Przedstawienie ciała w Opisywaniu krótkim żywota Ezopowego

Biernata z Lublina

Przedstawienie ciała w Opisywaniu krótkim żywota Ezopowego

Biernata z Lublina

Średniowieczna literatura przedstawia ciało jako szkaradne, często gnijące, co ma podkreślać jego marność i nieczystość. Związane jest to z memento mori. W Opisywaniu krótkim żywota Ezopowego spotykamy się z ludzką brzydotą, ale jej celem nie jest już przypomnienie o śmierci. Ma raczej ośmieszać i szokować.

Pierwszym opisem przedstawiającym ciało, na jaki natykamy się czytając dzieło Biernata z Lublina, jest krótka, ale dość szczegółowa charakterystyka wyglądu głównego bohatera:

„Głowę też miał barzo silną,

Oczy wpadłe, barwę czarną,

Krótkiej szyje, długoczelusty,

Czarnozęby z wielkimi usty,

Szeroki, niskiego wzrostu,

Wielkich nóg, miąższego łystu,

Z tyłu niemiernie garbaty,

A z przodu lepak brzuchaty”.

Ezop jest więc człowiekiem szczególnej brzydoty, nie dość, że szpetnym z twarzy to i nieproporcjonalnym - grubym, a przy tym niskim i długonogim oraz garbatym. Jego wygląd jest zaprzeczeniem wszystkiego, co uznawane było w średniowieczu za piękne. „Przeciwstawia się oficjalnym koncepcjom estetycznym: jest w niezgodzie
z humanistyczną, klasycystyczną estetyką harmonii i symetrii[…]”. Nie ma wątpliwości, że mamy tu do czynienia z karykaturą wyglądu postaci. „[…] Dopuszczone zostały tylko negatywne elementy błazeńskiej antynomii, wszakże nie w satyrycznej intencji o ostrzu antyplebejskim, lecz jako karykaturalne odwrócenie parodiowanych postaci ze świata elity feudalnej”. Tak więc oprócz plebejskiego rodowodu znaczącą rolę odgrywa tu wygląd zewnętrzny bohatera.

Brzydota Ezopa jest tak odstręczająca, że budzi lęk w dzieciach i jak Ezop sam stwierdza – „na mię patrzeć nie śmią, jak dyjabła, tak się boją”.

Diabłem Ezopa nazywają też niewolnicy, kiedy ten rozdawszy chleb z kosza, nie ma już ciężkiego „brzemienia”:

„Dyjabyli ten karzeł garbaty,

szpatny, czarny i gębaty”.

To porównanie do szatana jest bardzo mocne. Skoro Bóg to istota najwyższa
i „najpiękniejsza" to logicznie rzecz biorąc diabeł będzie największą szkaradą. Wystarczy chociażby spojrzeć na ryciny z tego okresu, przedstawiając piekielne istoty jako powykręcane, obrzydliwe i szpetne potwory.

„Dzieci Ezopa uźrzały,

Które u matki siedziały,

Uźrzały go, jęły płakać,

Oczy od niego odwracać

Bojąc się tako żadnego”.

Ezop jest rozbawiony tą reakcją. Wydaje się akceptować własną brzydotę i nie przywiazywać do niej tak wielkiej wagi. Co wiecej już wcześniej przewiduje takie zachowanie dzieci i kiedy kupiec zastanawia się, jaki będzie miał pożytek z takiego niewolnika, podpowiada mu:

„[…] Podobno dzieci masz,

Na które często bakasz,

Kiedy pustując wołają,

Ciebie nie barzo słuchają

Polecisz je w moją strożą,

Uźrzysz, iż ci sobą wstworzą”.

Jak można wywnioskować, z chociażby tej odpowiedzi, frygijskiego niewolnika cechuje także inteligencja, a nie tylko nietypowy, odstręczający wygląd. Bóg ofiaruje mu ,,za ty niedostatki […] dowcip na wszystki gadki”. „Brzydota […] jest wiec pozorem, kryjącym całkowicie odmienne treści i głębsze wartości”. Ma ona tylko podkreślić piękno wewnętrzne człowieka. Sam Ezop poucza, mówiąc do niewolnicy Ksanta, która chciała go poślubić, spodziewając się, iż jest on silnym i pięknym młodzieńcem, że ważne nie jest to, co widzą oczy.

„[…]Ty szczęście masz

Otom ja jest, kogo szukasz.

Będziesz się we mnie kochała,

Gdy mię dobrze poznała”.

