Geneza utworu

Geneza utworu

W 1884 r. redaktor „Tygodnika Powszechnego” zamówił u Orzeszkowej powieść społeczną, która miała dotyczyć dwóch spraw: konfliktu międzypokoleniowego oraz wzajemnych relacji między dwoma różnymi stanami społecznymi – ziemiaństwem i szlachtą zagrodową. Motywy te wykorzystała pisarka w powieści, jednakże główna idea utworu kształtowała się pod wpływem miejsc i ludzi, wśród których obracała się autorka.

Bardzo często Orzeszkowa bywała w Miniewiczach. Ich właściciel, Jan Kamieński, powrócił właśnie z zesłania za udział w powstaniu styczniowym. Kontakty pisarki z nim i jego rodziną wpłynęły na rozszerzenie – o wątek patriotyczny – pierwotnej wersji powieści.

Pisarka spędzała w Miniewiczach każde wakacje. Odbywała m.in. spacery do pobliskiego zaścianka Bohatyrowiczów oraz grobowca Jana i Cecylii. Zapisywała zasłyszane baśni tego regionu, przysłowia ludowe i teksty pieśni (np. w powieści jest to pieśń Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną… czy szczegółowy opis obrzędu weselnego). W krajobrazie nad Niemnem odnajdowała ukojenie, ale i wzbudzał się w niej podziw nad światem i ludźmi tam mieszkającymi.

Nad Niemnem było drukowane w odcinkach cały 1887 rok. W marcu 1888 r., tj. w 25. rocznicę wybuchu powstania styczniowego (powstanie na Litwie rozpoczęło się 3 marca 1863 r.) Orzeszkowa usilnie zabiegała o książkowe wydanie powieści w całości. Udało się. Tym przedsięwzięciem uświetniła pisarka rocznicę powstania.

Na genezę powieści złożyły się także uwarunkowania społeczno-polityczne tego czasu. Ważny okazał się m.in. fakt, iż pod koniec XIX wieku spadała liczba gospodarstw należących do osób polskiego pochodzenia. Nie wolno było Polakom kupować ziemi. Postępowa prasa piętnowała każdy przypadek sprzedaży ziemi przez rodaków. W związku z tym, że w obce ręce przeszła też rodzinna ziemia Orzeszkowej, pisarka z pełną świadomością głosiła hasło utrzymania ziemi (w powieści jest to wątek Benedykta Korczyńskiego, który za główne zadanie swojego życia przyjął walkę o utrzymanie ziemi, by nie dostała się w ręce Rosjan).

Znaczącym problemem tych czasów zaczęła stawać się też sprawa tożsamości narodowej, zachowanie jednolitości kulturowej oraz usuwanie przyczyn konfliktów społecznych. Orzeszkowa zareagowała szybko – wprowadziła do swojej powieści wątki, które dotykają tej problematyki (tożsamość narodowa: legenda o Janie i Cecylii; jednolitość kulturowa: negatywna kreacja kilku bohaterów celem wyrażenia sprzeciwu wobec kosmopolityzmu i braku patriotyzmu, m.in. wątek Zygmunta i Dominika Korczyńskich czy Teofila Różyca; pojednanie narodowe: małżeństwo Justyny Orzelskiej, krewnej Korczyńskich, z Janem Bohatyrowiczem).

Osobnym i ważnym faktem jest także stosunek Orzeszkowej do powstania styczniowego, które stało się dla niej przeżyciem przełomowym. Spotykała się z gronem młodych ludzi o dążeniach niepodległościowych i demokratycznych. Brała aktywny udział w zebraniach i dyskusjach poprzedzających powstanie, widziała na własne oczy manifestacje uliczne. Dlatego też klęskę powstania odebrała jako druzgocącą klęskę swojego życia. Wielu jej krewnych i przyjaciół zginęło. Męża zesłano na Sybir, a majątek jej skonfiskowano.

Jan i Cecylia

Opowieść o Janie i Cecylii to retrospekcja wydarzeń z XVI wieku. Anzelm Bohatyrowicz opowiada Justynie Orzelskiej dzieje swojego rodu, sięgając do czasów najdawniejszych, tj. do założycieli rodu, Jana i Cecylii.

