Nad Niemnem
Eliza Orzeszkowa
Geneza
Kiedy w 1887 r. "Tygodnik Ilustrowany" drukował kolejne części Nad Niemnem, Orzeszkowa była już znaną pisarka z poważnym literackim i publicystycznym dorobkiem. Szczególne uznanie krytyki i czytelników zdobyły jej powieści w których dominowały "tematy narodowe" ujęte w ramy ideowych i literackich nurtów.
"Nad Niemnem" powstało w latach 1885 - 1886, a do rąk czytelników trafiło w przededniu 25 rocznicy powstania styczniowego. Było więc nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego wydarzenia, ale przyniosło również refleksje związane z popowstaniową rzeczywistością, podejmowało trudny temat zachowania narodowej tożsamości, mimo klęski i pogrzebania nadziei na szybką realizację niepodległościowych marzeń....
Kompozycja utworu ma charakter dwuwarstwowy. Akcja powieści rozgrywa się co prawda w latach osiemdziesiątych wieku XIX, ale retrospektywne nawiązania stale przenoszą czytelnika w rok 1863 (czas powstania traktowany jest jednoznacznie pozytywnie).W odróżnieniu od innych pozytywistów: Świętochowskiego, Prusa, młodego Sienkiewicza, Eliza Orzeszkowa była pisarką prowincji. Większą część życia spędziła w dalekim Grodnie, pośród innego pejzażu i innych ludzi niż jej koledzy po piórze mieszkający w Warszawie. Z czasem te różnice stawały się coraz wyraźniejsze, zaznaczały się odmiennym stosunkiem do tradycji romantycznej, innym widzeniem polskości, rosnącym szacunkiem dla tradycji niepodległościowej. „Nad Niemnem” to powieść należąca do etapu środkowego, „dojrzałego”, w którym Orzeszkowa traci bezkrytyczny entuzjazm dla miasta, nauki, techniki, przemysłu, ale mimo wszystko wierzy w sens programu przebudowy społeczeństwa. Jego fundamentem czyni związek człowieka z naturą, rodzinnym krajobrazem, ziemią – to na Kresach czuło się znacznie silniej niż w warszawskiej kawiarni czy salonie. W nadniemeńskiej rzeczywistości zachowanie posiadanej ziemi równało się ocaleniu polskości, przy czym Orzeszkowa zdawała sobie sprawę, że osiągnięcie tego celu wymaga ofiar.
prof. Jan Tomkowski