PoczÄ…tki teorii edytorstwa naukowego w Polsce
Edytorstwo naukowe narodziło się w Polsce w 18884 roku. Wygłoszenie referatu R. Pilata pt. Jak należy wydawać dzieła polskich pisarzy XVI – XVII wieku istotnie wpłynęło na późniejszą ewolucję edytorstwa naukowego. Autor w swoim przemówieniu za punkty odniesienia obrał trzy tezy :
układ wydawanych dzieł jednego pisarza
Pilat preferuje zasadę chronologiczności, liczy się kolejność czasowa powstania utworu lub jego druk, ale tylko wtedy, kiedy data jego powstania nie jest znana. Jednak zasada chronologiczna jest skrzyżowana z zasadą układu wg gatunków literackich, zwłaszcza jeśli jest to wybór pism.
ustalenie tekstu kanonicznego
Pilat ustala hierarchię autentyczności w której wymienia na priorytetowym miejscu autograf(czyli tekst autentyczny), na miejscu drugim wydania tekstu za życia autora, dokonane przez niego samego lub pod jego kontrolą, na miejscu trzecim wydania pośmiertne dokonane z autografów i na miejscu ostatnim, czyli czwartym przedruki i wydania oparte na kopiach utworów (tzn. rękopisach nie sporządzonych przez autora, lecz jego przyjaciół, rodzinę itp.). Sam autor za miarę autentyczności wszystkich tekstów uznał bliskość danej postaci tekstu wobec autografu. Jeżeli istnieje kilka autografów wtedy ostatnia redakcja tekstu czyli redactio ultima jest obowiązująca dla wydawcy. Pilat podkreślał, że wszystkie zmiany (emendacje i koniektury) muszą być poparte wystarczającymi dowodami, a nie być konsekwencją subiektywnych odczuć edytora. Tekst kanoniczny ma być celem wydania, które powinno być stabilne i powinno ostatecznie ustalać tekst utworu.
komentarz historyczno-literacki
Pilat wyodrębnił dwie kategorie takiego komentarza: pierwsza- obszerne uwagi o utworach wydawanych przez autora. W komentarzu tym zawierało się głównie: biografię autora, genezę wydawanych utworów, analizę tematyczno-estetyczną. Oraz drugą- pomniejsze dopiski dodawane do pojedynczych słów lub większych fragmentów tekstu, czyli objaśnienia rzeczowe: objaśnienie postaci mitologicznych, postaci rzeczywistych, zdarzeń, okoliczności; informacje historyczne, społeczno-polityczne, literackie konieczne do pełnego zrozumienia aluzji i odniesień znajdujących się w utworze, oraz objaśnienia gramatyczne czyli objaśniania znaczenia trudniejszych, archaicznych wyrazów, związków frazeologicznych (np. zwrotów, wyrażeń), parafraz przysłów i wyrażeń przysłowiowych, mniej zrozumiałych form gramatycznych. Dziś te objaśnienia nazywamy komentarzem językowym. Objaśnienia powinny być krótkie, zwięzłe, bo ich przeciążenie nie ułatwia, lecz utrudnia zrozumienie danego utworu literackiego, przenosi bowiem uwagę czytelnika z tekstu do komentarza. Objaśnienia powinny też być, rzecz jasna, trafne, najtrafniejsze, ściśle wiążące się z tekstem. Roman Pilat uważał, że dyskusja może dotyczyć modernizowania pisowni.
Kolejnym etapem w dziejach edytorstwa naukowego było wygłoszenie referatu przez Konstantego Wojciechowskiego w 1900 roku pt. Potrzeba naukowych krytycznych wydań najznakomitszych poetów polskich dawniejszych i nowszych; jaki ma być program wydawnictwa i na jakich zasadach oparty. Wojciechowski sformułował własne zasady edytorskie mając nadzieję, że przyjmą się one i będą obejmować innych. Najważniejsze z jego ustaleń to:
– wydanie krytyczne to krytyczna edycja tekstu z potrzebnymi objaśnieniami edytora – komentatora (a więc niekonieczna jest biografia autora, niekonieczna jest też analiza estetyczna utworu)
– podstawą wydania powinno być ostatnie wydanie dokonane pod nadzorem autora: editio ultima (jak pamiętamy, jako podstawę wydania Pilat zalecał autograf)
– odmiany tekstu, będące wynikiem kolacjonowania przekazów, zalecał umieszczać w wydzielonym miejscu edycji, dopuszczając:
a) u dołu strony
b) tuż pod tekstem, a przed grupą przypisów (czyli przed komentarzem rzeczowym i językowym)
c) na końcu całego tomu (ujawnia więc świadomość, że komentarz edytorski nie powinien być mieszany z innymi komentarzami)
– objaśnienia rzeczowe i gramatyczne umiejscawiać w jednym miejscu
– Wojciechowski zwrócił też uwagę i ustalił kolejność podawanych odmian tekstu: wg zasady chronologicznej (głównej) połączonej z inną zasada porządkującą, mianowicie: autografy przed drukami
– sygnalizować w aparacie krytycznym przekreślenia i poprawki znajdujące się w autografie
– oczywiste omyłki druku poprawiać w tekście bez sygnalizowania
– poprawki wątpliwe, przypuszczalne ustanawiać jako koniektury w aparacie krytycznym, lecz bez wpływu na postać tekstu, czyli bez ingerencji w utwór
– układ wydawanych utworów powinien być chronologiczny, ale bez rozbijania cyklów i układów trwałych stworzonych przez autora (choć nie posiadających cech autentycznej cykliczności, np. zbiorów utworów połączonych tematem czy gatunkiem)
– pisowni nie należy modernizować, bo jest zmienna, ale już interpunkcję – tak, choć ostrożnie, bo wprowadzane do tekstu nowe znaki interpunkcyjne są rodzajem koniektury. [Uwaga nawiasowa: tu warto przypomnieć hierarchię wartości znaków: kropka, dwukropek (pełniący zróżnicowane funkcje: jako myślnik, jako znak wyliczenia, ale najczęściej jako znak dużej pauzy; modernizując oddajemy go więc jako średnik lub nawet kropkę).