Warzywa – w słownikowym i popularnym znaczeniu to rośliny zielne, których różne organy (łodygi, korzenie, liście, kwiatostany, a nawet owoce w botanicznym tego słowa znaczeniu) używane są jako pokarm[1]. W formalnej klasyfikacji towarów spożywczych to grupa produktów roślinnych przeznaczonych do spożycia, obejmująca poza tym co tradycyjnie uznawane jest za warzywa, także grzyby oraz owoce kaparów i oliwek (z wyjątkiem stosowanych do produkcji olejów), mimo że są to organy roślin krzewiastych i drzewiastych. Z kolei owoce truskawek, poziomek i ananasów, mimo że są to rośliny zielne, klasyfikowane są jako owoce[2]. Warzywa można zjadać na surowo, ugotowane, usmażone lub upieczone. Używane są również w przetworach. Uprawą i produkcją warzyw zajmuje się warzywnictwo.
Warzywa świeże w częściach jadalnych zawierają 5-40% suchej masy (sm.), a w niej głównie węglowodany (2-28%) w postaci cukrów prostych (fruktoza, glukoza), dwucukrów (sacharoza, maltoza) i wielocukrów (skrobia, błonnik, pektyny), niewielką ilość białka (0,5-5,6 %) oraz tłuszczu (0,1-1,5%).
Znacznie wyższą wartością odżywczą charakteryzują się warzywa strączkowe uprawiane na nasiona suche. Zawierają one ponad 85% sm., w niej duże ilości białka z reguły o wysokiej wartości biologicznej, zbliżonej do wartości białka w mięsie - w nasionach soi nawet ponad 40% sm. oraz tłuszczów - ponad 20%.
Warzywa zawierają cenne kwasy organiczne, głównie cytrynowy, winowy i jabłkowy. Są poważnym źródłem składników mineralnych, a zwłaszcza wapnia, fosforu, żelaza, magnezu i potasu oraz witamin - witaminy C, wit. z grupy B, β-karotenu.
Częścią jadalną warzyw mogą być: liście (sałatą szpinak), łodygi (kalarepa), kwiatostany brokuł), owoce (pomidory, ogórki, papryką bakłażany), nasiona (groch i - sola na suche nasiona, bób), korzenie (marchew, pietruszka, seler korzeniowy, burak), cebule (cebulą por, czosnek).
Rośliny warzywne należą do wielu rodzin i pochodzą z różnych stron świata. W sumie na świecie jako warzyw używa się co najmniej 250 gatunków, z czego ok. 50 spożywanych jest w Polsce[3].
Klasyfikacja warzyw
Najczęściej stosowane kryteria podziału warzyw dzielą je zgodnie z klasyfikacją biologiczną lub na grupy użytkowe. Pierwsze kryterium jest użyteczne ze względu na podobieństwa roślin spokrewnionych zarówno w wyglądzie, jak i budowie i składzie. Drugie kryterium odwołuje się do podobieństwa metod uprawy. Przedstawiony poniżej podział na grupy w wielu przypadkach pokrywa się z przynajmniej częściowo z podziałem systematycznym (np. wszystkie warzywa kapustne i rzepowate to rośliny z rodziny kapustowate, a rośliny strączkowe to bobowate).
Warzywa dzieli się poza tym ze względu na długość okresu rozwoju na
jednoroczne (np. rzodkiew zwyczajna, pomidor zwyczajny),
roślina dwuletnia (tych jest najwięcej, np. cebula zwyczajna, marchew zwyczajna)
wieloletnie (np. szparag lekarski, rabarbar ogrodowy)[4].
