Rys historyczny teorii wychowania w Polsce.

Teoria wychowania jest jedną z podstawowych dyscyplin pedagogiki. W Polsce jako odrębna dyscyplina pedagogiczna, pojawiła się w okresie powojennym i występuje się w niej kilka okresów. Pierwszym z niech jest:

Teoria wychowania w latach 1945 – 1948

Okres ten charakteryzował się korzystaniem i powoływaniem się na dorobek pedagogiki międzywojennej, ale i również krytykowano niektóre jej założenia ( szczególnie pajdocentryzm, pogląd w którym dziecko jest zajmuje centralne miejsce w procesie wychowania, przy czym oddziaływanie na niego zachodziło w sposób naturalny, spontaniczny i swobodny w rozwoju). W okresie tym zaczęto już przywiązywać dużą wagę do naczelnej roli wychowawców i nauczycieli w procesie wychowania, zaczęto ich doceniać. Zwracano szczególną uwagę, iż podstawowym celem pracy z wychowankiem jest świadome oraz celowe kształtowanie jego osobowości, a nie obserwowanie i ułatwianie im samodzielnego rozwoju. Miało to na celu ułatwienie przystosowania się do warunków w powojennej Polsce, a głównie do odbudowy ustroju społeczno-politycznego wbrew dezaprobaty większości społeczeństwa polskiego. W teorii tej, pozwalano na duże nieskrępowanie myśli na temat wychowania, jednak tez zaczęto poddawać ją coraz to większemu ocenzurowaniu i stopniowo czyniono przedmiotem odgórnej manipulacji.

Teoria wychowania w latach 1949 – 1956

Drugi okres teorii wychowania, wywierał ideologiczny nacisku i ubezwłasnowolnienie ze strony różnych władz państwowych i politycznych. Wystąpił kryzys w naukowym rozwoju teorii wychowania. Polscy pedagodzy zmuszeni byli głosić i upowszechniać wyłącznie takie poglądy dotyczące wychowania, jakie narzuciła im pedagogika radziecka. Było to jedyne źródło inspiracji dla teorii wychowania, gdzie głównym zadaniem było kształtowanie w duchu ślepego podporządkowania się i uległości panującym wtedy organom władzy państwowej i politycznej. Treści wychowawcze te były bardzo wątpliwe pod względem wartości poznawczej i społecznej. Inspiracją dla teorii wychowania były poglądy Antoniego Makarenki, który opracował oryginalny system wychowania komunistycznego, oparty o zasadę kolektywu, który polegał na urabianiu wychowanków, w poczuciu odpowiedzialności za pracę, obowiązku dyscypliny, honoru, w powiązaniu z zasadą pracy produkcyjnej. Głoszone wówczas teorie wychowawcze były wręcz kopiowane z pedagogiki radzieckiej. Nie spotykały się one z uznaniem przez polskich pedagogów. Uchodziły za narzucone im i obce tradycji wychowania.

W latach powojennych panowało powszechne przekonanie, że proces wychowawczy to niemalże proces technologiczny „ przetwarzanie dóbr naturalnych w dobra społecznie użyteczne.” Zakładano, że każdy wychowanek jest podatny na działanie wychowawcze co stanowiło możliwość zmian w człowieka w procesie wychowania, odpowiednio przygotowanego głównie do pracy zawodowej oraz życia w społeczeństwie. Chciano, wychowywać w imię skrajnego konformizmu tzn. zabiegano o lojalną i służebną postawę dzieci i młodzieży wobec wymagań stawianych przez ustrój państwa. Efekt ten, miał zostać osiągnięty poprzez stosowanie różnych metod i form oddziaływań wychowawczych, bez uwzględniania różnic indywidualnych i sytuacji wychowawczej i życiowej wychowanka.

Teoria wychowania w latach 1956 – 1989

W wyniku wydarzeń politycznych w Polsce dopiero w październiku 1956 roku, była możliwa zmiana w teorii wychowania. Wkroczyła wtedy w nowy, bardziej dynamiczny okres rozwoju. Oprócz pedagogiki krajów socjalistycznych nawiązano również po części kontakt z państwami zachodnioeuropejskimi i Ameryki Północnej. Pomogło to szczególnie wypracowaniu podstaw metodologicznych badań prowadzonych przez teorię wychowania, co skutkowało tym, iż nie musiała już uchodzić za dyscyplinę jedynie o charakterze normatywno-filozoficznym. Od tej pory teoria wychowania stawała się coraz bardziej dyscypliną o charakterze empiryczno-indukcyjnym i pozostająca wierna filozofii marksistowskiej. Przyczyniło się to do odejścia teorii wychowania od stylu uprawiania jej wyłącznie na podstawie rozważań spekulatywnych lub poprzez bezowocne komentowanie znanych poglądów wychowawczych. Dzięki nowemu podejściu metodologicznemu, zaczęto badania szczególnie nad skutecznością form wychowawczych. Przeprowadzono również badania nad wybranymi zjawiskami i procesami dynamiki grupowej klasy szkolnej. Wiele opracowań teoretycznych i prac badawczych dotyczyło funkcjonowania samorządu szkolnego, oceny z zachowania, problematyki wychowania fizycznego oraz estetycznego, a także pracy wychowawcy z uczniami nieprzystosowanymi społecznie. Zainteresowano się również spuścizną takich pedagogów jak: J. Korczak, C. Freinet, S. Neill, W. A. Suchomliński, ale i ich poglądy stawiały wiele pytań zarówno teoretycznych jak i praktycznych wartości i koncepcji pedagogicznych przez nich głoszonych. Krótko mówiąc, teoria wychowania w tym okresie nie może zadowalać, pomimo swych osiągnięć. Nadal nie cieszyła się zbyt dużym prestiżem naukowym, takimi powodami były: bezmyślna usłużność wobec różnych instytucji państwowych, politycznych oraz oświatowych oraz podporzadkowanie się ideologii marksistowskiej. Niemniej jednak, naciski ideologiczne zelżały nieco w porównaniu do lat poprzednich, mimo wszystko nadal wymuszały na teoretykach wychowania częste deklaracje na rzecz wychowania w duchu uległości wobec rządcą ówczesnych partii założeń ideologicznych i wychowania zgodnego z wytycznymi polityki państwa. Postawę taka wymuszała wszechwładna cenzura państwowa i tzw. autocenzura jako uboczny efekt cenzury praktykowanej w majestacie prawa.