Aleksandra Sułkowska
III rok, historia,
specjalizacja nauczycielska

Priwislanskij Kraj – polityka represji i rusyfikacji w Królestwie Polskim po 1864 roku.

W wyniku trzech rozbiorów, które następowały kolejno w latach 1772, 1793, 1795 Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy świata. Trzy zaborcze mocarstwa, Rosja, Prusy i Austria, na drodze wojen i gróźb przyczyniły się do podziału suwerennego państwa, wcielając jego części w swoje granice.

Przez 123 lata państwa zaborcze nie pozwalały na utworzenie niezależnego tworu państwowego pomiędzy swoimi terytoriami. Nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości zostały rozbudzone w 1807 roku, kiedy na mocy traktatu w Tylży utworzono Księstwo Warszawskie. Formalnie wolne, w rzeczywistości znajdowało się pod protektoratem Francji. Wszystko zmieniło się w 1815 roku, po upadku systemu napoleońskiego. Podczas kongresu wiedeńskiego zapadła decyzja o likwidacji Księstwa Warszawskiego.

Ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów na długie lata znalazły się pod protektoratem obcych mocarstw. Każde z nich dążyło w mniejszym lub większym stopniu do wynarodowienia narodu polskiego poprzez stopniowe narzucanie indywidualnych dla każdego z zaborców zwyczajów, języka, kultury i sztuki.

Na skutek trzech rozbiorów największą część ziem zagarnęła Rosja. Ponad 460km², wraz z ponad 5 mln ludności znalazło się pod protektoratem carskiej Rosji. W 1815 roku zabór rosyjski obejmował 82% terytorium dawnej Rzeczypospolitej.

Mimo usilnych starań cara oraz rosyjskiej administracji, pomimo gróźb i represji Polacy dążyli do odzyskania utraconej niepodległości. Pierwszym wyraźnym przejawem sprzeciwu wobec polityki rosyjskiego zaborcy było powstanie listopadowe. Mimo, że zakończone klęską, skutkujące nasileniem represji, nie przekreśliło dążeń niepodległościowych. Sytuacja w zaborze rosyjskim pozornie poprawiła się, gdy w 1855 roku na tronie rosyjskim zasiadł Aleksander II. Przeprowadził częściową liberalizację stosunków politycznych, zniósł stan wojenny obowiązujący od upadku powstania listopadowego, wprowadził amnestię dla więźniów politycznych. Podczas jego rządów złagodzono cenzurę prasową, utworzone zostało Towarzystwo Rolnicze, które było zapowiedzią reform agrarnych. Przywrócono Komisję Wyznań i Oświecenia Publicznego, powołano Radę Stanu i wprowadzono wybory do samorządów lokalnych. Otwarto polskie szkoły, m.in. Akademię Sztuk Pięknych i Akademię Medyko-Chirurgiczną, a Polacy znów mogli sprawować urzędy. Mimo zabiegów Aleksandra II nie udało mu się wpłynąć na polskie nastroje niepodległościowe. Polacy dążyli do odzyskania suwerenności, nie zadowalając się pozorami wolności. Ich nadzieje dodatkowo rozbudziło odzyskanie pełnej autonomii przez Wielkie Księstwo Fińskie.

Marzenia o wolności Aleksander II rozwiał w 1856 roku, gdy przyjechał do Warszawy. Do witających go osób powiedział: „żadnych marzeń panowie, żadnych marzeń”. Wśród Polaków narastały nastroje patriotyczne. Młodzi wychowani w duchu romantyzmu, odrzucali bierność starszego pokolenia. W 1860 roku odbyło się wiele manifestacji patriotycznych. Władze carskie początkowo nie reagowały, aby nie zaostrzyć sytuacji. Siły użyto 25 lutego 1861 roku do rozbicia demonstracji upamiętniającej bitwę pod Grochowem. Wśród Polaków odżywała idea mesjanizmu narodu polskiego oraz rozpowszechniała się moda żałobna, która stanowiła symbol poparcia dla ruchów narodowych oraz podkreślała masowy charakter protestu. W obliczu niepokojących sygnałów płynących do Rosji z Królestwa, car mianował i usuwał kolejnych namiestników, którzy nie potrafili opanować sytuacji. W 1862 roku stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego objął Polak Aleksander Wielopolski, zwolennik polityki lojalnościowej względem cara, całkowity przeciwnik działalności niepodległościowej. W 1863 roku ze względu na doniesienia sugerujące przygotowanie wybuchu powstania, Wielopolski zarządził przymusowy pobór do wojska rosyjskiego, zwany branką. Wydarzenie to miało bezpośredni wpływ na wybuch powstania zwanego styczniowym. Powstanie objęło całe Królestwo Polskie, znaczną część Litwy oraz Wołyń i trwało z większą intensywnością ponad rok, a rozproszone oddziały partyzanckie walczyły jeszcze do jesieni. Ostatecznie Rosjanie zlikwidowali autonomię państwa oraz zmienili jego nazwę na Kraj Przywiślański.