Warzywa kapustne
brokuł (Brassica oleracea var. botrytis italica)
jarmuż (Brassica oleracea convar. acephala var. sabellica)
kalafior (Brassica oleracea var. botrytis)
kalarepa (Brassica oleracea var. gongylodes)
kapusta brukselska, brukselka (Brassica oleracea var. gemmifera)
kapusta chińska (Brassica chinensis)
kapusta głowiasta biała (Brassica oleracea var. capitata f. alba)
kapusta głowiasta czerwona (Brassica oleracea var. capitata f. rubra)
kapusta pekińska (Brassica pekinensis)
kapusta włoska (Brassica oleracea var. sabauda)
Warzywa cebulowe
cebula perłowa (Allium ampeloprasum)
cebula zwyczajna (cebula kartoflanka, cebula wielopiętrowa) (Allium cepa)
czosnek pospolity (Allium sativum)
por (Allium porrum)
rokambuł (Allium ophioscordon Don.)
szalotka (Allium ascalonicum)
siedmiolatka (Allium fistulosum)
szczypiorek (Allium schoenoprasum)
Warzywa liściowe
burak liściowy, boćwina (Beta vulgaris var. cicla)
cykoria sałatowa (Cichorium intybus var. foliosum)
cykoria endywia (Cichorium endivia)
pietruszka naciowa (Petroselinum hortense ssp. macrocarpum)
portulaka warzywna (Portulaca oleracea)
roszponka warzywna (Valerianella locusta)
pieprzyca siewna, rzeżucha ogrodowa (Lepidium sativum)
rukiew wodna (Nasturcium officinale)
sałata siewna (Lactuca sativa)
seler naciowy (Apium graveolens var. dulce)
szpinak zwyczajny (Spinacia oleracea)
szpinak nowozelandzki, trętwian czterorożny (Tetragonia expansa)
rukola, rokietta siewna (Eruca sativa)
mniszek lekarski (Taraxacum officinale)
Warzywa korzeniowe
batat, wilec ziemniaczany (Ipomoea batatas)
burak ćwikłowy (Beta vulgaris)
maniok jadalny (Manihot esculenta)
maranta (Maranta arundinacea)
marchew zwyczajna (Daucus carota)
pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa)
pietruszka korzeniowa (Petroselinum hortense ssp. microcarpum)
salep (bulwy storczyków, gł. storczyka męskiego Orchis maculata)
salsefia (Tragopogon porrifolius)
seler korzeniowy (Apium graveolens var. rapaceum)
słonecznik bulwiasty, topinambur ( Helianthus tuberosus)
wężymord czarny korzeń, skorzonera (Skorzonera hispanica)
Warzywa psiankowate
oberżyna, bakłażan (Solanum melongena)
papryka roczna (Capsicum annuum)
pomidor (Lycopersicon esculentum)
ziemniak (Solanum tuberosum)
rodzynek brazylijski, miechunka peruwiańska (Physalis peruviana)
miechunka pomidorowa (Physalis ixocarpa)
Warzywa dyniowate
dynia (odmiany: kabaczek, cukinia, patison, dynia makaronowa; Cucurbita pepo)
kawon, arbuz (Citrullus vulgaris)
melon (Cucumis melo)
ogórek (Cucumis sativus)
Warzywa rzepowate
brukiew, karpiel (Brassica napus var. napobrassica)
rzepa (Brassica rapa var. rapifera)
rzodkiew (Raphanus sativus)
rzodkiewka (Raphanus sativus var. sativus)
rzodkiew japońska, daikon (Raphanus sativus longipinnatus)
Warzywa strączkowe
bób (Vicia faba var. major)
ciecierzyca pospolita (Cicer arietinum L.)
fasola zwykła (Phaseolus vulgaris)
fasola wielokwiatowa (Phaseolus coccineus syn. multiflorus)
groch (Pisum sativum)
soczewica jadalna (Lens culinaris)
soja (Glycine max)
Warzywa wieloletnie
chrzan pospolity (Armoracia rusticana)
rabarbar ogrodowy (Rheum rhaponticum)
szczaw zwyczajny (Rumex acetosa)
Warzywa różne
kapary (Capparis spp.)