 

W około sto lat po przyjęciu przez Litwinów chrześcijaństwa, przybyła w te strony para ludzi z Polski. Nie mieli nazwiska i nie wiadomo, dlaczego porzucili dom rodzinny. Pewnym było, że na chrzcie dano im imiona: Jan i Cecylia oraz że poszukują puszczy. Prawdopodobnie chcieli skryć się przez ludźmi i w samotności gospodarzyć aż do końca swojego żywota. On był bardzo rosłym, silnym mężczyzną, ona z kolei,

wydawała z siebie pańską wspaniałość i piękność.

Nie szukali długo takiego ustronnego miejsca, bo kraina ta była wyjątkowa urokliwa i bogata w lasy, zwierzynę i wodę. Przyjrzawszy się dokładnie okolicy i jej mieszkańcom, postanowili osiedlić się nad Niemnem, tuż obok starego dębu, w miejscu, w którym teraz, po wiekach, stoi ich mogiła. Pod dębem zbudowali chatę. Od razu zabrali się do pracy. Wykarczowali duże połacie lasu, a uzyskaną w ten sposób ziemię zaczęli uprawiać i cywilizować, wykazując przy tym duży zmysł gospodarski. Wieść o nich i o ich sukcesie szybko się rozeszła. Ci, którzy przybyli zobaczyć te ich „cuda”, zostawali już na zawsze – tak polubili Jana i Cecylię i ich dwanaścioro dzieci. Rodzina zaczęła się rozrastać, a ludzi przybywać coraz więcej.

 

Tak minęło 80 lat, od kiedy przybyli na te ziemie. Doniesiono o nich królowi Zygmuntowi Augustowi, który nie zwlekał z odwiedzinami, tyle bowiem dobrych rzeczy opowiadano, tym bardziej że akurat był na polowaniu w pobliskich lasach. Kiedy pojawił się w „królestwie Jana i Cecylii”, nie ukrywał zdumienia ogromem wykonanej tam pracy. Rozkazał zawołać tych dwoje starych już ludzi. W dowód uznania szczególnego bohaterstwa Jana, iż

oto ziemię dzikiej puszczy odebrał, a zawojowawszy ją nie mieczem i krwią, ale pracą i potem, […] ojczyźnie bogactwa przymnażając

– nadał nazwisko Bohatyrowicz i tytuł szlachecki herbu Pomian. A miało to miejsce w 1549 roku. Przywołanie tej legendy w powieści ma głęboką wymowę ideową:

taka jest historia fundatorów naszych, taki nasz tutaj zaczątek i oto dla jakiej przyczyny my na tej ziemi siedzim.

Pokazuje, że umiłowanie pracy, upór i towarzyszące temu zdeterminowanie mogą zdziałać wiele. Taki sposób życia nadaje sens ludzkiemu istnieniu, sprzyja samorealizacji i kształtowaniu tożsamości narodowej i poczucia patriotyzmu, zaś miłość, zgoda i wzajemny szacunek budują więzi rodzinne i tradycję.

Powstanie styczniowe

Utwór opisuje wydarzenia sprzed 25 laty (tzw. przeszłość bliska), obejmujące powstanie styczniowe 1863 r. Mimo że w literaturze polskiej tego okresu pojawiała się idea odrzucenia walki w obronie niepodległości na rzecz propagowania etosu pracy, Orzeszkowa nie ustaje w wyrażaniu hołdu i wdzięczności uczestnikom tego zrywu oraz jego ofiarom. Uważa bowiem, że mimo klęski, powstanie to było potrzebne, miało siłę jednoczącą naród w walce o wolność. Wielu zginęło, ale odnieśli oni zwycięstwo moralne, bo z odwagą stanęli przeciw wrogowi.

 

Przeszłość bliską uosabiają w powieści bohaterowie, dla których powstanie stało się doświadczeniem pokoleniowym. Należą do nich: synowie Stanisława Korczyńskiego – Dominik, Benedykt i Andrzej oraz pozostali członkowie rodziny Korczyńskich – Emilia, Marta, Andrzejowa, a z rodziny Bohatyrowiczów – bracia, Anzelm i Jerzy. W czas powstania

przyjazne i poufne stosunki zapanowały były wtedy pomiędzy Korczynem a wsią sąsiednią, noszącą nazwę Bohatyrowicze.

