Zagadnienie równoważenia rozwoju lokalnego wiąże się z wieloma problemami, do których należy m.in. gospodarowanie przestrzenią. Przestrzeń bowiem powinna być traktowana jako jeden z ważniejszych zasobów środowiskowych, a przy tym o charakterze nieodnawialnym. Gospodarowanie przestrzenią warunkowane jest wieloma czynnikami, w tym regulacjami prawnymi. W związku z wprowadzeniem koncepcji zrównoważonego rozwoju paradygmat ten ulega ewolucji. Jako istotne jego elementy pojawiają się tendencje do ograniczenia rozwoju przestrzennego miasta oraz rewitalizacja istniejących, często zdegradowanych zasobów. Można przy tym mówić o całym szeregu zagadnień wiążących się z problemem rewitalizacji urbanistycznej. Jednocześnie należy uznać, iż rozwój miasta do wewnątrz a więc z wykorzystaniem zdegradowanych struktur miejskich stanowić winien alternatywę dla procesu postępującej suburbanizacji i sukcesywnego wkraczania zabudowy na tereny do tej pory niezurbanizowane.

Przestrzeń jest pojęciem stosowanym przez różne dziedziny nauki, a w związku z tym różnie jest definiowana. Powiązanie tego pojęcia z pojęciem „gospodarowanie" ukierunkowuje zakres rozważań na działania organizujące systemy społeczno-ekonomiczne w otaczającej nas przestrzeni. Następujące dynamicznie w naszym otoczeniu zmiany wymuszają poszukiwanie nowych rozwiązań w gospodarowaniu przestrzenią. Najważniejszymi kierunkami są: z jednej strony podnoszenie poziomu życia społeczeństwa, w tym zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, komunikacyjnych i rekreacyjnych, a z drugiej – ochrona środowiska i przyrody oraz dziedzictwa kulturowego.

GOSPODAROWANIE PRZESTRZENIĄ A ŁAD PRZESTRZENNY

Przejawem prawidłowego gospodarowania przestrzenią jest ład przestrzenny. Jest on rozmaicie określany i obarczony subiektywnymi ocenami. Niewątpliwie ład przestrzenny panuje wówczas, gdy mamy do czynienia z harmonijnymi i uporządkowanymi elementami współtworzącymi przestrzeń, respektującymi uwarunkowania i wymagania ekofizjograficzne, funkcjonalne, społeczno -gospodarcze, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. W przestrzeni charakteryzującej się ładem każdy powinien się dobrze czuć, przy czym wrażenia i oceny subiektywne dotyczą głównie sfery kompozycyjno-estetycznej. Warto tu podkreślić, że pojęcie ładu przestrzennego jest w Polsce odnoszone do całej przestrzeni - i naturalnej i zurbanizowanej. Natomiast na przykład na Słowacji pojęcie ładu dotyczy terenów zabudowanych. Można sądzić, że genezą tego stanu jest sposób zabudowy, charakteryzujący się na Słowacji zwartością jednostek osadniczych, podczas gdy w Polsce mamy bardzo często do czynienia z zabudową rozproszoną.

Wartość przestrzeni i gospodarowanie przestrzenią musi uwzględniać jej wartość.

Wyróżniane są tu trzy kategorie.

• Wartość ekologiczna. Wynika ona z faktu, że w przestrzeni podstawową rolę odgrywa środowisko przyrodnicze z jego zasobami i procesami w nim zachodzącymi. Środowisko przyrodnicze w istotny sposób decyduje o możliwościach gospodarowania. Umiejętności człowieka i nowe technologie umożliwiają często pokonywanie barier środowiskowych, takich jak choćby duże spadki terenu czy obszary o wysokim poziomie wód gruntowych. Niestety niejednokrotnie prowadzi to do przekształcenia czy wręcz zniszczenia przyrody. Coraz szersze zrozumienie konieczności ochrony przyrody a i ograniczenia szkodliwej ingerencji człowieka w przyrodę doprowadza do formułowania różnych zasad gospodarowali nią. Obecnie rozpowszechniana jest na świecie zasada trwałego i zrównoważonego rozwoju. Polega ona na integrowaniu działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz zapewnieniem trwałości przebiegu podstawowych procesów przyrodniczych. Celem trwałego i zrównoważonego rozwoju jest zabezpieczenie dostępu do środowiska poszczególnym społeczeństwom, zarówno współcześnie, jak i w przyszłości. Wszelkie działania człowieka w przyrodzie muszą uwzględniać nie tylko skutki współczesne, ale również prognozy na przyszłość. Nie możemy bowiem zostawić przyszłym pokoleniom „spalonej ziemi”, co niestety w różnych regionach globu ma miejsce.