karczoch zwyczajny (Cynara scolymus)
kard (karczoch hiszpański) (Cynara cardunculus)
koper ogrodowy (Anethum graveolens)
kukurydza cukrowa (Zea mays var. saccharata)
oliwka europejska (Olea europaea; także roślina oleista)[2]
szparag lekarski (Asparagus officinalis)
| Rośliny jednoroczne |
|---|
Rośliny jednoroczne to grupa roślin monokarpicznych czyli kwitnących i owocujących jeden raz w swoim życiu i ginących po wydaniu nasion. W naszych ogrodach siejemy je lub sadzimy ich rozsadę co roku i tworzymy tzw. kwietniki sezonowe (zdobiące ogród tylko jeden sezon). Większość roślin jednorocznych uprawianych w Polsce to rośliny obcego pochodzenia, albo uszlachetnione formy (odmiany ogrodowe) dziko rosnących w Polsce gatunków (np. chaber bławatek). Mają wszechstronne zastosowanie i wymagania uzależnione od pochodzenia |
|---|
| Rośliny dwuletnie |
|---|
Rośliny dwuletnie to nazwa nieco myląca. Określa te gatunki, których uprawa trwa dwa lata. Część roślin z tej grupy rzeczywiście żyje tylko 2 lata (bratek, dzwonek ogrodowy, naparstnica, miesiącznica, niezapominajka, lak) i po wydaniu nasion zamiera (rośliny monokarpiczne), inne są najładniejsze w drugim roku uprawy, a potem ich wartość zdobnicza maleje (ale z punktu widzenia botanika są roślinami wieloletnimi - malwa, goździk brodaty, stokrotka, mak syberyjski). Ponadto w kolejnych latach rośliny te łatwiej wymarzają i mniej obficie kwitną.
|
|---|
Do tej grupy należą te gatunki, które nie przetrzymują naszych polskich zim i spędzają zimę w stanie bezlistnym w postaci specjalnych organów spichrzowych (bulw, kłączy, zgrubiałych korzeni) lub w postaci ulistnionych pędów. Rośliny te muszą być wnoszone do pomieszczeń o temperaturze kilku stopni. Sadzenie roślin do gruntu można rozpocząć wiosną, dopiero po minięciu groźby przymrozków.
Rośliny zimujące w postaci ulistnionych pędów (np. pelargonie) źle znoszą w pomieszczeniach nasze zimy (zbyt ciepło przy jednoczesnym braku odpowiedniej ilości światła), dlatego najczęściej traktowane są jak rośliny sezonowe i są co roku kupowane od producentów.
Byliny zimujące w gruncie to różnorodna grupa roślin wieloletnich zielnych. Większość z nich bez problemu znosi nasze zimy, niektóre wymagają okrycia lub osłonięcia przed nadmiarem zimowej wilgoci. Znajdziemy tu rośliny na pełne słońce jak i cieniolubne, wymagające żyznych dobrze uprawionych gleb jak i doskonałych na nieużytki, dorastające do 2,5 metra, jak i niewiele odrastające od ziemi. Kwitną od wczesnej wiosny do środka zimy, wiele wytwarza jedynie ozdobne liście. Do bylin zimujących w gruncie należy także większość roślin cebulowych, ale ze względu na specyfikę ich wymagań i uprawy opisałam je na oddzielnej podstronie. |
|---|
| przedwiośnie/wiosna | wiosna/pełnia wiosny | lato |
|---|---|---|
