Edukacja a wychowanie
Edukacja wężej rozumiana jako kształcenie, nauczanie, uczenie się, zawodu, przekwalifikowanie, doskonalenie specjalistycznych umiejętności (w dorosłości)
Wychowanie – szeroko pojęty rozwój sfery kierunkowej osobowości jednostki( w wieku dziecięcym i młodzieńczym)
Dziś edukacja utożsamiana z wychowaniem.
Edukacja dorosłych
czynny udział w modyfikowaniu warunków rozwoju psychofizycznego jednostki młodocianej i dorosłej,
wspomaganie tego rozwoju przez wyzwalanie jej własnych sił rozwojowych,
ukazywanie nie zawsze uświadomionych jej własnych możliwości,
rozwijanie w bezpośrednim środowisku warunków wielostronnej, korzystnej aktywności edukacyjnej,
kompensowanie psychofizycznych deficytów rozwojowych,
korygowanie i usuwanie zaburzeń procesu rozwojowego, a w przypadku stanów patologicznych to żmudne
odbudowywanie poprzez resocjalizację i psychoterapię zdolności normalnego zaspakajania wszystkich podstawowych potrzeb ludzkich
konstruktywnego funkcjonowania w społeczeństwie.
[D. Jankowski, wg L. Turos, O. Czerniawska, J. Nowak].
jako funkcja i przejaw aktywności życiowej
proces intencjonalnego oddziaływania na jednostkę ludzi i instytucji edukacyjnych, stanowiących trzon oświaty dorosłych
proces intencjonalnych działań autoedukacyjnych jednostki w celu jej korekty, rozwoju, bogacenia osobowości.
( zagrożenia – „przemoc symboliczna „nad jednostką).
Autoedukacja
samokształcenie, samowychowanie – potencjalny wyraz podmiotowego udziału jednostki w jej stawaniu się, M. Dudzikowa (1993): samokształtowanie -autokreacja – inicjowanie i realizowanie przez jednostkę zadań w celu osiągnięcia we własnej osobowości i zachowaniach zmian zgodnych z pożądanymi przez jednostkę standardami
F. Znaniecki(1930): rozwój osobowości świadomie kierowany i kontrolowany przez samą jednostkę rozwijająca się wg mniej lub bardziej uświadomionego ideału (wzoru)( od 6-9 rż) alternatywa: uprzedmiotowienie jednostki i degradacja psycho-fiz.
Czynniki wewnętrzne w procesie rozwoju człowieka
strukturalne i funkcjonalne cechy jednostki
dyspozycje osobowościowe
wiedza, umiejętności, sprawności, doświadczenia
poziom osiągniętej przez jednostkę autonomii psychicznej i tożsamości kulturowej, określającej swoistość relacji z otoczeniem i dynamikę jej życia wewnętrznego,
aktywność jednostki, której treść, formy i jakość determinują rozwój psychiczny
jednostka współkreuje środowisko edukacyjne [D. Jankowski].
Czynniki środowiskowe w procesie rozwoju człowieka
Środowisko edukacyjne dorosłego – narastający wpływ środowiska globalnego: płaszczyzna społeczna, kulturowa, przyrodnicza
Środowisko
* bezpośrednie („fizyczne”),
* pośrednie (ludzie, mass media),
* „świat wyobrażeń”
Większa przestrzeń życiowa (komunikacja)
Bogaty zestaw ról społecznych dorosłego i większa odpowiedzialność za siebie – w dzisiejszym świecie
Jednostka ”toczy nieustannie własną grę ze środowiskiem i samym sobą” (balans).
Środowisko edukacyjne człowieka dorosłego
Całokształt elementów zewnętrznych, wpływających na funkcjonowanie i rozwój jednostki, włączając instytucje edukacyjne i mniej zorganizowane wpływy edukacyjne, służące ukształtowaniu społecznie korzystnej osobowości
F. Znaniecki- węziej: odrębne środowisko, stworzone przez społeczeństwo dla wsparcia potrzeb edukacyjnych jednostki
Środowisko edukacyjne: rodzinne, lokalne, instytucji oświatowej (szkoły, uczelni), wojska, więzienia.
Pedagogika dorosłych a andragogika
Pedagogika – grec. paidagogikę – „prowadzenie chłopca”
Andragogika – grec. „prowadzenie mężczyzny, człowieka dorosłego”
XVII w J. A. Komeński – pierwsze polskie prace pedagogiczne
Edukacja jako proces całożyciowy, e. dorosłych: strategia wyzwalania i wspomagania ich edukacji
Pedagogika – wiedza o edukacji.
Andragogika jako subdyscyplina pedagogiki.
Pedagogika dorosłych – obszary działania
Formułowanie wizji – twierdzenia nie mające jeszcze uzasadnienia
Budowanie koncepcji – hipotezy nie w pełni uzasadnione, o ograniczonej wartości
Tworzenie teorii – system praw dobrze zhierarchizowanych i uzasadnionych ( m.in. w badaniach empirycznych) [J. Kozielecki]
Związki nauki z praktyką edukacyjną, która weryfikuje hipotezy i podlega modyfikacjom
Wiedza naukowa (badacza) pozwala lepiej rozumieć i realizować działania praktyczne (praktyka).
Potrzeby edukacyjne ludzi dorosłych
uwarunkowane przez czynniki:
* zewnętrzne / # obiektywne ?
* wewnętrzne / subiektywne –
* nieuświadomione/ uświadomione społecznie –
np. potrzeba osiągnięcia poziomu wiedzy, pozwalającego harmonijnie funkcjonować w społeczeństwie, znajdującym się określonym poziomie rozwoju (# standardy, normy, wzory)
Cel: potrzeby obiektywne przemienić w subiektywne a na potrzebach niższych – nadbudować wyższe (Hierarchia potrzeb - Maslow 1964).
Potrzeby a edukacja
Sublimacja potrzeb – w wyniku : edukacji –zaspokojenia / dalszego rozwoju, w obecności stymulatorów i sytuacji sprzyjających ich wzbudzaniu i ujawnianiu
Stagnacja potrzeb – ubożenie potrzeb i ich zanik / zahamowanie rozwoju – elementaryzacja i prymitywizacja (potrzeb społecznych i kulturalnych) / pogorszenie jakości życia
Potrzeby ”kategoryczne” (biologiczne) – ich zanik prowadzi do śmierci.
Środki edukacji dorosłych
Środek do celu – zdarzenie (czyn) będący warunkiem wystarczającym do osiągnięcia celu (T.Kotarbiński, 1958) ; „sytuacje edukacyjne” prowadzące do realizacji „celów edukacyjnych” – kształtujące dyspozycje osobowościowe
Środki podstawowe – ludzkie, materiałowe, naturalne elementy świata, które są używane w działalności
(E. W. Bakke, 1965); „środki dydaktyczne”
szkoły i uczelnie wyższe dla dorosłych
uniwersytety „trzeciego” („każdego”, „innego”) wieku, inne stowarzyszenia oświatowe, kulturalne
doskonalenie zawodowe i pozazawodowe – kursy, warsztaty, formy korespondencyjne
E-learning * czytelnictwo
mass media * edukacja kulturalne bierna, czynna
działalność społeczna * wolontariat
Społeczeństwo otwarte
Społeczeństwo informatyczne.
Ograniczenia w edukacji dorosłych
Kultura danej grupy i jej stosunek do edukacji (wartości, wzory, zachowania edukacyjne)
Najmniejszy udział w wykorzystywaniu dostępnych środków i form działalności edukacyjnej skutkuje największymi zaniedbaniami rozwoju osobowościowego i realizowanej jakości życia
Potencjalny odbiorca edukacji dorosłych to jednostka ze średnim / wyższym „nabytym” wykształceniem, która nie wygenerowała trwałego standardu aktywności intelektualnej (nawyku/ potrzeby całożyciowego uczenia się).
Formy edukacji dorosłych
Służą do opisu trwałej struktury organizacyjnej o określonych cechach i właściwościach, złożonych z rzeczy, ludzi, środków podstawowych, sposobów działania (instytucje, zrzeszenia, placówki) albo do opisu jednostek zajęciowych (działaniowych), charakteryzujących się dominującym w ich ramach rodzajem przejawianej aktywności np. wykład, odczyt, prelekcja, dyskusja (panelowa), rozmowa, malowanie, rzeźbienie, komponowanie, wycieczka
Metoda – opisuje działania w ich przebiegu ( na modelach, wzorach), implikuje dobór środków i form oraz sposób posługiwania się nimi.