• Wartość społeczna wiąże się z istnieniem przestrzeni publicznej i prywatnej. O wartości społecznej decyduje przestrzeń publiczna, która obejmuje takie obiekty, jak: drogi, ulice, place, parki, skwery, szkoły, dworce, budynki administracji publicznej, obiekty sakralne, centra sportowe i rekreacyjne, usługi publiczne, lasy państwowe i komunalne, parki narodowe. W miastach największą wartość społeczną ma przestrzeń centrum. Natomiast przestrzeń prywatną stanowią obiekty zarządzane i kontrolowane przez administrację lokalną, jak na przykład ogrody osiedlowe, tereny zabaw. Ten rodzaj przestrzeni stanowią też domy jednorodzinne, mieszkania, a także prywatne grunty rolne i leśne. Na tle takiego podziału przestrzeni następuje często spór o prymat przestrzeni publicznej lub prywatnej i podejmowane są różne działania na rzecz uzyskania rozwiązań kompromisowych.

• Wartość ekonomiczna jest uwarunkowana wartością ekologiczną i społeczną, ale także wartością gruntów, ich podażą i popytem oraz sposobem zagospodarowania i dostępnością inwestycyjną.

SKALA GOSPODAROWANIA PRZESTRZENIĄ

Ważną rolę odgrywa skala przestrzeni, w której ma miejsce gospodarowanie. Najmniejszą jednostką przestrzenną może być nasz pokój mieszkalny czy stanowisko pracy, kolejnymi: dom, wieś, dzielnica, miasto, region, kraj. Gospodarowanie odbywa się także w skali międzynarodowej, kontynentalnej, światowej. Gospodarowanie w określonej skali nie jest izolowane, lecz odbywa się na zasadzie wzajemnych wpływów, uwarunkowań i powiązań. Zależnie od skali, są one mocno zróżnicowane. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów przenikających różne skale gospodarowania, są systemy komunikacyjne tworzone od układów kontynentalnych, przez międzynarodowe, po krajowe. Realizacja ich przenosi się na skalę lokalną gmin i poszczególnych miejscowości. Innym przykładem jest kształtowanie systemów przyrodniczych obszarów chronionych, od decyzji lokalnych o utworzeniu na przykład pojedynczego użytku ekologicznego, poprzez systemy wojewódzkie, po krajowy z powiązaniami z obszarami chronionymi krajów sąsiednich.

Ostatnio Polska włączyła się w system Natura 2000 obejmujący kraje Unii Europejskiej. Gospodarowanie przestrzenią w skali globalnej wiąże się z decyzjami ochrony klimatu na Ziemi, m.in. poprzez ochronę stref lasów tropikalnych, czy też ze sposobami ochrony Antarktydy przed eksploatacją jej zasobów. Trudnym do rozwiązania jest też problem składowania szkodliwych odpadów produkowanych przez potentatów gospodarczych. Rozwój możliwości technicznych powoduje coraz większą ingerencję człowieka w trzeci wymiar przestrzeni. Powstają nie tylko coraz wyższe budynki, ale człowiek zagospodarowuje także w coraz większym stopniu przestrzeń wokół globu, lokując w niej satelitarne systemy łączności i obserwacji, a także stacje kosmiczne. Zapewne niedługo gospodarowanie przestrzenią sięgnie także powierzchni Księżyca.

GOSPODAROWANIE PRZESTRZENIĄ W CZASIE

Gospodarowanie przestrzenią może polegać na działaniach chwilowych, doraźnych, ale z drugiej strony mogą to być działania rozłożone na rok, dwa, pięć lat. Mogą to być również decyzje i koncepcje perspektywiczne (na ogół 20-letnie) czy kierunkowe, bez sprecyzowanego terminu. Związki gospodarowania przestrzenią z czasem wynikają ze skali i złożoności działań wymagających realizacji w ciągu wielu lat. Można tu wymienić choćby wieloletni program wzrostu lesistości kraju czy program budowy autostrad. Często długi okres realizacji zamierzeń i planów wynika jednak z błędów popełnianych przez ludzi i ich niegospodarności.