Rusyfikacja i represje ze zmienną intensywnością obejmowały cały kraj od momentu I rozbioru w 1772 roku jednak swoje apogeum osiągnęły po powstaniu styczniowym. Rosyjska polityka mająca na celu całkowite wynarodowienie sięgała każdej dziedziny życia. Celem władzy rosyjskiej stała się unifikacja Królestwa Polskiego z Rosją na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej, kulturowej. Powoli i systematycznie wypierano polskość z Królestwa Polskiego. Po upadku powstania ludność terenów znajdujących się pod rosyjskim jarzmem pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego i jego budżet, a nazwę zmieniono na Priwislanskij Kraj.

Ważnym narzędziem rusyfikacji była surowa cenzura. Poddawano jej wszystkie książki i czasopisma wychodzące w zaborze rosyjskim. Obowiązywał nadzór policyjny nad działaczami oświatowymi, księgarniami i bibliotekami. Zlikwidowano całkowicie polskie teatry, czasopisma, szkoły i stowarzyszenia.

Stosowano także represje wobec kościoła uznawanego za ostoję polskości i ośrodek rodzących się buntów. Zesłano ponad 400 księży w tym arcybiskupa Zygmunta Felińskiego. Ograniczano wszelkie formy duszpasterstwa pozaparafialnego. Duchownych prześladowano, a majątki klasztorne konfiskowano. 24 stycznia 1874 rosyjscy żołnierze zabili 13 unitów w Pratulinie. W 1875 roku doszło do tego ostateczne zniesienie Kościoła unickiego. Ponad to utrudniano łączność biskupów polskich z papieżem, powołano do życia prawosławną diecezję warszawską. W 1867 roku całą hierarchię kościelną poddano zwierzchnictwu mianowanego przez cara Kolegium Rzymskokatolickiego w Petersburgu.

Szczególną formą narzucania rosyjskiej kultury było promowanie budownictwa cerkiewnego. Między powstaniem styczniowym a I wojną światową zbudowano w Królestwie ponad 160 cerkwi murowanych i kilkadziesiąt drewnianych. Zamieniano też świątynie katolickie na prawosławne. Zarówno dawnym, jak i nowym budowlom nadawano formy architektury bizantyńskiej, a potem głównie rosyjskiej z XVI i XVII wieku.

Represje nie ominęły również administracji. Po powstaniu styczniowym, Królestwo Polskie straciło odrębność administracyjną. Województwa przemianowano na gubernie. Z głębi Rosji sprowadzano kadrę urzędniczą. Od 1869 język rosyjski stał się jedynym oficjalnym w sądownictwie i administracji.

W latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku. W 1866 roku zlikwidowano Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego w Petersburgu, rok później Radę Stanu oraz Radę Administracyjną. W 1867 roku zreformowano sądownictwo, tworząc warszawski okręg sądowy podlegający rosyjskiemu Ministerstwu Sprawiedliwości.

Po śmierci Berga w 1874 roku, który uzyskał wśród ludności polskiej przydomek „Wieszatiel”, zniesiono urząd namiestnika zastępując go stanowiskiem generała–gubernatora, który był zarazem dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego obejmującego cały obszar Królestwa Polskiego. W swoich rękach skupiał władzę administracyjną, wojskową i policyjną..

W 1875 dotychczasowa polska procedura sądowa została zniesiona na rzecz rosyjskiej, a w 1885 Bank Polski został zastąpiony przez kantor Rosyjskiego Banku Państwa. Królestwa włączono do ogólnego budżetu Cesarstwa Rosyjskiego.

Najdotkliwiej rusyfikację odczuły dzieci i młodzież. W 1864 roku zadekretowano nową organizacje szkolnictwa. Rozpoczął się okres intensywnej rusyfikacji, choć wszelkie dekrety nie mówiły o niej wprost. Odtąd szkoła miała za zadanie wynaradawianie młodzieży.

Stopniowo, w latach 1869-1885, następowało całkowite wypieranie języka polskiego z systemu szkolnictwa, zakończone w 1885 sprowadzeniem go do roli języka dodatkowego i nieobowiązkowego. Niemal na całym obszarze po polsku uczono jedynie religii. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w szkołach ludowych. Tam język rosyjski wprowadzono, jako przedmiot dopiero w 1871 roku, a jako język wykładowy w 1885 roku. W szkołach mówiono tylko po rosyjsku. Usuwano polskich nauczycieli zastępując ich rosyjskimi, często bez wysokich kwalifikacji, za to bezwzględnie lojalnymi wobec władzy. Rosyjski system wychowawczy miał wpoić polskiej młodzieży pogardę wobec historii swego kraju, narodu, ale przede wszystkim uległość wobec caratu.