II. Dorosły uczeń. Nauczyciel - andragog.
Całożyciowe przygotowanie do dorosłości jako kategorii pedagogicznej; edukacja ustawiczna -„wiedza użyteczna”. Psychopedagogika dorosłych
Negowanie możliwości uczenia się poza okresem młodości( W.James 1893, E.Clapared)
Zdolność późnego uczenia się zależy od różnych sfer osobowości E.Erikson: starość to okres osiągania pełnej dojrzałości, mądrości, integracji wewnętrznej
L.Kohlberg, D.J.Levonson; F.D.Baltes, C.Buchler, C.G.Jung, W.Szewczuk, M.Tyszkowa, J.Strelau, M.Marczuk Z.Pietrasiński
Propagatorzy edukacji całożyciowej: Szymon Marycki, 1551, J.A.Komeński ( szkoły mężczyzn, starości, śmierci), J.A.Condorced 1792 (edukacja całożyciowa), R.Owen, 1913 (samo- i kształcenie dorosłych), E.Throndike
P.B.Batles, S.L.Wilisem – w aktywności umysłowej: rezerwy aktywne (aktualnie dostępne) i ukryte ( podlegające uruchomieniu)
„Twórcy – Starcy”: Picasso, Platon, M. Anioł, Verdi, Tycjan, Czapski, Boheński.
Dorosłość w andragogice
3. proces społeczno- kulturowy - pełnienie ról społecznych, konwencja społeczna, wyznaczająca pozycję i status jednostki w grupie, decydująca o poziomie zaspokojenia potrzeb i określająca warunki indywidualnego rozwoju - jako główne kryterium dorosłości – (R.Urbański)
Wysoki status seniorów w starożytności ( doradztwo)
Koczownictwo – „stary – niesprawny – bezużyteczny”
XIX-XXI w. : aktywność zawodowa – wskaźnikiem pozycji w społeczeństwie; atomizacja rodziny: utrata funkcji opiekuńczych wobec seniora; agizm.
Dorosłość – jako proces społeczno – kulturowy
wg.Malewskiego(1990) miarą dorosłości człowieka jest
* zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia w taki sposób,
* aby efektywnie spełniając formułowane wobec niego oczekiwania społeczne,
* dostarczało mu poczucia sensu jego egzystencji i
* było źródłem indywidualnej satysfakcji.
Dorosłość jako proces rozwoju psychicznego
Sens życia jest ważną determinanta określająca postępowanie człowieka (Obuchowski K.1985)
Wzrost samoświadomości, adekwatność samooceny, koncentracja na autokreacji, orientacja perspektywiczna (Pietrasiński Z.1990)
Wymiary rozwojowe dorosłości, kształtujące zintegrowaną tożsamość człowieka (Knowleś M.S.): autonomia, aktywność, obiektywizm, erudycja, wysoka sprawność, szeroki zakres odpowiedzialności, szerokie zainteresowania, altruizm, samoakceptacja, koncentracja na zasadach, głębokie związki, oryginalność, tolerancja nieokreśloności, racjonalność.
Tożsamość
Poczucie tożsamości kształtowane jest przez związek z wartościami , wnoszącymi wymiar sensu życia, budującymi motywy, które określają jego jakość; kształtowane szczególnie w okresach przełomów rozwojowych jednostki( przemiany życia społecznego, politycznego, obyczajowego, kulturalnego)
Otwartość - plastyczność - gotowość do zmian własnych wartości bez uprzedzeń z szacunkiem dla cudzej odmienności, rozumienie i radzenie sobie z emocjami „Innych”(Sękowa, 1990) „Wolność to prawo i obowiązek własnej odpowiedzialności”
Przewaga nad elementarnymi potrzebami przeżycia i stabilizacji procesów autokreacji – „totalizacja personalizuje”(Teichard de Chardin 1987). Reorganizacja życia i ponowne samookreślenie
Istotny problem społecznego uwarunkowania twórczego rozwoju człowieka, zmieniającego stan konieczności w stan wyboru (możliwości) [Nalaskowski A. 1989].
Fazy rozwoju człowieka dorosłego
E. Erikson - 8 faz / stadiów zmian osobowości człowieka – zróżnicowanie i ciągłość zmian w dynamice życia; fazy Vi -VIII dorosłości i starości mają inny status psychoanalityczny: możliwość spełnienia potencjałów rozwojowych (twórczość) po wygaśnięciu żywotności fizycznej, psychicznej, społecznej
VI –”droga ku bliskim” – wyjście z izolacji
VII – „zwielokrotnienie siebie”- wykraczanie poza siebie jako symptom „autoteliczności”
VIII - starość – „największe napięcie energetyczne potencjałów rozwoju”, dzięki napięciu egzystencjalnemu między dwoma biegunami „integralności i rozpaczy” (L.Witkowski,1989); możliwość „spójności i pełni” dzięki mądrości egzystencjalnej.
K. P. Cross – 7 faz życia człowieka, którym towarzyszą zadania - nakazy, wymuszone presją społeczną
L. Kohlberg - 6 stadiów rozwoju moralnego – rozwój inteligencji wstępny i konieczny do rozwoju moralnego
Najwyższe stadium rozwoju moralnego (16 -18 rż) –”poziom postkonwencjonalny” (wartości moralne wywodzą się z zasad uniwersalnych i decyzji własnego sumienia)
Rozwój człowieka dorosłego zawiera się między konwencją a indywidualnością.
T. Nowacki, J. Nowak, E. Sujak, Z. Pietrasiński, H. Sękowa – w różnym stopniu negują wyodrębnianie okresów / faz rozwojowych
D. L. Levinson – 4 okresy życia człowieka (fazy stabilizacji):
* przeddojrzałość ( < 17 rż),
* wczesna dojrzałość ( 17- 40 rż)
* średnia dojrzałość ( 40 – 59 rż)
* późna dojrzałość ( > 60 rż)
Fazy przejściowe (okresy graniczne, przekształceń):
* 17-22 rż - przejście do średniej dojrzałości
* 59 - 66 rż – przejście do późnej dojrzałości [ K. Obuchowski 1985, Z. Pietrasiński 1990]
Proces wielokrotnych strukturacji i restrukturacji [J. Kargul 1991]
K. Obuchowski: zmiany kompensacyjne, przeciwstawne finalizmowi (wg którego celem dojrzewania psychicznego jest osiągnięcie apogeum ”kształtowania właściwości moralno -światopoglądowych człowieka”).
Rozwój człowieka dorosłego
Może odbywać się dzięki zdolności całożyciowego uczenia się - aktywność zawodowa i pozazawodowa; rozwój osobowości
Neuroplastyczność, rekonsolidacja mózgu
Autokreacja i własna aktywność człowieka – w zapobieganiu „chorobie rezygnacji”, polegającej na utracie poczucia kontroli poznawczej nad środowiskiem [1988 P.G. Zimbardo]
Typowa nowoczesna tożsamość jest „otwarta” [L. Bovone 1988], nie jest „sztywną” sekwencją nauki, pracy i emerytury [A. Schopenhauer]
Kompetencja biograficzna wymaga refleksyjności.
Zadania rozwojowe wczesnej dorosłości 17- 33 rż (Levinson)
Zakończenie nauki szkolnej, przygotowanie do zawodu
Podjęcie pracy zawodowej
Rozwój zdolności do intymnych stosunków emocjonalnych i miłości
Znalezienie stałego partnera i założenie rodziny
Prowadzenie domu
Wychowywanie dzieci
Podjęcie obowiązków społecznych i obywatelskich
Wypracowanie własnej filozofii życia
Sformułowanie wizji własnej przyszłości
Nawiązanie stosunków z mentorem (ekspert, protektor).
Zadania rozwojowe wieku średniego 34-60 rż. (Levinson)
Podjęcie większej niż dotąd społecznej odpowiedzialności
Rozwiązanie dylematu: praca dla przyszłych pokoleń lub stagnacja
Nadanie swemu życiu większej pełni i dopomożenie w tym współmałżonkowi
Rozwój zawodowy, kierowanie karierą
Osiągnięcie zamierzonego standardu życia
Wspomaganie rozwoju i startu życiowego dorastających dzieci
Opieka nad starzejącymi się rodzicami
Pogodzenie się z oznakami nadchodzącej starości.
Zadania rozwojowe starości > 60rż.(Levinson)
Podjęcie nowych ról i zajęć, związanych z przejściem na emeryturę
Włączenie się do grupy rówieśników
Utrzymanie zainteresowań światem
Przygotowanie do rosnących ograniczeń fizycznych
Przygotowanie do straty osób bliskich
Wypracowanie dojrzałej postawy wobec śmierci [Z. Pietrasiński, 1993].
