Relacje między współczesnymi państwami dość często są nacechowane różnicami interesów, sporami czy konfliktami. Pojęcia te wielokrotnie i niestety błędnie stosuje się zamiennie, a to ze względu na brak prawnych norm określających definicje tych terminów.
Doktryna publicznego prawa międzynarodowego określa spór jako wyraz sprzeczności interesów między państwami. Ze względu na podłoże i charakter wyróżnia się spory polityczne i prawne. Pierwsze ocenia się stosując kryteria:
interesów politycznych,
racji stanu,
żywotnych interesów narodowych.
Natomiast spory, których ocena wynika z konkretnej normy prawa międzynarodowego kwalifikujemy do sporów prawnych.
Rozróżnienie tych sporów nie jest jednak łatwe, nawet w świetle statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości postanowień statutu z 1920r., który zakładał, ze spory prawne to:
spory wynikające z wykładni umowy,
każda kwestia prawa międzynarodowego,
ustalenie faktu stanowiącego pogwałcenie prawa międzynarodowego,
rodzaj i zakres odszkodowania należnego za zerwanie zobowiązań międzynarodowych.
Podstawą każdego sporu jest sprzeczność interesów. Jest to taki stan wzajemnych relacji pomiędzy państwami, który uniemożliwia im dojście do kompromisu satysfakcjonującego obie strony. Ponad to do powstania sporu może przyczynić się konkretny czyn jednej ze stron, np.:
działanie,
zaniechanie,
znoszenie,
który nadaje sprzeczności interesów charakter:
polityczny,
prawny,
ekonomiczny.
Każde z państw włączonych w sytuację sporną wysuwa swoje roszczenia, żądania i pretensje, kwestionuje inne, bądź też wyraża swój sprzeciw. O sporze między-narodowym mówimy, gdy przynajmniej dwa państwa biorą w nim udział.
Dodatkowym podziałem sytuacji konfliktowych jest ten zapisany w Karcie Narodów Zjednoczonych na:
kwalifikowane - czyli te, które zagrażają pokojowi i bezpieczeństwu,
zwykłe – czyli wszystkie pozostałe.
Drugim pojęciem najczęściej stosowanym jest tzw. sytuacja – oznacza napięcie w stosunkach międzynarodowych, które może doprowadzić do sporu i bardzo często jest jego bezpośrednią zapowiedzią. Stan trudności we wzajemnych relacjach, przejawiający się przeciwnymi roszczeniami, rywalizacją, a w najgorszym wypadku wojną nazywamy kryzysem międzynarodowym.
Istnieje również definicja konfliktu, o którym mówimy, gdy podejmowane są pewne działania:
polityczne,
ekonomiczne,
militarne,
mające na celu narzucenie drugiej stronie swoich racji, przekonań, a które są definitywnie odrzucane. Wśród konfliktów najczęściej wyróżnia się:
werbalne (protest, sprzeciw, ostrzeżenie, groźba),
akcje konfliktowe (zerwanie stosunków dyplomatycznych, konfiskata, demonstracja siły lub jej użycie),
międzynarodowe – oznaczają walkę dwóch lub więcej państw rozciągniętą w czasie i przestrzeni,
bez znaczenia międzynarodowego - w tym wypadku tylko jedna strona ma moc prawno-międzynarodową.
Również ten podział jest bardzo nieostry, a szczególnie, kiedy sytuacja konfliktowa wewnątrz jednego państwa ulega przekształceniu po wmieszaniu się strony trzeciej, która dostarcza pomocy wojskowej, broni, specjalistów, instruktorów. Akcje konfliktowe mogą doprowadzić do użycia siły, a to do konfliktu zbrojnego.
Kolejnym kryterium podziału może być cel, a wtedy rozróżniamy:
konflikty obronne,
antykolonialne,
narodowowyzwoleńcze,
w walce o prymat ewentualnie przeciw niemu, w sferze ekonomicznej, politycznej, rasowej, religijnej, bądź innych.