Wprowadzono podręczniki do historii autorstwa Dmitrija Iłowajskiego, które fałszując historię Polski, stawały się środkiem rusyfikacji.

Warszawskim kuratorem oświaty był Aleksander Apuchtin. Okres jego władzy nad szkolnictwem określa się, jako noc apuchtinowską, z tego względu, iż jego system oświatowy miał stworzyć człowieka lękliwego wobec władzy i identyfikującego się z carską Rosją i jej kulturą. Apuchtin przyczynił się do spadku liczby szkół, upadku kultury polskiej w Kongresówce i wzrostu analfabetyzmu. Poza tym wprowadził do miejsc nauczania m.in. system donosów i szpiclowania uczniów, który stał się podstawą systemu policyjnego w szkołach.

Szkołę Główną w 1869 roku przekształcono w uniwersytet carski. W roku 1869 zlikwidowano także Puławski Instytut Politechniczny, powołując w jego miejsce Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa z wykładowym językiem rosyjskim.

W 1872 roku na mocy reformy ministra oświaty Dymitra Tołstoja całkowicie zlikwidowano odrębności polskiego szkolnictwa.

Generalnie poziom nauki obniżył się, zmniejszył się również dostęp do niej (do gimnazjów przyjmowano jedynie młodzież zamożną).

Represje dotknęły wszystkich. W ferworze spraw kościelnych, administracyjnych, czy edukacyjnych nie można zapomnieć o ludności cywilnej. Po klęsce powstania styczniowego skonfiskowano około 1600 majątków ziemskich. Przejęte kosztowności rozdawano zasłużonym w pacyfikacji Królestwa Rosjanom. Zakazano Polakom nabywania majątków ziemskich, mogli je tylko dziedziczyć. Polskie kobiety wydawano za Rosjan, a mężczyzn wcielano do korpusów wojskowych i rozwożono po terenie imperium.

Wiele tysięcy ludzi przypłaciło życiem udział w powstaniu – zginęli podczas potyczek lub zostali zamordowani przez wojska rosyjskie. Kilkadziesiąt tysięcy uczestników walk zesłano na Syberię. Wprowadzono kary pieniężne za noszenie żałoby narodowej i uczestniczenie w uroczystościach propolskich.

Na ziemiach polskich włączonych do Cesarstwa sytuacja Polaków była najgorsza. Byli jawnie dyskryminowani, większość wysiedlono na wschód, pozostali zostali obciążeni wysokimi podatkami, nie mogli nabywać ziemi, ani sprawować urzędów.

Efektem carskiej rusyfikacji było częściowe wycofanie się polskości w sferę prywatną, do domów i rodzin. Praktykowano indywidualne strategie oporu, dbano o przekazanie młodszym pokoleniom wiary, języka, tradycji i narodowego systemu wartości. W drugiej połowie XIX wieku rusyfikacji przeciwstawiały się wszystkie polskie ugrupowania polityczne

organizujący m.in. tajne nauczanie i uświadamiający narodowo chłopów, robotników i rzemieślników.

Ostatecznie Polska odzyskała niepodległość w 1918 roku, ale już na początku XX wieku rusyfikacja uległa osłabieniu. W 1905 roku wybuchły w Rosji strajki, które zapoczątkowały rewolucję także na ziemiach polskich objętych zaborem rosyjskim. Trwała ona do 1907 roku i przyniosła robotnikom poprawę ich sytuacji materialnej. Dała także możliwość tworzenia organizacji związkowych. Język polski powrócił do urzędów i części szkół.

Bibliografia:

1. Andrzej Chwalba, Imperium korupcji w Rosji i Królestwie Polskim w latach 1861-1917, wyd. Księgarnia Akademicka, Kraków 2006.

2. Andrzej Chwalba, Polacy w służbie Moskali, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa- Kraków 1999.

3. Grzegorz Smyk, Rusyfikacja obsady personalnej organów zarządu gubernialnego Królestwa Polskiego w latach 1867-1915, Czasopismo Prawno-Historyczne, tom LI, zeszyt 1-2, 1999

4. Jan Wołyński, Wspomnienia z czasów szkolnictwa rosyjskiego w byłym Królestwie Polskim 1868 – 1915, Warszawa 1936.

5. Piotr Frączykowski, Rusyfikacja polskiego narodu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 2001.

6. Robert Śniegocki, Historia. Od kongresu wiedeńskiego do I wojny światowej, wyd. Nowa Era, Warszawa 2007.