Cele (funkcje, zadania) oświaty (kształcenia, edukacji) dorosłych
W perspektywie
* mikrospołecznej: stymulowanie rozwoju człowieka dorosłego (pedagogika) ,optymalizacji życia z punktu widzenia dobra indywidualnego i społecznego (Muszyński1991)
* makrospołecznej: jako czynnik zmian społecznych (socjologia, politologia); uwarunkowania historyczne, charakter klasowy
I Kongres Oświatowy –Elsynor,1949: potrzeba wychowania ludzi na obywateli wspólnoty świata
Konferencja Oświaty Dorosłych – Oslo 1972: edukacja dorosłych jako element kształcenia ustawicznego.
Motywy edukacji dorosłych
m. polityczne – upowszechnienie określonych idei politycznych
m. społeczne – walka o zmianę statusu społecznego różnych klas i warstw społecznych (K. Wojciechowski 1966)
Cele a wartości edukacji, wnoszące w życie wymiar sensu ( K. Denek 1994);trudne przestrzeganie reguł edukacji ustawicznej (ciągłości, integracji)
Rozwój jest celem wychowania a rozwojowa zmiana zachowania jest nieodwracalna , uogólniająca reakcje i hierarchiczna ( L. Kohlberg 1993)
Zmiany stosunków społecznych, ekonomiczno-politycznych i kulturowych kształtują cele oświaty dorosłych, w zależności od społeczeństwa, postrzeganego jako pluralistyczne, indywidualistyczne czy będące „w stanie płynnej nierówności”
Odrębność w stosunku do oświaty dzieci i młodzieży
motywy produkcyjne – wzmożenie produkcji
Celem edukacji winno być realizowanie renesansowego postulatu wszechstronnego rozwoju osobowości czy osiąganie perfekcjonizmu w węższym zakresie (J. Kargul 1991).
Cele oświaty dorosłych
odnoszą się do procesów składowych pojęcia „edukacja” (Z. Kwieciński 1992): globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja, kolektywizacja, polityzacja (biurokratyzacja, profesjonalizacja), socjalizacja, inkulturacja, personalizacja, wychowanie, jurydyfikacja, kształcenie i humanizacja, hominizacja
Składowe pojęcia edukacja kształtują osobowość („jądro promieniujące”) ; wielostronne wychowanie, perfekcjonizm.
Właściwości edukacji dorosłych
Potrzeba ujmowania problemów oświaty dorosłych „panoramicznie”, przy konstruowaniu celów uwzględniając - cechy osobowości, prócz właściwości umysłowych czy zdolności do uczenia się oraz „rzeczywiste przebiegi życia ludzkiego”
Ważne są kompetencje dorosłych do wprowadzania własnych celów edukacji, zgodnych z ich aspiracjami czy planami życiowymi (autokreacja) [H. Muszyński 1991]
Personalizacja: czynne kształtowanie samego siebie i sterowanie własnym wyborem spośród tych możliwości, jakie otwiera przed jednostką współczesne życie społeczno-kulturalne.
Cele i funkcje edukacji
Edukacja jako jeden z elementów koncepcji życia (celów, planów życiowych, osobistego rozwoju – przy aktywności wychowanka) [H.Muszyński,1991]
Biuletyn Polskiego Komitetu ds. UNESCO: „…celem oświaty dorosłych jest nauczenie sztuki przeżywania dnia codziennego, zaś oświata dorosłych jest środkiem zmierzającym do rozwijania i wzmacniania działalności społecznej i politycznej”
Cele ostateczne – ustalane w relacji do wartości uniwersalnych, nadających im konkretnych treści: cele globalne i regionalne(= preferencje pewnych celów i dróg ich osiągania )[K. Denek 1991].
Cele (zadania, funkcje) oświaty dorosłych
Nowoczesna tożsamość jednostki jest „otwarta” a zajęcia poza- i zawodowe, są „konkretnym wyrażaniem potrzeby samospełnienia, która rozciąga się od napięcia do samoekspresji, w działaniach społecznych i solidarności” (L. Bovone 1988)
Zadania oświaty dorosłych – to oferta systemów edukacyjnych w kierunku realizacji przez ludzi dorosłych wizji lepszego życia, jednak zgodnie z ich interesami rozwojowymi.
Funkcja zastępcza oświaty - działania wyrównujące braki w wykształceniu ludzi dorosłych do poziomu powszechnie obowiązującego, gwarantowanego przez Konstytucję.
Funkcja właściwa oświaty dorosłych - dotyczy realizacji wizji lepszego życia m.in. przez edukację; rola nie stabilizacyjna a komplementarna w * kompensacyjnej funkcji oświaty i dynamizująca procesy społeczne; funkcje emancypacyjna, reorientacyjna, rozwojowa, personalizacyjna, pragmatyzacyjna, socjalizacyjna, kulturacyjna [H. Muszyński 1991].
Funkcje edukacji dorosłych
społeczne:
* kształcąca (kompensacyjna, służąca podwyższaniu i zmianie kwalifikacji, sprzyjająca modernizacji kwalifikacji) ,
* ekonomiczna,
* kulturalno-wychowawcza,
* polityczna (poprzez udział społeczny - kształtowanie siebie)
indywidualne:
* adaptacyjna (redukowanie napięć między jednostką a otaczającą ją rzeczywistością),
* rekreacyjna,
* terapeutyczna,
* rozwijająca specyficzne zdolności i zainteresowania,
* rekonstrukcyjna ( jednostka aktywna i twórczo zmieniająca otaczającą rzeczywistość) [M. Marczuk 1991].
Rozwój oświaty dorosłych
J.A. Komeński
Oświecenie i okres zaborów w Polsce – upowszechnianie oświaty również wśród niższych warstw, wpływ tendencji patriotycznych; Komisja Edukacji Narodowej (prelekcje wykłady publiczne, pedagogizacja rodziców )
1767 – P. Brzostowski – Merecz / Grodna – dom ludowy
1779-1782- J. Osiński – prelekcje z fizyki, Coll. Nobilium, W-wa
Szkółki żołnierskie dla żołnierzy analfabetów; 1812 Zamość , Z. Rościszewski, „Nauka czytania i pisania dla żołnierzy XIII pułku piechoty” – pierwszy elementarz dla dorosłych; 1781 – I. Krasicki: encyklopedia „Zbiór potrzebnych wiadomości”
P. Bieliński – Księstwo Warszawskie
XIX w. – chłopi analfabeci - oświata dorosłych była „oświatą ludową” i patriotyczną; Poznań - Towarzystwo Oświaty Ludowej 1872, 1880 –Tow. Czytelni Ludowych (biblioteki w zaborze pruskim i emigracji).
Rozwój oświaty dorosłych –”pozaszkolnej”
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – 1857
Biblioteka Raczyńskich
K. Marcinkowski, E. Estkowski ( Pismo dla Nauczycieli Ludu Polskiego, Tow. Pedagogiczne i „ Szkoła Polska” - niedzielna), K. Libelt, J. Moraczewski
Wilno – 1817- 23 Filomaci (ruch samokształceniowy)
1879 Galicja – Tow. Ludowe Oświaty i Pracy ks. Stojanowskiego
1891 – Tow. Szkoły Ludowej (szkoły, biblioteki, odczyty, teatr)
1880 Lwów –Tow. Oświaty Ludowej i Macierz Polska
Socjalna Demokracja (W. Jamrożek 1994)
T. Bobrowski – praca oświatowa wśród robotników
XIX w. zabór rosyjski – Polska Macierz Szkolna, Uniwersytet dla Wszystkich w Warszawie
1898 Poradnik dla samouków ( z bibliografią!) K. Prószyński 1875 – „Elementarz” (dla samouków z obrazkami).
Rozwój oświaty dorosłych
1890 – Pszczelina k/ W-wy – Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza (z internatem) - w 1913 wydaje pionierskie dzieło „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja”
1899 – czasopismo andragogiczne ”Wiedza dla wszystkich”
Liberalne Tow. Szkoły Ludowej –”Przewodnik Oświatowy”(1901-1939); L. Krzywicki -”Poradnik dla czytających książki”
Rozprawy; S. Michalski –”Popularyzacja wiedzy i samouctwa” i L. Krzywickiego „System wykształcenia i o wykształceniu ogólnym”
Wnioski: w czasach niewoli praca oświatowa chroniła język, historię i kulturę ojczystą i dała podwaliny pod prace oświatową w II RP; pozytywny wpływ ruchów 1905.
