowadnia. Dotyczy ona cnoty, której wg. autora zawsze towarzyszy zazdrość. Cnota w starożytnej Grecji oznaczała różne zalety, właściwości ludzi, a nawet rzeczy. Sokrates na zdefiniował ją jako powszechne zalety ludzkie, jak: odwaga, sprawiedliwość, dobroć. Podmiot liryczny mówi, że ludzie cnotliwi zawsze otoczeni są przez osoby zazdrosne, które nie mogą znieść tego, że są w jakimś stopniu gorsze.

Neoplatońska koncepcja człowieka:

Neoplatonizm postrzegał świat jako hierarchię bytów, które wyłaniają się z absolutu - bytu doskonałego, niepoznawalnego rozumowo. Z absolutu emanują kolejno

- świat ducha, obejmujący dostępne rozumowi idee;

- świat duszy, której częścią są jednostkowe dusze ludzkie;

- świat materii, na której emanacja się kończy.

Neoplatonizm wywiódł nową etykę, która opiera się na myśli, że jak dusza ludzka zmuszona jest przez wcielenie, to znaczy narodziny w ciele, zejść do najniższego świata, popadając w grzech, tak może ona przebyć drogę powrotną w kierunku absolutu. Do tego celu służyły specjalne rodzaje cnoty: oczyszczające i upodabniające dusze do Boga (uświęcające). Oraz cnoty kontemplacyjne i paradygmatyczne. Synteza tej etyki wyłania się w nauce o Erosie, Prawdzie i Wierze. Eros - miłość do wyższego bytu - przygotowuje do poznawania Prawdy, Prawda doprowadza duszę do Wiary, a Wiara kończy wszelkie poznanie: dusza staje się pochłonięta przez to, co najdoskonalsze i w tym stanie spoczywa w milczeniu. To jest kres wszelkiego wysiłku i wszelkiego poznania.

Horacjanizm w pieśniach:

Poeta, który odkrywa, że jest coś, co wyróżnia go spośród zwykłych ludzi. Talent czyni go wybrańcem, pozwala poczuć się kimś wyjątkowym. Poeta traktuje talent, jako siłę wynoszącą go ponad przyziemność świata i innych ludzi. Wskazuje i pokazuje nam dwoistość swojej natury. Kiedy jego ciało umrze, jego dusza dalej będzie żyła w wierszach które napisał za życia. To właśnie dzięki poezji wystawi sobie pomnik „trwalszy niż ze spiżu”, który będzie odporny i niezniszczalny jak sława poety. Jan Kochanowski uważa, że po śmierci zamieni się w ptaka. Twórca, podobnie jak mistrz Horacy wie, że jego poezja przetrwa wieki. Nie jest jednak z tego powodu szczęśliwy. Rozumie, że blask sławy jaki może osiągnąć, jest blaskiem pustym, zimnym i okrutnym, w którym nie ma miejsca na bezpieczeństwo czy uczucia.

Epikureizm – dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Epikur uważał, że należy maksymalnie czerpać z przyjemności biernych (takich jak współodczuwanie radości życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń), a przyjemności czynne (czyli wymagające wysiłku w ich osiągnięciu i często też związane z przykrymi konsekwencjami) traktować ostrożnie i zawsze rozważać, czy bilans cierpienia i przyjemności przy korzystaniu z nich nie jest negatywny.

Aby jednak móc kontrolować świadomie swoje dążenia do osiągania przyjemności czynnych, należy rozwijać w sobie cnotę panowania nad swoimi potrzebami.

Epikur zalecał zatem cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.

Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas.

Stoicyzm –estoicka opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków.

Światem "rządzi" pneuma(żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch, i nadaje kształt), która jest wszechmocna i nieubłaganie dąży do swojego celu, nie ma sensu jej się przeciwstawiać. Dlatego jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaakceptowanie praw natury i przystosowanie się do nich.

Przystosowanie to jednak wymaga osiągnięcia stanu cnoty. Było to dla nich pełne zrozumienie praw natury, nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym. Albo ma się ją całą, albo nie ma się jej w ogóle.

Popęd jest też naturalnym zjawiskiem duszy, ale staje się zły, kiedy wymyka się spod kontroli rozumu i zmusza do czynów sprzecznych z naturą.

Człowiek cnotliwy powinien płynąć z "prądem" przemian natury i robić to, co dyktuje mu cnotliwy rozum.