 

Dom korczyński otwarty był wtedy dla wszystkich. Połączyła ich niedola zniewolonego kraju i zrodzona na nowo myśl o powstaniu. Z Korczyńskich pierwszy do walki rwał się Andrzej, zaś od Bohatyrowiczów – Jerzy. Obaj zginęli. W nadniemeńskim lesie, w miejscu dotąd nazywanym „Świerkowym”, wzniesiono obu bohaterom Mogiłę. Czas po powstaniu okazał się dla pozostałych czasem smutnym i przygnębiającym. Rodziny skłóciły się i oddaliły od siebie. Dominik nie uczestniczył w powstaniu, tylko od razu wyjechał w głąb Rosji i uległ rusyfikacji. Benedykt cały czas dba o rodzinną ziemię i zajmuje się gospodarstwem do dziś, ale zgorzkniał i odwrócił się całkowicie od Bohatyrowiczów. Anzelm jest schorowany i o słabym zdrowiu, Marta, zaręczona w młodości z Anzelmem, zostaje starą panną. Emilia oddaje się sentymentalnym lekturom i urojonym chorobom. Andrzejowa cały czas żyje w kulcie zmarłego męża i wracając wspomnieniami do czasów powstania, pielęgnuje uczucia patriotyczne.

Problematyka utworu

Obraz współczesnej rzeczywistości

Arystokracja Reprezentują ją: Teofil Różyc i Darzecki. Ocena ich postawy moralnej jest w powieści jednoznaczna. Są aspołeczni i zepsuci przez swój konsumpcjonizm i materializm. To ludzie przegrani. Ich największym grzechem jest obojętność wobec spraw narodowych i powstańczej przeszłości.

 

Ziemiaństwo. To Korczyńscy, Kirłowie i Orzelscy. Oddani pracy, ofiarni, z poczuciem odpowiedzialności nie tylko za swoją ziemię, którą z pełnym oddaniem uprawiają i o którą walczą. Są również gorącymi patriotami. Uczestniczą w powstaniu. Wśród nich są jednak i tacy, którzy zasługują na słowa krytyki i negatywną ocenę ich postawy wobec życia. Do nich zalicza się na pewno Dominik Korczyński, powstaniec wprawdzie, ale po zesłaniu na Sybir ulega rusyfikacji i zostaje urzędnikiem carskim. To również Zygmunt, bratanek Dominika, rozpieszczony przez matkę-wdowę, Andrzejową. Nie przejmuje się powstańczą przeszłością swojego ojca, jest obojętny wobec rodzinnych stron. To wynik zaniedbań ze strony matki. Andrzejowa wprawdzie kultywuje pamięć zmarłego i żyje cały czas powstaniem, ale nie potrafi przekazać synowi patriotyzmu ojca.

 

Zaścianek. Szlachtę zaściankową reprezentują Bohatyrowiczowie z okoliczną ludnością. To społeczność o silnym poczuciu własnej godności, dumy i niezależności oraz o wyjątkowym szacunku dla pracy. Jak sacrum traktują legendarną opowieść o założycielach rodu, są silnie przywiązani do tradycji, pieczołowicie pielęgnują Mogiłę Jana i Cecylii. Są gorliwymi patriotami – uczestniczą w zrywach powstańczych, począwszy już od czasów napoleońskich. Wszystkie te pozytywne cechy rodu skupia w sobie Jan Bohatyrowicz, syn powstańca, oddany pracy na roli, poczciwy i szlachetny.

 

Konflikt pokoleń

Konflikt taki jest znaczącym wątkiem w Nad Niemnem (zob. Geneza utworu). Różnice pokoleniowe widać najwyraźniej w postawach Witolda i Benedykta Korczyńskich, syna i ojca. Benedykt należy do pokolenia powstania styczniowego. Traci dwóch braci, zostaje sam na gospodarce. Spisuje się doskonale z tego zadania, jednakże czuje się przegrany. Jest z tego powodu zgorzkniały i konfliktowy. Zajęty pracą i obowiązkami odchodzi od swoich ideałów demokratycznych. Witold jest jego przeciwieństwem. Wierzy w hasła pozytywistyczne, pojednanie z ludem i w pracę dla ludu. Podłożem ich konfliktu są różnice w patrzeniu na świat i w ocenie rzeczywistości. Stracone złudzenia ojca jednak nie poradzą sobie z młodzieńczym entuzjazmem syna. Dochodzi do pojednania, bo mimo różnic, obaj chcą tego samego – zgodnego życia w rodzinie, kultywowania tradycji i pielęgnowania uczuć patriotycznych.