Oświata dorosłych w II RP
1919 – Centralne Biuro Kursów dla Dorosłych - od 1929 jako Instytut Oświaty Dorosłych ( odrębne programy szkół powszechnych dla dorosłych i młodzieży pracującej; uniwersytety powszechne)
Wydział Oświaty Pozaszkolnej w ramach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Uniwersytet Ludowy - w Szycach (J. Solarz)[ludowo – radykalny]
Instytut Gospodarstwa Społecznego( z KC Zw.Zaw.), Instytut Spraw Społecznych, Instytut Socjologiczny P-ń, Studium Pracy Społeczno - Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, Instytut Kultury Wsi.
Problemy: analfabetyzm, oświata dorosłych, samokształcenie, czytelnictwo ;”Rocznik Kursów dla Dorosłych”, ”Polska Oświata Pozaszkolna”, ”Przewodnik Pracy Społecznej”, ”Praca Oświatowa”
Różne ideologie: socjalizm, wychowanie państwowe, chrystianizm.
Oświata dorosłych w II wojnie światowej
1939 - Tajna Organizacja Nauczycielska
1940 – Departament Oświaty i Kultury z Wydziałem Oświaty Dorosłych (Delegatura Rządu na Kraj)
Ludowy Instytut Oświaty i Kultury
Komplety tajnego nauczania (cywilne, w obozach jenieckich i w wojsku polskim na Wschodzie i na Zachodzie) amatorskie zespoły teatralne samokształcenie tajne drukarnie.
Oświata dorosłych po II wojnie światowej
Cele i zadania wyznaczane przez interesy państwa, nie zaś społeczności lokalnych i jednostek dorosłych
Zadania:
* pozyskanie społeczeństwa do socjalistycznych przemian społeczno-gospodarczych,
* integracja kulturowa repatriantów wschodnich na ziemiach odzyskanych,
* likwidacja analfabetyzmu (1944: 4 /19 mln analfabetów; 0.8% wyższe w.w.)
Okresy:
1944-48: kontynuacja form pracy przedwojennych (nurt ludowy i robotniczy);
1949-56 – centralne planowanie, globalizm, etatyzm, upolitycznienie, ideologizacja (CRZZ, Tow. Wiedzy Powszechnej);
1956-68 – początek demokratyzacji (utylitaryzm, pragmatyzm, regionalizm, „Oświata Dorosłych”);
1968 - 80: utrata wiary w sens podwyższania kwalifikacji i wykształcenia; edukacja jako”maszyna sortująca”(bilanse kadr kwalifikowanych)
1981 – formy pozapaństwowe oświaty dorosłych
1981- 89 – indoktrynacja społeczeństwa poprzez oświatę dorosłych; niewydolność instytucjonalna, nieadekwatność strukturalna;
Konieczność realizowania wieloparadygmatowości w oświacie: globalizacji, porozumienia i solidarności w środowisku rodzinnym, lokalnym, regionalnym, narodowym i międzynarodowym, rozwijania autoedukacji i autokreacji, likwidacji nacjonalizmu, ksenofobii, partykularyzmu,[T. Wujek 1981]
Niezależny ruch oświatowy w Polsce
Lata 70 – propozycja opozycyjna wobec „ totalitarnej” edukacji społeczeństwa; kształtowanie tożsamości w obszarach: świadomościowej, prawno – instytucjonalnej, ekonomicznej, socjalizacyjnej ; postawa konieczności dokonywania suwerennych wyborów, działań wspólnotowych i solidarnych ”zakorzenienie” zamiast „wyobcowania”
Lata 80-te – iberalizm przeciw fundamentalizmowi i samoograniczaniu się [K. Przyszczypkowski,1993]; pluralizm edukacyjny
Opozycja polityczna: walka o „społeczeństwo obywatelskie” i „Rzeczypospolitą Samorządną”
Wybór między poparciem dla władzy a moralnym wobec niej protestem; opór winien być nie tylko krytyczny ale i twórczy
Niezależny ruch oświatowy w Polsce – jako ruch społeczny
1978 – KOR: powołał Towarzystwo Kursów Naukowych TKN - deklaracja naukowców i pisarzy o popieraniu pluralizmu ideowego i ruchu samokształceniowego, przeciw cenzurze i propagandzie politycznej (wykłady, seminaria, kolokwia, kontakty a zagranicą, działalność wydawnicza, konferencje, kongresy, sympozja; opracowywanie raportów ); żmudne wychowanie do aktywności społecznej i samowychowanie
Kluby: Swobodnej Dyskusji, Służby Niepodległej, Wolnej Myśli Społecznej, Polityczny im. L. Bądkowskiego (Ruchu Młodej Polski), Zachowawczo-Monarchistyczny -1988, Myśli Demokratycznej (NZS - u)
Cele: naprawa programów szkolnych i uniwersyteckich w naukach społecznych i humanistycznych;
Sukces: przełamanie lęku przed zbiorowymi ruchami samokształcenia
1979 – ”List do nauczycieli i wychowawców”: o zadaniach ideowo - programowych nowoczesnej oświaty (ku liberalizmowi, demokracji i wielopartyjności, w walce o nowoczesne państwo i myśl polityczną)
Aktywność kulturalna i autoedukacja
- uczestnictwo w kulturze, wspomagające rozwój osobowościowy jednostki
XVII w - J.A.Komeński: ważnym elementem edukacji całożyciowej jest otaczający świat;
XVIII w. - F.Schiler :rola sztuki w integrowaniu „rozdartego bytu” człowieka między ideałem a rzeczywistością;
XIX w.- W.Dilthey - pionier pedagogiki kultury (historia – kultura – osobowość); E.Spranger;
G.Kerschensteiner: ”wykształcenie jest rozbudzoną przez dobra kulturalne zdolnością wartościowania o indywidualnej organizacji”
S.Hessen: celem wychowania jest kształtowanie osobowości ludzkiej prze wdrażanie jej do wartości kulturalnych, formujących osobowość
L. Leja, H. Radlińska, K. Korniłowoicz, A. Kamiński, S. Szuman, M. Tyszkowa, B. Suchodolski,
J. Wojnar, F. Urbańczyk, M. Siemieński, K. Wojciechowski, M. Czerwiński, A. Siciński, A. Tyszka,
A. Kłosowska
Pedagogika kultury, wychowanie estetyczne
Autoedukacja
Autokreacja intencjonalna, samokształcenie, samowychowanie; ważny czynnik aktywności kulturalnej, również składnik czy aspekt aktywności kulturalnej, prowadzącej do rozwoju osobowości
Aktywność kulturalna –uczestnictwo w kulturze
1971r. - A. Tyszka: „indywidualny udział (czynny) w zjawiskach kultury (symbolicznej) – przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr, podleganie obowiązującym normom i wzorcom, tworzenie nowych jej wartości oraz odtwarzanie i przekształcanie istniejących ( wyłączne uczestnictwo fizyczne jest biernym - absencją)
Realizacja celów instrumentalnych (społecznych, ekonomicznych, bytowych) i autotelicznych (wartość sama w sobie, bez praktycznego zastosowania)
Obejmuje sztukę, literaturę, naukę, nie ! - w aspekcie praktycznym ( nie zabawa, obyczaj, światopogląd, zachowania)
Kryteria oceny aktywności kulturalnej: ” asceza” (ćwiczenie, wysiłek twórczy) – „relaks” (zabawa, przyjemność- zagrożenie eskalowaniem czynności rekreacyjno - ludycznych, jako ucieczka F. Znaniecki); „codzienność” (zwyczajność, swoboda, łatwość) – „odświętność” ( nadzwyczajność, szczególność, atrakcja, rytualizacja, manifestowanie przynależności do grupy, gra) (A. Tyszka,1971).
Uczestnictwo w kulturze
Inne kryteria:
jedno - (Nikifor, kibic sportowy, wybitny naukowiec) - i wielozakresowość ( nie ! płytkość, dyletanctwo; wielość bodźców sensorycznych),
* selektywność dokonywania wyborów wartości kulturalnych - wybór jest świadomym aktem psychicznym, pozytywnie umotywowanym wewnętrzną potrzebą; fizyczne obcowanie jest tylko potencjalną możliwością; świadoma selekcja a nie „udział w szumie informacyjnym” ( uczestnictwo nieselektywne – mass media),
* stopień twórczość czy współtwórczość – najwyższy poziom uczestnictwa kulturalnego
(W. Tatarkiewicz 1975, K. Korzeniowski 1983, B. Suchodolski 1989); twórczość i refleksyjny odbiór, „autokreacja intencjonalna” (D. Jankowski, 1988) – wszechstronny proces edukacyjny, rozwój osobowości.