Helleborus foetidus (ciemiernik cuchnący) Helleborus niger (ciemiernik biały) Adonis vernalis (miłek wiosenny) Draba aizodes (głodek mrzygłód) Helleborus niger (ciemiernik biały) Hepatica nobilis (przylaszczka pospolita) Primula denticulata (pierwiosnek ząbkowany) Primula elatior (pierwiosnek wyniosły) Anemone nemorosa (zawilec gajowy) Bergenia cordifolia (bergenia sercolistna) Caltha palustris (kaczeniec błotny) Epimedium (epimedium) Helleborus niger (ciemiernik biały) Hepatica nobilis (przylaszczka pospolita) Primula denticulata (pierwiosnek ząbkowany) Primula elatior (pierwiosnek wyniosły) Primula vulgaris (pierwiosnek bezłodygowy) Pulmonaria saccharata (miodunka pstra) Pulsatilla vulgaris (sasanka zwyczajna) Vinca minor (barwinek pospolity) Viola odorata (fiołek wonny) Waldsteinia ternata (pragnia syberyjska)
|
Arabis caucasica (gęsiówka kaukaska) Aubrieta x cultorum (żagwin ogrodowy) Alyssum saxatile (smagliczka skalna) Iberis sempervirens (ubiorek wiecznie zielony) Phlox subulata (płomyk szydlasty) Gentiana acaulis (goryczka bezłodygowa) Caltha palustris (kaczeniec błotny) Ajuga reptans (dąbrówka rozłogowa) Anemone sylvestris (zawilec wielkokwiatowy) Aquilegia (orlik) Armeria maritima (zawciąg nadmorski) Aster alpinus (aster alpejski) Centaurea montana (chaber górski) Cerastium biebersteinii (rogownica Biebersteina) Convallaria majalis (konwalia majowa) Corydalis (kokorycz) Dianthus gratianopolitanus ( goździk siny) Dianthus plumarius (goździk pierzasty) Dicentra eximia (serduszka wspaniała) Dicentra spectabilis (serduszka okazała) Doronicum orientale (omieg wschodni) Epimedium (epimedium) Gentiana acaulis (goryczka bezłodygowa) Geranium macrorrhizum (bodziszek korzeniasty) Geranium sanquineum (bodziszek krwisty) Geum coccineum (kuklik szkarłatny) Hemerocallis (liliowce) Lewisia cotyledon (lewizja liścieniowa) Nepeta x faassenii (kocimiętka Faassena) Primula elatior (pierwiosnek wyniosły) Primula vulgaris (pierwiosnek bezłodygowy) Pulmonaria saccharata (miodunka pstra) Pulsatilla vulgaris (sasanka zwyczajna) Saponaria ocymoides (mydlnica bazyliowata) Saxifraga x arendsii (skalnica Arendsa) Trollius europaeus (pełnik europejski) Vinca minor (barwinek pospolity) Waldsteinia ternata (pragnia syberyjska) |
Achillea filipendulina (krwawnik wiązówkowaty) Achillea millefolium (krwawnik pospolity) Aconitum (tojady) Alchemilla mollis (przywrotnik ostroklapowy) Androsace (naradka) Anemone japonica (zawilec japoński) Armeria maritima (zawciąg nadmorski) Astilbe arendsii (tawułka Arendsa) Campanula carpatica (dzwonek karpacki) Campanula glomerata (dzwonek skupiony) Carlina acaulis (dziewięćsił bezłodygowy) Centaurea macrocephala (chaber wielkogłówkowy) Cimicifuga racemosa (pluskwica groniasta) Coreopsis grandiflora (nachyłek wielkokwiatowy) Corydalis (kokorycz) |
| Rośliny cebulowe |
| Pod tym określeniem kryją się gatunki wytwarzające cebule, choć do grupy tej zaliczamy także np. krokusy, które mają bulwy, ale uprawą i wymaganiami przypominają rośliny cebulowe. Wszystkie opisane tu gatunki spędzają nasze zimy w gruncie w postaci części podziemnej, a lato chętnie przeczekują poza gruntem, w przewiewnych, suchych miejscach. Większość roślin cebulowych kojarzy nam się z wiosną, choć wiele gatunków wytwarza kwiaty dopiero latem lub nawet jesienią. |
|---|
tulipany narcyzy lilie hiacynty rośliny drobnocebulowe |