 

W konflikcie jest też Andrzejowa ze swoim synem, Zygmuntem. Oboje nie mogą dojść do porozumienia, bo wyznają inny system wartości. Andrzejowej nie udało się wychować syna w duchu patriotyzmu i przywiązania do rodzinnych tradycji. Jej Zygmunt uosabia kosmopolitę, niewrażliwego na miłość do ziemi i urok krajobrazu nadniemieńskiego, bez szacunku dla bohaterów powstania styczniowego. Jest to mu zupełnie obojętne. Między nimi jest konflikt bez szans na rozwiązanie.

 

Opisy przyrody nadniemeńskiej

Przyroda pokazana jest tu w porze letniej, w pełnej krasie, podczas słonecznej ciepłej pogody. Jest przyjazna człowiekowi, a idylliczny niemal opis krajobrazu ma symbolizować spokój, harmonię, wyciszenie i łagodność. Spełnia wiele funkcji: jest tłem dla wyznań miłosnych, miejscem upamiętnienia historii przodków, daje poczucie radości i spełnienia, współdziała z człowiekiem. Krajobraz nadniemeński to natura pełna uroku, prawie baśniowa, choć przecież rzeczywista. To świętość. Jej centrum stanowi Niemen – rzeka również święta, symbol stabilizacji, stałości i wierności. Tu odbywają się ważniejsze uroczystości i obrzędy, np. wieczorny spływ łodziami, ogniska, śpiewy i tańce. Z przyrodą potrafili współistnieć Jan i Cecylia, którzy dali przykład, jak okiełznać naturę, nie niszcząc jej indywidualności i uroku. To ziemia dziadów i pradziadów, trzeba ją szanować i o nią walczyć. Zachwyt nad pięknem przyrody nadniemeńskiej przywodzi również na myśl romantyczną koncepcję przyrody i człowieka.

 

Realizacja założeń programowych polskiego pozytywizmu

W powieści Nad Niemnem Orzeszkowa ukazuje praktyczną realizację podstawowych haseł pozytywistycznych: pracy u podstaw, pracy organicznej, edukacji młodego pokolenia oraz utylitaryzmu. Pracą u podstaw jest upowszechnienie oświaty szczególnie wśród najuboższych lub prostych ludzi. W powieści, Witold Korczyński, będąc kontynuatorem dzieła swojego stryja, Andrzeja, szerzy wiedzę wśród ludu, namawiając do budowy studni bądź omawiając budowę maszyn rolniczych. Z kolei, realizację idei pracy organicznej, w myśl której winny współpracować ze sobą wszystkie warstwy i grupy, widać na przykładzie prezentowanych w powieści stanów społecznych. I tak, arystokracja i ziemiaństwo wymaga reformy i zmian ze względu na wewnętrzne konflikty, zaś szlachta zaściankowa dzięki solidnej pracy na roli jest „zdrowym” elementem całego organizmu społecznego. W związku z tym, że sukces całości zależy od sukcesu każdej z grup, potrzebna jest więc zgoda i współpraca.

 

Pozytywiści prezentowali również kult nauki, traktując ją jako jedyne niepodważalne źródło wiedzy o świecie, a przede wszystkim widząc w niej drogę do rozwiązywania problemów natury społecznej. W rodzinie Korczyńskich zadbano o edukację młodego pokolenia. Wielu ma wyższe wykształcenie, mimo że

wielkie wrażenie w całej okolicy […] wywołał postępek Korczyńskiego, gdy synów swych wysłał on po skończeniu przez nich szkół średnich do wyższych naukowych zakładów.

Ważne miejsce zajmuje też w powieści praca i jej znaczenie w życiu bohaterów. W myśl pozytywistycznego utylitaryzmu, w Nad Niemnem uwypuklony jest etos pracy i społecznejużyteczności człowieka. Po pierwsze, praca uszlachetnia człowieka, czyni go lepszym i odporniejszym, stanowi miernik jego wartości (pozytywne postaci to więc pracujący Bohatyrowicze, negatywne – leniwy Zygmunt Korczyński, sentymentalna Emilia Korczyńska). Po drugie, „bycie użytecznym” oznacza działanie na rzecz drugiego człowieka. Postawa taka jednak wymaga porozumienia i właściwych wzajemnych relacji międzyludzkich, opartych na życzliwości i sympatii.

 

 

Realizacja wszystkich tych haseł pozytywistycznych jest w ścisłym związku z tradycją i patriotyzmem, których symbolem w Nad Niemnem jest grób powstańczy – leśna mogiła poległych w boju powstańców.