1. Podstawy prowadzenia gospodarki przestrzennej.

Związek człowieka i jego działalności z przestrzenią charakteryzują przemiany środowiska przyrodniczego w elementy i struktury zagospodarowania służące zaspokojeniu potrzeb człowieka/ludzi. Ważny jest w tych przemianach proces przekształcania i jego efekty. Celem, do którego zmierza gospodarka przestrzenna, jest ład przestrzenny– czyli określony w czasie i miejscu pożądany stan zagospodarowania przestrzennego, wynikający z historycznie zmiennych systemów wartości ludzkich oraz warunków środowiska naturalnego i antropogenicznego. Każdy dysponent (władający) części przestrzeni jest podmiotem kształtowania przestrzeni na swoim terenie, kierującym się własnymi systemami wartości, potrzebami i interesami. Niekoniecznie muszą być one zbieżne z wartościami, potrzebami i interesami innych podmiotów. Zachowania podmiotów gospodarujących wywierają wpływ nie tylko na przestrzeń będącą w ich dyspozycji, ale też na otoczenie. Zadaniem podmiotów gospodarki przestrzennej jest organizowanie całokształtu współdziałania na określonym terytorium. Ich rola polega na takim oddziaływaniu na podmioty gospodarujące, aby władając poszczególnymi częściami przestrzeni prowadziły do maksymalizacji korzyści zewnętrznych w regionie (mieście, gminie), a suma tych korzyści była tak dzielona, aby podmioty uzyskiwały zawsze korzyści nie mniejsze niż z gospodarki egoistycznej. Rola ta wypełniana może być w dwóch formach:

− podejmowania wspólnego kształtowania przestrzeni;

− określania reguł tego kształtowania, obowiązujących uczestników (podmioty gospodarujące określonymi częściami przestrzeni).

Gospodarka przestrzenna obejmuje:

− działania ochronne – dążenie do zachowania trwałej równowagi między elementami naturalnymi środowiska a elementami antropogenicznymi (wytworami działalności ludzkiej);

− kształtowanie przestrzeni – działania przekształceniowe związane z przystosowaniem przestrzeni do nowych potrzeb i kierunków rozwoju społecznego i gospodarczego (obejmują także przywracanie wartości naturalnych środowiska).

Gospodarka przestrzenna to proces transformacji istniejącego stanu przestrzeni w stan pożądany, którego cele, kierunki i sposoby przeprowadzenia formułowane są w drodze procedury negocjacyjnej uwzględniającej zaangażowanie różnych podmiotów i uczestników. W ostatnich latach naszego wieku rozmiar i nasilenie zniszczeń naturalnego środowiska człowieka tak się spotęgowało, że zaniepokoiły cały świat. Do Organizacji Narodów Zjednoczonych napływały masowo z różnych części Ziemi alarmujące informacje o zniszczeniach przyrody i o katastroficznych skutkach tych poczynań nie tylko dla przyrody, ale także dla sprawy zniszczeń człowieka.

2.Problem odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze

Problematyka odpowiedzialności za środowisko wyznacza główne aspekty etyczne ekologii. Zasadniczą kwestią etyki ekologicznej okazuje się pytanie o podmiot tej odpowiedzialności, a także o uzasadnienie, do jakiego stopnia człowiek ponosi odpowiedzialność za swoje środowisko przyrodnicze. Dość powszechne, odpowiedzialne działania w tym zakresie przeciwstawia się działaniom nastawionym na maksymalny zysk produkcyjny i finansowy, nie uwzględniającym skutków ich wpływu na stan środowiska naturalnego. Takie działania mają charakter wysoce partykularny i krótkowzroczny, nie liczą się bowiem ze skutkami, jakie dotkną się tak współczesne jak i przyszłe pokolenia. Wpływają one z ducha powszechnego liberalizmu przeważnie ekonomicznego oraz tzw. przedsiębiorczości i produkcyjności-ustalających warunki "korzystaj" i "oszczędzaj" produkcji.

Środowisko jest przy takim podejściu traktowane jako nieograniczony rezerwat surowców i zespół możliwości, jakie należy bez reszty wykorzystać.