Biorąc pod uwagę sposoby prowadzenia działań zbrojnych konflikty podzielić można na:
lądowe,
morskie,
powietrzne,
z użyciem środków chemicznych,
z użyciem środków biologicznych,
z użyciem środków nuklearnych.
W obowiązującej terminologii występuje jeszcze kilka podziałów sytuacji konfliktowych, np.:
ze względu na użycie sił konwencjonalnych lub niekonwencjonalnych,
z uwagi na zasięg terytorialny - wojny światowe bądź lokalne,
inne kryteria – wojny domowe, partyzanckie, interwencyjne, ograniczone, regularne.
Jednym z szerzej rozumianych pojęć jest stosowanie siły. Odnosi się ono do sytuacji starcia się wojsk dwóch lub większej liczby przeciwników, do akcji zbrojnych, które nie napotkały zbrojnego oporu oraz do interwencji zbrojnych i demonstracji o charakterze wojennym.
Ostatnią definicją dotyczącą sytuacji konfliktowych jest napaść. Jest to użycie siły zbrojnej przez jedną ze stron przeciw suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości strony drugiej. Innym “celem” zastosowania napaści jest:
- zablokowanie portów lub wybrzeża państwa,
udzielenie zgody na użycie terytorium swego państwa przez inne w celu ataku na państwo trzecie,
wysłanie przez jedną ze stron grup, band lub najemników zbrojnych, którzy dokonują takich działań przeciw stronie drugiej, że równają się one atakom wymienionym powyżej.
Źródła i przyczyny sporów oraz konfliktów międzynarodowych
Przyczyny powstania konfliktów pomiędzy państwami są bardzo zróżnicowane i dotyczą wielu aspektów ich wzajemnych relacji. Kraje, które wchodzą w skład społeczności międzynarodowej różnią się od siebie wielkością terytorium, potencjałem demograficznym i ekonomicznym. Poza tym nadal funkcjonuje bardzo wygodny stereotyp bogatej Północy i biednego Południa oraz podział na białą i kolorową część globu. Podane przykłady wskazują, iż jedną z przyczyn powstania sporów i konfliktów jest niejednorodność współczesnego świata.
W ostatnich pięćdziesięciu latach wiele państw uzyskało niepodległość, co w dużej mierze było skutkiem rozpadu imperiów kolonialnych. Nie były to jednak zmiany bezbolesne, pozostawiły bowiem wiele nierozwiązanych problemów.
Przyczyny niektórych konfliktów należy szukać w roszczeniach konkretnych państw, związków ekonomicznych oraz ugrupowań politycznych i militarnych. Sytuacja jest o tyle interesująca, że im silniejsze relacje wiążą państwa ( traktaty o współpracy, pakty, itp.) tym wyższe ryzyko, że pojawią się odmienne zdania, co do współpracy gospodarczej, handlowej, czy finansowej. Spory mogą również wynikać z różnej interpretacji umów międzynarodowych. Dynamiczny rozwój i współpraca międzypaństwowa bywa źródłem konfliktów na tle rywalizacji i współzawodnictwa.
Nierzadko spory toczą się o terytoria oraz granice morskie bądź lądowe państw i bardzo często są one podsycane czynnikiem narodowym lub etnicznym. Taka sytuacja charakteryzuje kraje bałkańskie, afrykańskie, gdzie granice zasiedlenia narodu nie pokrywają się z granicami państwa.
Chęć zdobycia dominacji w danym regionie to kolejny punkt sporny. Dodatkowo zagrożeniem są różnice miedzy krajami na tle interesów, ambicji politycznych, ekonomicznych i militarnych, a także gwałtowne zbrojenia.