Typologia aktywności kulturalnej
Uczestnictwo percepcyjne i ekspresyjne,
*wielostronne - współtwórcze, kreuje aktywność autoedukacyjną, prowadzi do awansu kulturalnego, określanego jako „znaczna intensywność kontaktów z elementami kultury osiągnięcie średnich lub wysokich standardów w zakresie jakości oraz występowanie cech „powszedniości” i „ascezy” w doświadczeniach kulturalnych; rozwój osobowości, realizacja własnego wzoru osobowego,
* jednokierunkowe – znawstwo, intensywne lecz wąskie (Z. Bokszański, 1976) ( od 20% do > 0 %),
* aktywność wyłącznie percepcyjna ( różnie intensywna i wszechstronna), bez autoedukacji,
* rozrywkowo – rekreacyjna – mass media,
* uczestnictwo ubogie / absencja kulturalna – elementarna egzystencja lub zdegradowane subkultury – degradacja kulturalna, deprawacja.
Właściwości autoedukacji
Związki między aktywnością kulturalna a autoedukacją/ autokreacją intencjonalną (Z. Pietrasiński 1988): „orientacja jednostki na kształtowanie swej biografii poprzez uruchamianie działań i wykorzystywanie sytuacji także kulturalnych, kształceniowych i wychowawczych, zgodnie z perspektywiczną wizją swojej osoby” Kontekst kulturowy i społeczny ”wymusza” działania edukacyjne wbrew konecpcji
W. Schoenebecka (1994) o spontanicznych procesach samorealizacyjnych jednostki,
Samowiedza, samoocena i antycypacja – konfrontacja „ja- realnego” z „ja – idealnym”,
Podmiot wybiera drogi, środki i tempo autoedukacji, na tle własnego uczestnictwa kulturalnego (symbolicznego), wzory z „ przedtem, teraz i później”,
Podmiot poddaje samodzielnej kontroli proces autoedukacyjny i jego efekty , modyfikuje postępowanie, kompensuje, afiluije do nowej grupy – twórczej, samokształceniowej ( wsparcie fachowe), poddaje się procesowi edukacji instytucjonalnie zorganizowanej; niezupełne samokształcenie ( W. Okiński 1935), kierowane samokształcenie ( J. Półturzycki 1983),
Najważniejsza dziś jest funkcja wszelkich instytucji edukacyjnych stymulownia i tworzenia warunków dla rozwijania przez jednostki aktywności autoedukacyjnej.
Edukacja kulturalna
Upowszechnianie kultury, animacja społeczno - kulturalna, edukacja kulturalna (działalność kulturalno – oświatowa) : mają społeczny charakter działań i komunikowanie symboliczne (percepcja, ekspresja, twórczość),
Edukacja kulturalna stanowi edukacyjną ingerencję w proces działalności kulturalnej; działalność kulturalna jest świadomą i zamierzoną, różnie zorganizowaną formą komunikowania symbolicznego,
Cel: nadanie większej dynamiki życiu kulturalnemu ludzi i jego sublimacja; dotyczy wszystkich grup wiekowych,
Kultura symboliczna (edukacyjna) chroni współczesne społeczeństwa, tworzące wielkie skupiska ludzkie (zorganizowane i samodyscyplinujące), o wielkim rozwoju techniki i środków panowania nad człowiekiem, przyrodą - przed dewastacją, destrukcją, patologiami biologicznymi i społecznymi - z powodu zarówno bogactwa jak i nędzy.
Upowszechnianie kultury (up)
to doniosły czynnik budowania spójności i tożsamości społeczeństw; w państwach totalitarnych – ideologiczne i polityczne zinstrumentalizowanie;
Założenia up:
* uczestnictwo w wyższych poziomach życia kulturalnego jest niemożliwe bez edukacji kulturalnej;
* każda kultura (narodowa, państwowa) mimo zróżnicowania (klasowego, regionalnego) osiąga spójność i tożsamość na podłożu jedynego, ogólnego, wspólnego zasobu kultury, jej dorobku, tworząc układ kanonowych przekazów (dzieł) symbolicznych, wspólnych wartości i wzorów, stanowiących odniesienie, kryteria ocen dla twórczości, opinii, zachowań;
* up . wykorzystuje środki kulturowe i formy ( szczytowe osiągnięcia kultury światowej –godne, ochrony, pielęgnacji, poznania);
* wzbogacenie kultury narodowej przez konfrontację, dyfuzję - jednak łagodząc separację i zapobiegając ekspansji.
Upowszechnianie kultury
Orientacje: prozelityczna – up. ruch społeczny, działalność zinstytucjonalizowana, nastawiona na pozyskiwanie zwolenników dla określonej orientacji i sposobu życia, realizacji preferowane przez grupę wartości ( idea, światopogląd, estetyka, model)
Kultura „nasza-obca”, wysoka-niska”, reprezentacyjna –popularna; wspomaga budowanie wspólnoty, jednak zagraża autonomii jednostki, „przemoc symboliczna” ( „imperializm kulturalny”)
Orientacja: upowszechnianie uczestnictwa kulturalnego: prawo jednostki do posiadania własnych wyborów wartości, treści, form swojej aktywności kulturalnej; wymaga wspomagania, stymulowania małych grup (np. rodzinnych, rówieśniczych) w wyborach, wzbogacania alternatyw
Orientacja: upowszechnianie własnej aktywności twórczej (dzieł, idei, wzorów), jako najwyższej wartości ; pankreacjonizm - W. Tatarkiewicz; refleksyjny odbiór symboli, „dialog wewnętrzny”
Charakter partycypacji kulturalnej nie odbiorczy a współtwórczy.
Animacja społeczno-kulturalna
Proces (strategia) wspomagania dynamicznego wrastania jednostki i małych grup społecznych w kulturę grupy lokalnej / regionalnej, (mikro- i mezostruktury społeczne); różnice w stosunku do upowszechniania kultury jako jedynego, wspólnego „zasobu” kultury narodu
Źródło w polskiej oświacie dorosłych: koncepcja wyzwalania utajonych sił społecznych, tkwiących w jednostce i społeczności lokalnej ( podobieństwo XIX/XX do lat po1989) [S. Wawryniuk 1990, Z.T. Wierzbicki 1973, Francja P. Besnard 1988]
Sens (cel, funkcja) procesu animacyjnego – urzeczywistnienie zinternalizowanych wartości, wyznaczających tożsamość społeczno - kulturową ( np. kultura kaszubska, śląska, podhalańska)
Animator (profesjonalny- KO i nieprofesjonalny – inicjator, wolontariusz) dla uczestnika procesu animacyjnego jest „przodownikiem” nie- przywódcą; ”wychowanie niekierowanie” [F. Znaniecki,
H. Radlińska, R. Gloto 1976]
Edukacja kulturalna
Przedmiot EK - kompetencje kulturalne jednostki, jako uczestnika kultury symbolicznej, ich kształtowanie i rozwijanie;
Mechanizm EK – autentyczna aktywność jednostki, poddanej ciągłej sublimacji;
Kompetencja kulturowa: całokształt ludzkich dyspozycji do przestrzegania kulturowych norm zachowaniowych np. kompetencji artystycznych;
R.W. White – kompetencja jednostki to zdolność do dokonywania tych form wymiany ze środowiskiem, które pozwalają jej na podtrzymywanie siebie, rozwój i rozkwit; zdolność do aktywności symbolicznej – M.Tyszkowa (1993);
Internalizacja kultury: przyswojenie jej wzorów i modeli normatywnych lub wartości przez świadomość, doświadczenie lub nawyki ludzi [A. Kłoskowska 1981]
EK to środek tej edukacji i kryterium efektywności zabiegów eduk;
Osobowość – czynnik subiektywny, rozstrzygający o charakterze uczestnictwa w komunikacji symbolicznej;
EK - ingerencja w proces osobo twórczy
EK - ma ułatwić jednostce pokonanie barier w dostępie do wartościowych kontaktów kulturalnych i pełne w niej uczestnictwo (wielostronna, twórcza partycypacja kulturalna; rozwój jednostki).