Nad Niemnem a Pan Tadeusz

Porównanie powieści o Bohatyrowiczach i Korczyńskich z litewską epopeją Adama Mickiewicza nie powinno sprawić trudności. Łatwo bowiem zauważyć, że nie tylko region (Wileńszczyzna) i pejzaż, postacie, związki dworu szlacheckiego z ludem oraz spór pokoleniowy łączą te dwa utwory, ale i również sielskość pejzażu, wewnętrzna harmonia i finałowe małżeństwo bohaterów.

 

W obu utworach ważną rolę odgrywa przyroda, mająca znamiona zjawiska nienaturalnego, świętego, nieskazitelnego, w wymiarze niemal Arkadyjskim, bo pełnym czaru i wewnętrznego spokoju. Świat żyje w harmonii i dba o to, by nic ją nie zakłóciło. Wśród ludzi zdarzają się osobnicy godni nagany, ale i tak przeważają pracowici, oddani ziemi, gospodarni, gościnni, przywiązani do tradycji i gorący patrioci.

Ważna jest też pora roku. W obu utworach jest to lato – pełnia słońca i ciepła, bogactwo zieleni i kwiatów, czas odpoczynku i relaksu, wspólnych zabaw przy ognisku i śpiewu.

 

Elementem łączącym jest również retrospekcja o charakterze patriotycznym. W Panu Tadeuszujest to powrót do czasów Kościuszkowskich i pierwszych zrywów niepodległościowych, w Nad Niemnem – do powstania styczniowego.

 

Podobne jest w obu utworach przedstawienie losów pewnej społeczności w momencie dość ważnym w jej dziejach. Mowa tu o szlachcie w kontekście historycznym. U Mickiewicza tym momentem przełomowym jest kampania Napoleońska i uwłaszczenie chłopów, u Orzeszkowej zaś – klęska powstania z 1863 r. i jej konsekwencja dla narodu.

Gatunek literacki i język utworu

Gatunek literacki

Cechy powieści pozytywistycznej na przykładzie Nad Niemnem:

• długi utwór epicki – trzy tomy powieści, po kilka rozdziałów każdy;

• wielowątkowość – poza wątkiem miłosnym Justyny i Janka, obserwujemy wątek konfliktu Korczyńskich z Bohatyrowiczami, retrospekcję z powstania styczniowego, wątek Jana i Cecylii, dzieje dwu głównych rodzin;

• narracja – trzecioosobowa, z narratorem wszechwiedzącym, z zastosowaniem czasu przeszłego: „Dzień był letni i świąteczny”. Zawiera długie monologizowane wypowiedzi bohaterów o charakterze gawędy, z licznymi wtrętami wspomnieniowymi, np. opowieść Jana o powstaniu;

• bohaterowie – szeroko gama bohaterów o wyraźnie zarysowanych cechach, często kontrastowych (realizacja pozytywistycznych zadań literatury → wyrazistość morału, wartości poznawcze ulegają ograniczeniu na rzecz dydaktyki), np. egoistyczny, zmanierowany, pasożytniczy Zygmunt Korczyński obok Jana Bohatyrowicza – postaci absolutnie pozytywnej, bez skazy, pełnej uczuć patriotycznych, pogodnej i kreatywnej;

• wydarzenia – ujęte w klamry chronologii: teraźniejszość przeplatana jest wydarzeniami sprzed setek lat, bohaterowie mówią też chętnie o przyszłości. Duża jest zależność między nimi. To, co wydarzyło się kiedyś ma ogromny wpływ na to, co się dzieje się lub będzie działo: pracowitość i zdeterminowanie Jana i Cecylii sprzed 300 laty dały początek chlubnym dziejom rodu Bohatyrowiczów aż do dnia dzisiejszego, kiedy młody Janek poślubia Justynę Orzelską i z nadzieją patrzy w przyszłość;

• czas akcji – lato 1886 r., kilka tygodni – od czerwca do końca lata;

• przestrzeń – otwarta: to rejony nadniemeńskie, na Grodzieńszczyźnie, Korczyn, Bohatyrowicze, Olszynka, Osowce; zamknięta: np. pokój Emilii Korczyńskiej; miejsca święte: Niemen, grób Jana i Cecylii oraz mogiła powstańcza;

• fabuła – czas fabularny obejmuje ponad trzysta lat: wspomina się o przyjęciu przez Litwę chrześcijaństwa (XIV w.), potem geneza rodu Bohatyrowiczów (XVI w.) i powstanie styczniowe (1863 r.);

• opisy – liryczne, realistyczne opisy przyrody nadniemeńskiej, nawet w ujęciu panoramicznym (widok na Niemen ze wzgórza); wielość szczegółowych opisów postaci (z pełną charakterystyką postaci, np. Justyny Orzelskiej); są też opisy przeżyć wewnętrznych (np. emocje towarzyszące kłótni Benedykta z synem), opisy sytuacji, np. obrzędu weselnego, opisy pomieszczeń, zabudowań, np. zagrody Anzelma;

• epizody – np. wesele Elżuni Bohatyrowiczówny i Franka Jaśmonta czy śpiewy na Niemnie wieczorową porą.