Ona jednak nie chce wpuscić Ezopa do sieni i nie będąc wcale szczęśliwą z takiego kandydata na męża komentuje:

„Cóż to złego, a nie człowiek.

Ukaż ogon, boś wilkołek”.

Dziewczyna porównuje go tu do bestyjki. Co tylko podkreśla wyjątkową brzydotę bohatera.

Sam Ksant także nie od razu przekonuje się o wartości Ezopa. Jego reakcja na targu gdy widzi „ […] dwu młodzieńców cudnych a Ezopa pośrodku ich” jest oczywista. Kontrastujące zestawienie siły i piękna dwóch stojących obok tego pokraki mężczyzn,
z jego szpetotą i słabością skłania, mędrca, jak pewnie skłoniłoby każdego człowieka, do uznania takiej prezentacji kupca, za nieroztropną. Dopiero rozmowa z Ezopem i logiczne, mądre odpowiedzi, jakich udziela, skłaniają Ksanta do zastanowienia się nad tym, którego niewolnika powinien kupić.

Negatywne wrażenie, jakie sprawia Ezop wynika właśnie z jego wyglądu. Pojawia się sprzeczność pozorów z prawdą wewnętrzną. Dlatego bohater nieustannie spotyka się
z ludzką kpiną, jaką wywołuje jego brzydota. Przykładem mogą być drwiny i wątpliwości mieszkańców Samos, którym miał „wyłożyć” złowróżbne znaki:

„W zebraniu hnet uradzono,

By Ezopa przywiedzono.

A gdy jego twarz uźrzeli,

Nizacz go sobie nie mieli,

Rzekąc: „Zaż od tak szpetnego

Możem słyszeć co dobrego?

Nie wiem, czego tu czekamy:

Plugawego wieszcza mamy”.

Na co Ezop z godnością odpowiada:

„Darmo się ze mnie śmiejecie,

przyczyny sami nie wiecie:

Boć nie trzeba na twarz patrzeć

Ale rozum w mężu baczyć:

Acz persona niepoczciwa,

Częstokroć rada pod nią bywa.

Nie cudnych sędów patrzają,

Ale jakie wino mają:

Wy też rozum patrzajcie,

A źwierzchniej skóry nie dbajcie”.

Podkreśla tym samym wartość ludzkiej mądrości i radzi nie oceniać jej po wyglądzie człowieka, gdyż nie musi ona iść w parze z urodą.

W obecności takiej antynomi prawdy i pozoru trudno jednak dziwić się reakcjom mieszkańców Samos, bowiem wygląd Ezopa może szokować i jest wyraźną prowokacją estetyczną. „Brzydota jest niodłączną cechą błazna-plebejusza, prostaka, chłopa, prowokacyjnie uwypukloną przez twórców literatury błazeńskiej”.

Brzydota jest też znacząca, jeśli chodzi o wykpienie autorytetów i konwenansów. Kontrastuje ona z urodą bohaterów feudalnych i ma społeczne odniesienia, ale przede wszystkim aspekt parodystyczny. Ezop zwycięsko wychodzi z wielu utarczek słownych
i niesłownych, ośmieszając zarazem swoich przeciwników, uważanych za wielkich mędrców i myślicieli. To kim jest i jak wygląda powoduje, że klęska staje się dla nich podwójna, bowiem straszną hańbą musi być przegrana z pokraką i prostakiem.

Przykładem może być zagadka o kościele, zadana przez egipskiego mędrca
i efektowna odpowiedź Ezopa:

„Ezop rzekł: nie trzeba tu myślić,

Łatwie to mogę zapłacić;

Boć tę gadkę dzieci gadają:

W Babilonie, gdy igrają”.

Taka odpowiedź, w której Ezop zestawia łamigłówkę mędrca z dziecięcą zagadką, jest dla myśliciela egipskiego wręcz poniżające.

Zhańbieni mogli się poczuć także zaproszeni przez Ksanta goście, którym Ezop zadawał proste pytanie, by sprawdzić czy rzeczywiscie są mędrcami:

„Ezop kiedy u drzwi siedział,

Przyszedł mędrzec, wniść tam żądał,

Ezop rzekł: Nie puszczę żadnego,

Aże go uznam mądrego.

Tym mój pan mędrców pokusza;

Powieszli mi, co pies rusza?

On, mniemając, by go psem zwał,

Szedł ode drzwi, czekać nie chciał,

I inni, co przychodzili,

Takeż odprawieni byli;

Gniewając się precz bierzeli”.