Realizacja edukacji kulturalnej
Szkoły dla dzieci, młodzieży, dorosłych, zawodowe, uniwersytety, formy pozaszkolne – kursy, doskonalenie zawodowe, wykłady otwarte, UTW;
Nowa formuła szkoły: „nie – mozoł i znój” lecz szkoły „wyzwolenia” – alternatywne;
Instytucje kultury – instytucje i placówki kulturalno-oświatowe ( domy kultury, kluby, koła miłośników, stowarzyszenia kulturalne, sekcje twórcze, wykłady, formy rekreacyjno-ludyczne );
Teatry, muzea, filharmonia, galerie sztuki;
Mass media – wielka potencjalna siła edukacyjna lecz pozytywna niejednoznacznie: treści są banalną rozrywka, konsumpcją, zabijaniem czasu;
„grupy koleżeńskie w rodzinie ”- odgrywają wielką rolę w edukacji kulturalnej i mogą powadzić do rozwoju kompetencji kulturalnych (dyskusje, zwiedzanie, działalność społeczna) jak i degradacji jednostek (wzorce prymitywizujące);
Rola rodziny w edukacji kulturalnej dzieci.
Nurty i strategie animacji społeczno – kulturalnej
Dotychczasowe koncepcje prócz znaczenia historycznego mają często współcześnie przydatność jak np. koncepcja H. Radlińskiej „melioracji” społeczno-kulturalnej i oświatowej środowiska, koncepcja „wyzwalania sił społecznych” tkwiących w jednostce i środowisku, koncepcja „przodownictwa”
(F. Znaniecki);
Krytyczne podejście do nowinek postmodernizmu, anty-pedagogiki i pedagogiki krytycznej;
Godzenie sprzecznych wymogów: koncepcji ”urabiania” ( wg istniejących wzorców gotowej kultury) i koncepcji „wyzwalania” (indywidualizm, osobowa tożsamość, własna twórczość);
Nie! przekaz i utrwalanie dziedzictwa kulturowego lecz zachęcanie do czerpania inspiracji do własnej twórczości;
W RP dylemat: spadek uczestnictwa kulturalnego uniemożliwia rozszerzanie wpływów edukacyjno – kulturowych, szczególnie w niższych warstwach ; jaki obowiązek (zapewnienia rozwoju kulturalnego niezależnie od statusu – infrastruktura, wsparcie) ma społeczeństwo wobec takich jednostek .Groźba prymitywizacji egzystencji ludzkiej, rozwoju patologii społecznych –degradacja jednostek i grup, przestępczość. Ubóstwo systemu wartości – konsumpcjonizm, prymitywny styl życia, krótkie perspektywy, niska jakość życia;
Strategie – konieczność modyfikacji starych i poszukiwania nowych.
Kształcenie dorosłych
Definicja: ogół czynności i procesów (formalnych), umożliwiających ludziom dorosłym uzyskanie orientacji w otaczającej ich rzeczywistości przyrodniczej i społecznej; wyposażenie ich w określone wiadomości poznawcze, w umiejętności samodzielnego dalszego zdobywania wiedzy oraz naukowe podejście do rzeczywistości [ K .Wojciechowski 1986 ];
Oświata dorosłych: obejmuje dorosłych, zastępując/ uzupełniając wykształcenie podstawowe (zawodowe), doskonaląc wiedzę i umiejętności, kwalifikacje, rozwijając zdolności, otwierając drogę indywidualnego rozwoju, powodując zmianę w postawach i w zachowaniu (umiejętności społeczne)[ A. Cieślak 1985 ];
Oświata dorosłych to ciągle ewoluujący system społeczny w odpowiedzi na potrzeby społeczeństwa.
Funkcje kształcenia dorosłych
wyrównawcza (kompensacyjna) kształcenia – wyrównuje braki w podstawowym wykształceniu dorosłych (analfabeci, półanalfabeci, analfabeci wtórni – alfabetyzacja, alfabetyzacja funkcjonalna);
dokształcanie i doskonalenie zawodowe – uzupełnianie wiedzy zawodowej, aktualizacja, modernizacja, przekwalifikowanie –edukacja permanentna dla utrzymania się na rynku pracy;
zaspakajanie niektórych potrzeb wolnoczasowych dorosłych – aktywność poznawcza pozazawodowa osób pracujących i na emeryturze (popularyzacja wiedzy, hobby, inicjatywy społeczne, wolontariat).
Strategie kształcenia dorosłych
zbiór reguł określających jednoznacznie, w konkretnej sytuacji, jaka powstała w trakcie kształcenia, wybór określonego działania przez uczestników danego procesu kształcenia, w tym wypadki – procesu kształcenia dorosłych [J. Skrzypczak 1991];
swoista procedura postępowania o charakterze normatywnym, wyznaczona celem;
System dydaktyczny: zbiór oddzielnych elementów, oddziałujących na siebie tak, aby mógł osiągnąć określony cel;
Strategia klasowo-lekcyjna – szkolna - lekcje 45 min., sprawdzanie postępów, promowanie do następnej klasy, świadectwo ukończenia szkoły; młodociani z niepowodzeniami i dorośli – szkoły dla pracujących –podstawowe, ogólnokształcące, zasadnicze, zawodowe;
Strategia kursów dokształcających – trwanie od kilku dni do kilku lat; strategia klasowo-lekcyjna lub zaoczne, korespondencyjne, różne kategorie, państwowe; przysposobienia zawodowego, doskonalenia zawodowego, kwalifikacyjne, politechniczne, dla potrzeb własnych, ogólnokształcące; różny poziom, odpłatność;
Strategia kształcenia zdalnego, przy pomocy korespondencji, podręczników, poradników, RTV (telewizja edukacyjna), mass mediów, filmów, płyt, kaset, telefonów, poczty (listy „uczebne”, poprawianie prac kontrolnych), telefaksów, internetu; forma konsultacji z nauczycielem (określa cele, treści, warunki, formy); np. Open University w GB, Polska Politechnika Telewizyjna w PRL; Indie –TV edukacja rolnicza; szkoła – Kanada, Australia;
Strategia (proces, część autoedukacji) samokształcenia – osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treści, warunki i środki ustala sam podmiot; samokontrola, samoocena, samokorekta; najczęściej wspomagane i kierowane z zewnątrz (materiały); występuje w wielu w/wym. strategiach. Efekt zależy od: motywacji, predyspozycji, znajomości technik samokształceniowych;
Strategia kształcenia przy pomocy słowa drukowanego - książka / czasopismo popularnonaukowe; osobiste obcowanie z dziełem, bez zewnętrznych wymogów; kluby, czytelnie, biblioteki;
Strategia doradcza – udzielanie przez specjalistę (wiedza, negocjacje, komunikacja) z danej dziedziny porady fachowej i aktualnej (zawodowe i edukacyjne, grupowe i personalne) - wykłady i pokazy;
Strategie mieszane – np. UTW (wykłady, koła zainteresowań, lektoraty).
Główne strategie kształcenia dorosłych
Strategia kół ( zespołów) oświatowych – cel oświatowo-wychowawczy lub społeczny, świadomy dobór i osobisty aktywny kontakt ( zarząd, aktyw, prezydium, plan i podział pracy, legitymacja, składki); naukowe, hobbistyczne; referatowe, dyskusyjne;
Strategia kształcenia przy pomocy żywego słowa – bez kontroli wiadomości, bez dokumentów, nauczyciel działa bezpośrednio ”żywym słowem”, swoboda i adaptacja programu (odczyty, Uniwersytety Ludowe, powszechne, otwarte).
Proces kształcenia dorosłych
to inicjatywy edukacyjne o określonej strukturze i toku (cele, treści, metody, formy, miejsce, strategie – nauczyciel; nauczanie/ uczenie się); to inaczej zespół zdarzeń, prowadzący do określonych zmian w szeroko rozumianej wiedzy podmiotu (Okoń);
Z procesem kształcenia nierozerwalnie związane jest wychowanie, rozumiane jako całożyciowy proces kształtowania tzw. cech kierunkowych człowieka.
Cele kształcenia
to świadomie założone skutki, które zamierza osiągnąć kierujący danym procesem kształcenia wobec jego podmiotu – ucznia;
to też sensowne, świadome, przewidywalne, planowe, konkretne efekty danego procesu kształcenia
(C. Kupisiewicz 1984);
Cele różnorodne –kompensacyjne, utylitarne, doraźne, długofalowe (podyplomowe);
merytoryczne – specyficzne;
poznawcze – rozwijanie u słuchacza umiejętności analizy, syntezy, uogólniania, samodzielnej i poprawnej analizy własnych doświadczeń, sprawdzania i weryfikacji;
samokształceniowe - wyrabianie umiejętności samodzielnego uczenia się, samodzielnego zdobywania wiedzy ( motywacja, techniki samokształcenia, uszczegółowienie celów ogólnych, zadania, poleceni; kontrola wykonania zadania);
Taksonomie celów kształcenia (B. Bloom, B. Niemierka) – proces operacjonalizacji celów nauczania – uczenia się, w celu samodzielnego ukonkretnienia zadania.