Zastosowanie języka ezopowego

Orzeszkowa na tyle wyćwiczyła swój styl i kompozycję, że w doskonały sposób przemyciła w swojej powieści treści narodowe. Zrobiła to tak umiejętnie, że „zmyliła czujność cenzury warszawskiej, niezwykle ostrej i bezwzględnej” (Jan Detko). Oto przykłady zastosowania przez pisarkę języka ezopowego:

w prezentacji rodziny Korczyńskich (tom I, rozdz. III) nie pada wprost data powstania styczniowego – narrator przedstawiając nam Benedykta, mówi m.in.:

 do swego Korczyna wrócił w roku 1861,

a kilkanaście linijek dalej:

przeleciały te dwa lata!

w swoich wspomnieniach, w drodze do mogiły, Jan Bohatyrowicz (tom II, rozdz. IV) tak powiada:

siedem lat podtenczas miałem.

Znowu nie pada data. A przecież teraz ma 30 lat, powieść wydano w 1888 r., zatem rok powstania styczniowego łatwo rozszyfrować. Wiele jest też aluzji, np. w zdaniu:

kiedy Benedykt obudził się z tego snu pierwszej młodości, spostrzegł przede wszystkim, że zabrakło mu obu braci. (tom I rozdz. III),

z pewnością pisarka nawiązuje do ofiar powstania.

 

Na uwagę zasługuje jednak inny sposób zmylenia cenzury. Orzeszkowa zastosowała w Nad Niemnem chwyt fabularny, który polega na tym, że wprawdzie o powstaniu styczniowym opowiada Jan, ale czyni to z perspektywy dziecka, które nie rozumiało do końca dziejących się wtedy wydarzeń. Oto jak mały Janek zdaje relacje Benedyktowi:

stryj powiedzieć kazał, że pan Andrzej tu…i na czoło sobie pokazałem, a mój ociec tu… i na piersi sobie pokazałem. I dołożyłem jeszcze: Obydwóch nie ma!

I dalej o Dominiku:

stryj zaś znak taki około rąk i nóg zrobił, jakby je czym wiązał…

Szczególnym znakiem jest w powieści również Mogiła. By nie ujawniać cenzurze jej symboliki i znaczenia, Orzeszkowa od czasu do czasu tylko zaprowadza tam swoich bohaterów. Mogiłę odwiedzał Anzelm, Janek i Andrzejowa. Tam udali się Benedykt z synem Witoldem po ostatecznym pogodzeniu się. Przy Mogile też Justyna postanawia zostać żoną Janka. To miejsce jest rzeczywiście szczególne: spaja wydarzenia, likwiduje konflikty, łączy ludzi. Wszystko zaś zostało przez pisarkę tak ułożone, by przeszłość wyjaśniała fakty z teraźniejszości, a czasy obecne tłumaczyły fakty przeszłe.

Andrzejowa Korczyńska

Podstawowe informacje o bohaterze

Andrzejowa Korczyńska to bohaterka powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Pochodzi z zamożnej rodziny szlacheckiej. Wyszła za mąż za Andrzeja Korczyńskiego, powstańca z 1863 r. Jako jedynaczka wniosła w posagu spory majątek: Osowce, w skład których wchodziło sto chat, wiele ziemi i lasów oraz okazały dwór. Mieszka tu praktycznie cały czas, oprócz ośmiu lat, które po ślubie spędza w posiadłości Korczyńskich. Kiedy mąż ginie w powstaniu styczniowym, Andrzejowa nigdy nie wychodzi powtórnie za mąż. Żyje cały czas przeszłością powstańczą, kultywuje pamięć zmarłego. Sama wychowuje syna, trzydziestoletniego Zygmunta. Ma około pięćdziesiąt lat.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Jest to

kobieta na wiek swój zadziwiająco piękna.