Ujawnia się tu także humorystyczny charakter literatury sowizdrzalskiej, dla którego również dużą rolę odgrywają przedstawione w utworze obrazy ciała i nie chodzi tu tylko
i wyłącznie o karykaturalny wygląd Ezopa.Wystarczy przywołać fragment:

„Ezop nakupił wszystkiego,

[…] Zasię do domu przybieżał

Panią na łożu zastał

I postawił wszystko przy niej,

A tako rzekąc prosił jej:

Miła pani! Trochę przyglądaj

A psu szkody działać nie daj”.

Ona na to nic nie dbając

Rzekł, w tym go pośmiewając:

Możesz dobrze tam postawić,

Wszak, ci oczy ma moja rzyć".

On szedł inne rzeczy sprawić,

[…]Wtóre przyszedł i oglądał,

Panią barzo śpiącą zastał

Nuż jej wszystek zadek odkrył

A tako jej spać dopuścił;

[…]Przyszedł Ksant panią uźrzał,

Iż tak naga aż się zdumiał;

Było go srom onych gości

Swej żonyniepoczesności”.

Wstyd Ksanta jest tu uzasadniony. Zapewne gości obruszył i zgorszył widok tak wyeksponowanej żony gospodarza. Pojawienie się w tekście jej nagich pośladków miało na celu nie tylko dodać humorystyczności scenie, ale przede wszystkim zaskoczyć
i zaszokować. Jest to kolejna prowokacja estetyczna.

W tekście pojawia się wiele takich prowokacji, natomiast mało miejsca poświęca się opisom pięknych postaci. Nie przedstawia się bardzo szczegółowego wyglądu estetycznego ciała, natomiast ciało szpetne jest opisane bardzo drobiazgowo, przez co łatwo jest je sobie wyobrazić. Podczas, gdy bardzo wiele wiemy o wyglądzie Ezopa, nie mamy szczegółów dotyczących wyglądu np. Ksanta. O jego żonie także wiemy niewiele, ale tu pojawia się zwrócenie uwagi na cechy negatywne. „Jeśli pani krzywa, musi być spalona żywa!”. Inne cechy nie są jednak opisane. Być może miał być to zabieg, dzieki któremu, nie znający szczegółów wyglądu postaci, czytajacy, miał je sobie wyobrażać wedle stereotypów, bądź utożsamiać ze znanymi mu osobistościami o podobnym statusie społecznym.

Jakby nie patrzeć, brzydota Ezopa jest bardzo wyeksponowana. Wprawdzie nie pojawiają się tu porównania ludzkiej brzydoty do fragmentów ciał zwierząt, jakie występują w Rozmowach jakie miał król Salomon z Marchołem grubym a sprosnym. Ale
i tak trudno jest zakwestionować stwierdzenie, że wygląd frygijczyka jest mało ludzki. Jego brzydota wyraźnie sprzeciwia się wszystkiemu co uznane przez człowieka za piękne. Wynika to z buntu i chęci szokowania, tworzenia świata na opak i chęci wykpienia konwenansów.

Szpetność bohatera ma też podkreślać jego zasługi – żaden przecież niewolnik nie uzyskał wolności dzięki urodzie. Ezopowi udało się to dzięki jego mądrości i bystrości. Wystarczy przypomnieć sytuację z niesieniem chleba. Ezop wybrał ciężki kosz, który chciało nieść dwóch innych niewolników, mimo iż nie był tak silny i postawny jak inni. Wykazał się pomysłowością i sprytem -„wziął brzemię, które ubywa”, więc nie musiał całą drogę męczyć się jak inni niewolnicy, którzy byli od niego urodziwsi i mieli postawne sylwetki.

Podsumowując, w Opisywaniu krótkim żywota Ezopowego, brzydota i prowokacje estetyczne mają na celu nie tylko zaszokować czytelnika, ale i przekazać głębsze wartości jak wyższość wartości wewnętrznych nad urodą ciała. Karykaturalny wygląd nadaje również aspekt humorystyczny i w wielu sytuacjach ośmiesza stosunki feudalne
i konwenanse.

Bibliografia:

• Biernat z Lublina, Opisywanie krótkie żywota Ezopowego i też inszych spraw jego, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas” ,Kraków 1997

• Grzeszczuk S., Błazeńskie zwierciadło: rzecz o humorystyce sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Literackie Kraków, Kraków 1994

• Ziomek J., Renesans, PWN, Warszawa 1995