Jeszcze jednym źródłem, z którego “wypływają” spory międzynarodowe są stereotypy etniczne. Z reguły fałszywe opinie o innych narodach, poparte nutką nacjonalistyczną wpływają na zaostrzanie się sytuacji i przeradzanie się ich w konflikty. Przyczyną lub pretekstem do wywoływania konfliktów zbrojnych bywały również wierzenia religijne.
Wszystkie te powody występowania napięć i sporów wydają się być zjawiskiem naturalnym. Problem zaczyna być groźny, gdy stan napięcia przeradza się w wojnę. Wiele państw stosuje siłę bądź groźbę jej użycia, pomimo możliwości zastosowania takich środków i sposobów, aby pokojowo uregulować spory.
Spory i konflikty w praktyce międzynarodowej
Niezwykle częste są przypadki zatargów, konfliktów i sporów dotyczących terytoriów i granic. Jednym z wielu przykładów są Ceuta i Melilla w Afryce Północnej, które należą do Hiszpanii, ale pretensje do nich zgłasza Maroko. Dodatkowo roszczenia marokańskie obejmują terytorium Sahary Zachodniej, a dotyczą głównie bogactw naturalnych (fosforytów, rudy miedzi i żelaza oraz złóż ropy naftowej).
Bardzo drażliwym jest spór o Gibraltar miedzy Hiszpanią a Wielką Brytanią.
Rosja toczyła spór graniczny z Estonią w połowie lat 90-tych. Rosja wytyczyła swoją granicę państwową wzdłuż dawnej linii administracyjnej, która oddzielała od siebie dwie republiki radzieckie. W wyniku tego “zabiegu” Estonia utraciła 5% swego terytorium, czyli ziemie przyłączone do Estonii na mocy traktatu z Tartu zawartego z Rosją w 1920r..
Estonia utrzymuje, że granice te są ważne, gdyż nie zmieniła ich żadna umowa międzynarodowa. Natomiast Rosja powołuje się na Akt Końcowy KBWE uznający istniejące w Europie granice za nienaruszalne. Drażliwa jest również kwestia obywatelstwa, gdzie Rosja uważa zmiany z 1999r. w ustawodawstwie estońskim za niewystarczające, a mniejszość rosyjską w Estonii za dyskryminowaną.
Lipiec 1999r. to czas konfliktu rosyjsko-łotewskiego, dotyczący ustawy o języku łotewskim. Ogranicza ona możliwości używania języków innych niż łotewski, co traktowane jest jako atak na mniejszość rosyjską.
Spór grecko – turecki jest jednym z najrozleglejszych i najdłużej trwających, obejmuje on między innymi kwestie:
podziału wód terytorialnych na Morzu Egejskim,
spór o Cypr.
Grecja dodatkowo uwikłana jest w kilka innych konfliktów z:
Albanią – o Epir Północny i prześladowania mniejszości greckiej,
Macedonią – o nazwę państwa .
Dania i Norwegia walczyły ze sobą o małą wulkaniczna wyspę u wybrzeży Grenlandii. Spór ten został rozstrzygnięty wyrokiem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który podzielił wyspę na dwie części.
Główna przyczyną napięć między Pakistanem a Indiami jest nierozwiązana sprawa terytorium Kaszmiru. Równie palącym problemem jest nierozgraniczenie stref morskich między Chinami, Japonią i Koreą Południową.
Sporna pozostaje kwestia archipelagu Senkaku, o który starają się Chiny, Japonia i Tajwan. Archipelag Spratly jest kością niezgody dla Malezji, Tajwanu, Brunei, Filipin, Wietnamu, Chin.
Trwa nadal spór o Kuryle między Japonią i Rosją . Odrzucane są żądania japońskie, a według strony rosyjskiej możliwa jest jedynie współpraca gospodarcza na tych wyspach.
Potwierdziło to porozumienie z 1998r., które umożliwia rybakom japońskim prowadzenie połowów w 12 milowej strefie wokół wysp.