Wysoka i postawna, mimo że mogłaby podbijać jeszcze serca męskie,

wszelka zalotność była jej zawsze i zupełnie obcą.

Od dnia pogrzebu nie zdjęła z siebie „sukien żałobnych” i czepka z czarnych koronek. Na twarzy ma niewiele zmarszczek, zadbana, włosy zawsze starannie przyczesane, gładkie, siwiejące. Rysy szlachetne, „wydatne” i „prawidłowe”, a oczy „wielkie” i „smutne”, usta zaś „chłodne” i „dumne”. Bije z nich powaga i wewnętrzna siła. Jej blada cera zachowuje mimo wszystko swoją świeżość, jest delikatna i gładka. Przypomina kwitnące róże. Andrzejowa ma też piękne, białe zadbane ręce. Chodzi najczęściej z podniesioną głową, ale ze spuszczonymi oczami, zachowuje jednak cały czas sylwetkę wyprostowaną.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Anzelm Bohatyrowicz miał zwyczaj nazywać Andrzejową „wielką panią”, kiedy przed laty poślubiła jednego z braci Korczyńskich. Uznano wtedy również, że widocznie musi bardzo kochać Andrzeja, skoro decyduje się spędzić życie z człowiekiem uboższym od niej i innego stanu. I rzeczywiście tak było – razem przeżyli osiem lat szczęśliwego małżeństwa, a Andrzejowa była „szczęściem promieniująca”. Ale w chwilach nawet największej radości potrafiła być powściągliwa i cicha. Zawsze skupiona, wyciszona, zdawała się trwać w wiecznej modlitwie, przyjmując postawę niemal mistyczną. Kiedy mówiła, wyczuwało się w słowach wiele uprzejmości i delikatności oraz wdzięku. Zawsze trwała przy mężu. Dzieliła z nim wszystkie przekonania i dążenia. Żona demokraty i patrioty, reprezentowała ten sam, co on, pogląd na życie i ojczyznę. Nie potrafiła z nim być jedynie w sytuacjach, kiedy bratał się z chłopami, gościł w ich chałupach i często z nimi rozmawiał. Nie dlatego że gardziła tym stanem społecznym, ale bardziej z powodu tego, że była nieprzygotowana do obcowania z ludźmi prostymi, nieco grubiańskimi i prostymi w ubiorze i w mowie. Andrzej, zakochany w niej i bez granic oddany, akceptował jej dystans. Ona jednak przeżywała zgryzotę i głęboką rozterkę. Kiedy więc wchodziła do chaty, podążając za Andrzejem, już wydawało się, że jest z ludem, przychylna i mu życzliwa, a ona stawała tam ze swą wyuczoną wyprostowaną postawą „jak bogini”, z pozoru tylko pełna dumy i pogardy. Źle się wtedy czuła. Rozumiała Andrzeja, chciała z nim być, ale nie potrafiła, nie umiała, wyrosła przecież w klimacie szlacheckich konwenansów i salonowych manier. Nigdy nie była kobietą płochliwą, typem zalotnicy i kokietki, ale wraz ze śmiercią męża, bardziej zamknął się jej świat i stała się wtedy, zupełnie już na zawsze, odludkiem i samotnikiem.  

 

Była wobec siebie bardzo krytyczna i wymagająca. Dlatego bardzo przeżywa konflikt z synem i jego egoistyczną postawę wobec rodziny. Szczególnie boli ją opinia Zygmunta o postawie ojca i jego tragicznej śmierci w powstaniu. Nie wybaczy sobie tego, że wychowała syna na kosmopolitę, snoba i cynika.