Taksonomia celów nauczania (wg Niemierki)
Postawa Kategoria
I.Wiadomości A. Zapamiętanie wiadomości B. Zrozumienie wiadomości
II.Umiejętności C. Stosowanie wiadomości
w sytuacjach typowych D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach nowych (problemowych)
Dorosły jako uczeń
Kryteria dojrzałości psychicznej: większy zakres i zdolność uwagi dowolnej, większy obiektywizm spostrzegania i wyważenie osądów, większy krytycyzm i odróżniania cech trwałych, ważnych i typowych, bardziej ukierunkowania i twórcza wyobraźnia, lepsza pamięć bezpośrednia i logiczna, większe zdolności myślenia abstrakcyjnego, większa umiejętność kierowania własnym myśleniem, większy zasób wiadomości i doświadczenia, umiejętność prowadzenie dłuższego toku rozumowania, większa zdolność panowania nad własnymi emocjami, większy stopień racjonalizowania własnego postępowania (niż 7-15 lat);
Jest to wariant optymalny, uwarunkowany całożyciową edukacją, biografią, osobowością
( zdyscyplinowanie, zrównoważenie i odporność). Edukację dorosłego utrudniają problemy codzienności; „trudna” opóźniona młodzież i niepełnosprawność uczących się seniorów – konieczne odrębne podejście nauczyciela.
Treści kształcenia i zasady ich organizacji
to uporządkowany zbiór wiadomości o niezależnym od ucznia – zobiektywizowanym znaczeniu (K. Kruszewski 1987), o treściach zależnych od celów
Koncepcje doboru treści: encyklopedyzm, formalizm, utylitaryzm dydaktyczny, egzemplaryzm, strukturalizm funkcjonalny, koncepcja problemowo - kompleksowa, teoria programowania dydaktycznego (C. Kupisiewicz 1984)
Koncepcje doboru treści kształcenia
Egzemplaryzm – (H.Scheuerl) – celem ograniczenia materiału - nauczanie paradygmatyczne (progam nie ”systematyczny” a „ogniskowy” „węzłowy”);
Strukturalizm (K. Sośnicki) – sprzeczność między dążeniem do redukcji materiału a rozwojem nauk; treści każdego przedmiotu winny być podzielone na elementy podstawowe o trwałej wartości naukowej i oraz wtórne – mniej potrzebne; łączenie teorii z praktyką: przezwyciężanie „rzeczywistości teoretycznej” przez „rzeczywistość realną”;
Teoria programowania dydaktycznego = teoria strukturyzacji operatywnej (tzw. nauczanie programowe) -” jak uczyć optymalnie” (C. Kupisiewicz 1974: metoda macierzy dydaktycznych i metoda grafów);
Przy doborze i organizacji treści trzeba uwzględnić zbiór zasad nauczania oraz psychologiczne teorie uczenia się:
*asocjacyjne – tworzenie skojarzeń między elementami treści kształcenia – wzmocnienie karą lub nagrodą,
* funkcjonalne – czynności, procesy, zachowania są ukierunkowane na wynik,
* strukturalne – wiedzę należy porządkować w konkretne i spójne obszary, struktury czyli ”przechodzić od znanego do nieznanego, od prostego do skomplikowanego, od konkretnego do abstrakcyjnego, od obserwacji do rozumowania, od rozpoznawania zagadnień ogólnych do analizy szczegółów” (C. Maziarz 1976).
Zasady nauczania dorosłych
to normy postępowania dydaktycznego, w celu przekazywania usystematyzowanej wiedzy, rozwijania ich zdolności poznawczych i samokształceniowych;
Zasada poglądowości – bezpośrednie poznanie rzeczy i zjawisk ( lub z zastosowaniem środków audio - wizualnych) zamiast opisu słownego; zależy od specyfiki dorosłego ucznia (właściwości psychofizyczne, samodzielność obserwacji, wnioskowania);
Zasada przystępności – respektowanie w procesie nauczania –uczenia się rozwojowych możliwości uczących się;
Reguły zasady stopniowania trudności:
* od bliższego do dalszego,
* od łatwiejszego do trudniejszego,
* od znanego do nieznanego,
* uwzględnianie różnic w temperamencie i zaawansowaniu poszczególnych uczniów;
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania – uczenia się:
* ciągłe aktywizowanie ucznia poprzez wprowadzanie w sytuacje problemowe, wspieranie w ich rozwiązywaniu:
* indywidualizacja podejścia i wychowanie prospołeczne,
* wpajanie umiejętności konfrontowania obserwowanych faktów z posiadana wiedzą,
* wdrażanie uczniów do zespołowych form pracy,
* poznawanie motywacji uczniów;
Zasada systematyczności - reguły:
* znajomość wiedzy wyjściowej uczących się,
* ustalać merytoryczne centrum tematu zajęć i pochodne wiadomości i umiejętności,
* podawać nowy materiał dokładnie usystematyzowany,
* streszczenia i powtórzenia wstępne, końcowe zajęć oraz okresowe,
* kontrola sposobu i formy wyrażania myśli przez uczących się,
* wdrażanie do samodzielności i wysiłku;
Zasada trwałości wiedzy;
Zabiegi dydaktyczne dla trwałego zapamiętania poznanych wiadomości i opanowywanych umiejętności;
Dobre zapamiętanie gwarantują następujące cechy:
* prostota struktury myśli (rozwijane jedno zagadnienie osiowe),
* treści o charakterze konkretnym, nie-abstrakcyjnym,
* odwoływanie się do doświadczenia i praktycznej działalności,
* utrwalanie wiedzy polega na wielokrotnym powtarzaniu,
* systematyczna kontrola i ocena wyników pracy uczących się;
Zasada operatywności wiedzy uczących się:
potrzeba nauczania wielostronnego – prócz wiedzy biernej / pamięciowej – wiedza operatywna; stosowanie obok metod nauczania / uczenia się - kształcenie poprzez odkrywanie, przeżywanie i działanie praktyczne;
Zasada wiązania praktyki z teorią - przygotowanie uczących się do racjonalnego posługiwania się wiedza teoretyczną w sytuacjach praktycznych; wartość w kształceniu, dokształcaniu i doskonaleniu zawodowym również dorosłych;
Zasada kształtowania umiejętności uczenia się – wdrażanie do samodzielnego zdobywania wiedzy – planowanie i organizacja pracy umysłowej i metod nabywania informacji , rejestrowania informacji, własna selekcja, synteza przetwarzanie informacji;
Zasada wykorzystywania doświadczeń osób dorosłych – pozytywne z zakresu form aktywności zawodowej i kulturalno-oświatowej, samokształcenia negatywne – deformacja informacji , błędne przyswajanie umiejętności –np. w kształceniu zawodowym (dezaktualizacja norm, przepisów)
Zasada indywidualizacji i zespołowości,
* indywidualne możliwości uczącego się (i potrzeby dydaktyczno-wychowawcze) jako podstawa zróżnicowanych wymagań i ocen wyników uczenia się,
* wyzwalanie chęci do uczenia grupowego ( trudne u dorosłych),
* potrzeba poradnictwa, konsultacji, zajęć uzupełniająco - korekcyjnych dla dorosłych;
Zasada ustawiczności kształcenia – potrzeba zachowania ciągłości i systematyczności w procesie uczenia się dorosłych, aktualizowania wiedzy, podnoszenia kwalifikacji, stałego rozwoju osobowości;
Charakter demokratyczny pracy oświatowej, otwartość, dostępność do różnych programów.
Metody kształcenia dorosłych
to systematycznie i świadomie stosowane sposoby pracy nauczyciela, w celu efektywnego przekazania uczniom wiadomości, wyrobienia poglądów i sprawności, rozwinięcia zainteresowań i zdolności poznawczych, wdrożenia do samouczenia (K. Wojciechowski);
Rodzaje metod (jako narzędzi pracy a nie stopień aktywności obu): oparte na słowie, (wykład, pogadanka, prelekcja, odczyt, dyskusja), oparte na oglądzie /pokazie/obserwacji / pomiarze, oparte na działaniu praktycznym (metody laboratoryjne i zajęć praktycznych);
Toki realizacji procesu kształcenia:
* tok (metoda) podający: aktywny nauczyciel i bierny uczeń;
* tok (metoda) poszukujący: uczeń aktywizowany – nauczyciel wspierający
Okoń: koncepcja nauczania wielostronnego – 4 drogi nauczania / uczenia się (przyswajanie wiadomości, odkrywanie, działanie praktyczne i przeżywanie)
Kształcenie dorosłych –metody podające
Wykład – systematyczne, całościowe rozwinięcie tematu, uporządkowana struktura, hierarchiczny układ, wyeksponowanie wiadomości najważniejszych, zrozumiały język, atrakcyjność, przystępność, aktywizacja słuchacza, metody audiowizualne, retoryka, komunikacja interpersonalna, wygłaszany z pamięci, kontakt wzrokowy ze słuchaczami;
Pogadanka (dialog – pytania i odpowiedzi), odczyt, prelekcja, opowiadanie i opis ( w pracy doradczej), pokaz (wzorowy pokaz czynności z komentarzem słownym; etapy:
*demonstracja całościowa,
* etapowa,
* z wyróżnieniem elementów skomplikowanych,
* całość w tempach zwolnionych i normalnych,
* powtórzenie przez ucznia).