Rok 1975 to ogłoszenie niepodległości byłej portugalskiej kolonii - Ludowo – Demokratycznej Republiki Timoru Wschodniego.
Terytorium Timoru zostało zaanektowane przez Indonezję, co nie zostało uznane przez ONZ, które próbowało nakłonić agresora do rozmów z Portugalią. Poczynania te nie przyniosły oczekiwanych efektów. Portugalia oskarżyła Indonezję o łamanie prawa międzynarodowego i praw człowieka na zagarniętym terytorium. W końcu po kilku latach doszło do rozmów na temat Timoru, ale zakończyły się one fiaskiem.
Zmiana postaw nastąpiła dopiero po kryzysie ekonomicznym z 1998r., gdzie doszło do wstępnych rozmów indonezyjsko-portugalskich. W maju 1999r. w życie wszedł projekt tzw. Konstytucji Ludowej, gdzie to mieszkańcy w referendum mieli opowiedzieć się za niepodległością bądź autonomią. Do referendum doszło 30 sierpnia 1999r., gdzie 78,5% Timorczyków opowiedziało się za niepodległością.
Reakcja bojówek proindonezyjskich była gwałtowna. Zamordowano wiele tysięcy mieszkańców wyspy, a kilkanaście deportowano. Apele Billa Clintona, Papieża Jana Pawła II oraz komisarza ONZ ds. obrony praw człowieka Mary Robinson doprowadziły do zebrania Rady Bezpieczeństwa ONZ, gdzie za zgoda Indonezji powołano siły międzynarodowe INTERFET. Przyjęty plan zakładał, ze pozostaną one w Timorze Wschodnim do momentu rozlokowania w tym rejonie sił pokojowych ONZ.
Spory terytorialne nie są obce krajom Ameryki Łacińskiej. Argentyna żąda zwrotu Falklandów, które są własnością Wielkiej Brytanii. Wysuwa ona roszczenia również do brytyjskiej części Antarktyki i na zasadzie ciągłości terytorialnej domaga się wszystkich wysp leżących między dwoma kontynentami. Zawarte w lipcu 1999r. porozumienie argentyńsko – brytyjskie przewiduje m.in.: przywrócenie komunikacji lotniczej miedzy Falklandami a Argentyną oraz możliwość odwiedzania wysp przez obywateli Argentyny. Jednak żadna ze stron nie zmieniła swojego nastawienia w sprawie przynależności terytorialnej wysp.
Biorąc pod uwagę cały kontynent Ameryki Południowej, nie ma tam państwa, które byłoby zadowolone ze swych granic. Gwatemala domaga się terytorium Belize, które od 1981r. jest już niepodległe. Boliwia chciałaby odzyskać dostęp do morza.
Spór graniczny toczy się już od kilkudziesięciu lat pomiędzy Hondurasem a Salwadorem.
Terytorium Gujany i Kolumbii jest “łakomym kąskiem” dla Wenezueli.
Ekwador i Peru toczyły spór o Kordylierę Kondora i dolinę rzeki Cenepa. Dwukrotnie wybuchały tam wojny, a sytuacja została unormowana w 1998r. traktatem pokojowym, gdzie ustanowiono przebieg granicy na odcinku 77 km.
Sąsiedni kontynent, a więc Ameryka Północna też nie jest wolna od sytuacji konfliktowych. USA i Kanada spierają się o tzw. północno – zachodnie przejście.
Kanada traktuje to przejście jako swoją drogę, a Stany Zjednoczone uważają je za akwen międzynarodowy.
Najostrzejsze konflikty mają miejsce w rejonach Bałkanów, Afryki – szczególnie Środkowej i Wschodniej, a także Północnej oraz na Bliskim Wschodzie – szczególnie wyraźny jest tu konflikt Izrael – Palestyna.
Ogromna liczba konfliktów oraz sytuacji spornych jakie mają miejsce w chwili obecnej na całym świecie pozwala nam zauważyć jak bardzo jest on podzielony