Kształcenie dorosłych
Gry dydaktyczne:
inscenizacja (konferencji, narad, zebrań, negocjacji )– odgrywanie określonych ról na podstawie przygotowanej sytuacji problemowej (cele, zadania, prawa, obowiązki, umiejętności każdego uczestnika) - rejestracja video inscenizacji i analiza zachowań;
metoda sytuacyjna (nauczanie problemowe) – analiza konkretnej (awaria, konflikt, kryzys w grupie społecznej instytucji, organizacji) złożonej sytuacji (za i przeciw), przygotowanej i przedstawionej przez prowadzącego; szkoleni podejmują decyzję rozwiązań (alternatywnych) – uprzednie przygotowanie materiałów pomocniczych (ekspertyz); rozwija myślenie alternatywne.
Metoda przypadku – rozpatrzenie opisu przypadku (zdarzenia) - stawianie pytań, dyskusja i poszukiwanie odpowiedzi,
* zalety: rozwija umiejętności zawodowe, wielowariantowość, bieżąca ewaluacja przez uczestników, możliwość zmiany, poglądów, kształtowanie samodzielności;
Burza mózgów = metoda odroczonego wartościowania, zespołowe twórcze myślenie w poszukiwaniu rozwiązań (wielu!) problemu;
Mikronauczanie – video; twórcze uczenie się złożonych czynności praktycznych (językowe, zawodowe).
Trening umiejętności społecznych (poziom kompetencji społecznych) – interpersonalny
– porozumiewanie się, współpraca, polecenia więź; granie ról społecznych (przełożonego, klienta, nauczyciela, ucznia),
– prowadzony poza sytuacją rzeczywistą,
– trening w sesjach 1-3 godz. (centrum treningowe),
fazy:
I. modelowanie sytuacji i roli przez pokaz, video,
II. zdefiniowanie sytuacji problemowej oraz scenek do granie i odegranie ich,
III. sesja sprzężenia zwrotnego z komentarzami trenerów, dyskusjami; analiza – ocena – korekta;
Trening asertywności;
Metoda nauczania programowego w oparciu o zaprogramowane teksty; zasady:
* małych kroków,
* zasada natychmiastowego potwierdzanie odpowiedzi (samokontrola),
* zasada indywidualizacji tempa uczenia się,
* zasada stopniowania trudności; metody programowania – podręczniki programowe, komputery; nie jest uniwersalna a kosztowna;
Metody komputerowe – wideo interaktywne, programy hipermedialne, tworzenie wirtualnych rzeczywistości;
Formy oświaty; indywidualne, grupowe, zespołowe, praca audytoryjna, laboratoryjna;
Środek dydaktyczny (materiał dydaktyczny) – składa się z:
* komunikatu ( zespół sensorycznych bodźców, przekazywanych w procesie nauczania - uczenia w kierunku ucznia),
* nośnika komunikatu,
* urządzenie umożliwiające przekazywanie komunikatu odbiorcy;
Zewnętrzne środki dydaktyczne – przedmioty rzeczywiste: środki modelowe, audiowizualne (filmy), maszyny dydaktyczne - komputery i oprogramowanie, podręczniki;
Środki dydaktyczne – funkcje poznawczo - kształcące i emocjonalno –motywacyjne; pełnią też rolę kontrolną, aktywizującą, wdrażającą, weryfikującą, organizująca, uogólniająca, problemową (L. Leja 1979, W. Strykowski 1984);
Specyfika w nauczaniu dorosłych - droga rozwiązywania problemów „od abstrakcji do konkretu”;
Funkcje podręczników:
* motywacyjna –zainteresowanie, mobilizacja,
* informacyjna – wzbogacanie wiedzy,
* sprawnościowa – opanowanie umiejętności i nawyków, samokształcenie;
Podręcznik audiowizualny;
Podręczniki programowanie i semiprogramowane w wersji elektronicznej;
Edukacyjne programy komputerowe;
„Wirtualna rzeczywistość komputerowa” ma często ograniczoną przydatność praktyczną;
Kontrola i ocena – dla oceny postępów uczniowskich; subiektywizm; charakter sformalizowany - jest kryterium awansu na wyższy stopień – dokument państwowy;
W strategiach otwartych kształcenia – całościowa kontrola pracy dydaktycznej;
Funkcje kontroli: poznawcza –dla nauczyciela (autokontrolna) informacja o stanie procesu nauczania, dla jego korekty dydaktyczna i metodyczna – analiza błędów dla ewaluacji nauczania selekcyjna – indywidualizacja, między rygoryzmem a liberalizmem wychowawcza –obiektywna, sprawiedliwa, rygorystyczna aktywizująca – „warunkowe wzmocnienie”, zależna od sposobu jej realizacji motywująca – „uczenie się dla stopni czy dla wiedzy”(kryteria kontroli musza uwzględniać użyteczność oraz prawdopodobieństwo sukcesu);
Kontrola procesu kształcenia –
* wstępna,
* bieżąca (oceniająca, aktywizująca, selekcyjna, wychowawcza, motywująca),
* końcowa – cząstkowa i ostateczna (sprawdziany, egzaminy),
* dystansowa – dla zmniejszenia ubytku wiedzy po upływie czasu;
Formy i środki kontroli – testy, wiadomości, umiejętności, zadania, polecenia, sprawdziany, egzaminy, rozmowy, ( z kontrolą komputerową)
Konieczność adekwatności narzędzi kontroli;
Kontrola zmierza do ustalenia skuteczności wybranego procesu kształcenia (realizacja celów, efektywności, wydajność, ekonomiczność, korzyść);
Całościowa kontrola wykracza poza rolę nauczającego (organizator nauczania – organizacja i zarządzanie);
Pedeutologia to nauka o kształceniu i doskonaleniu nauczyciela, związkach między zawodem a osobowością;
Nauczyciel dorosłych – trudny obszar działania (kształcenie pozaszkolne, płynność składu uczestników, zróżnicowanie intelektualne; aspekty merytoryczne, dydaktyczne, psychologiczne, społeczne pracy z dorosłym);
Kompetencje komunikacyjne – czyli określony poziom sprawności we wzajemnym przekazywaniu sobie różnych informacji przez osoby pozostające w interakcjach ( nadanie i odbiór komunikatów); negocjowanie;
Funkcje komunikacji werbalnej:
* odniesienia – przedstawieniowa (między komunikatem a przedmiotem – informacja obiektywna, sprawdzalna i wyczerpująca),
* emotywna – określa stosunki między komunikatem a nadawcą apelu ( kontekst emocjonalny, wartościujący – włącznie innych kanałów komunikacji),
* funkcja apelu – dla wywołania w odbiorcy reakcji – realizacji zamierzonego celu,
* fatyczna – w celu potwierdzenia, podtrzymania lub przerwania łączności – sprzężenie zwrotne między nadawcą-nauczycielem a odbiorcą - uczniem, utrzymywać zainteresowanie słuchaczy to trudna rola nauczyciela,
* metajęzykowa - zrozumiały język przekazu ( język komunikatu, kod),
* estetyczna –sposób przekazu;
Kanały komunikacji:
* werbalna,
* gestykulacja (całe ciało)
* mimika twarzy,
* dotyk i kontakt fizyczny ,
* wygląd ciała fizycznego (ubiór, fryzura, makijaż, ozdoby),
* dźwięki paralingwistyczne (westchnienia, sapanie, pomruki, płacz, gwizdanie, jęki, śmiech),
* kanał wokalny ( intonacja, akcentowanie, barwa głosu, rytm i szybkość mówienia, wysokość głosu),
* kontakt wzrokowy,
* spojrzenia,
* dystans fizyczny między rozmówcami,
* pozycja ciała,
* organizacja środowiska w skali osobistej (architektura wnętrz).