Benedykt Korczyński

Podstawowe informacje o bohaterze

Benedykt Korczyński jest jednym z głównych bohaterów powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Pochodzi ze średnio zamożnej rodziny ziemiańskiej o tradycji napoleońskiej. Jego dziadek, Dominik, był legionistą, a ojciec, Stanisław, wychowankiem akademii wileńskiej. Ma dwóch braci, Andrzeja i Dominika oraz siostrę, Jadwigę. Ojciec zadbał o ich gruntowne wykształcenie. Wszyscy synowie ukończyli studia wyższe. Benedykta upoważnił do prowadzenia Korczyna, ich rodzinnej posiadłości. Pomaga mu w tym Marta, dziś dojrzała kobieta, kiedyś osierocona i wychowywana przez rodziców Benedykta. Jego żona, Emilia, jest hipochondryczką, nie zajmuje się domem. Opiekuje się nią Teresa Plińska. Korczyńscy mają dwoje dzieci, Witolda i Leonię.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Benedykt to mężczyzna wysoki, barczysty, siwiejący, z długim wąsem i opaloną twarzą o smutnym raczej wyrazie. Ma ciemne posępne oczy i zmarszczone czoło. Dłonie spracowane i duże, „zgrubiałe” od opalenia słońcem. Od konnego jeżdżenia po polach rozrosły mu się kości i muskuły, stąpa dość ciężko. Chodzi w wysokich butach, nosi na sobie płócienny surdut.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Światem Benedykta jest Korczyn, wielohektarowa posiadłość jego rodziców. Wywiązuje się doskonale z prowadzenia gospodarstwa: co roku obsiewa zbożem i trawami pastewnymi, sadzi ziemniaki, a potem je sprzedaje gorzelniom, ma inwentarz żywy i kilka zabudowań gospodarskich, o które pieczołowicie dba. Zarobione przez tę ciężką pracę pieniądze inwestuje w naprawę budynków, utrzymanie domu, opłaca synowi studia, a córce szkołę i stancję w Warszawie.

 

Wolny czas spędza na polowaniu, doskonale jeździ konno, chętnie też czyta lokalną prasę. Jest jednak cały czas niespokojny, ciągle jakiś zamyślony i czymś zafrasowany. Przygnębia go m.in. myśl, że tak naprawdę nie ma już żadnego rodzeństwa: Jadwiga wyszła za snoba i materialistę i nie może na nią liczyć; Dominik sprzedał się Rosjanom i nagabuje go teraz, by pozbył się Korczyna i rodzinnej ziemi i przyjechał do niego, a listy od brata przytłaczają go coraz mocniej. Andrzeja z kolei stracił w powstaniu. Rodzice dawno nie żyją, a żona absolutnie nie może być dla niego żadnym wsparciem. Bardziej to on sam musi o nią dbać i tolerować jej fanaberie. Został sam, a za cel swojego życia przyjął walkę o utrzymanie ziemi, by nie przeszła w ręce Rosjan. Tym bardziej, że za udział Korczyńskich w powstaniu część majątku skonfiskowano. Za swój obowiązek patriotyczny uznaje więc oddłużenie gospodarstwa i takie wydźwignięcie go z kłopotów finansowych, by nie było konieczności sprzedaży ziemi.

 

Nie potrafi poradzić sobie z przekonaniem do siebie syna. Witold bowiem nie zgadza się z niektórymi poglądami ojca, a w szczególności jego stosunkiem do chłopów i uporem wobec Bohatyrowiczów. Kiedy Anzelm z Fabianem proszą o zwrot koni pochwyconych na jego polu, ten wybucha gniewem:

tylko mi z oczu ruszajcie! Zaraz!

Jest na tyle zawzięty, że doprowadza konflikt z synem do granic wytrzymałości. Wyzywa Witolda:

milcz! milcz, błaźnie!

Sytuacja w domu jest więc dla niego ogromnym obciążeniem. Zamyka się w sobie i pozwala, by prowadzenie gospodarstwa zajmowało cały jego czas wolny. Justyna na przykład jest świadkiem, kiedy nocą Benedykt siedzi przy biurku nad księgami inwentarskimi:

było coś smutnego i bardzo poważnego w tym człowieku, samotnie o północy w głębi wielkiego, starego domu pracującym.

W czasie kolejnej, najostrzejszej kłótni z synem przechodzi metamorfozę: widzi zrozpaczoną i zdeterminowaną twarz Witolda, jego łzy i słyszy kłujące ojcowskie serce słowa:

coś mam w sobie (…) co mię ku ciemnym otchłaniom popycha…

Opamiętuje się. W swojej wrodzonej wrażliwości tuli ukochanego syna z

oczami pełnymi łez.

Odnajduje w synu bratnią duszę. Od tej pory odzyskuje chęć do życia.

Emilia Korczyńska

Podstawowe informacje o bohaterze

Emilia Korczyńska jest jedną z głównych bohaterek Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Jest żoną Benedykta od dwudziestu lat. Mają dwoje dzieci. Pochodzi z zamożnego domu:

po wiek wieków otaczać ją miały wszystkie miękkości dostatku i wyszukanego smaku.

Jest wykształcona.

 

Charakterystyka zewnętrzna

To kobieta z wyglądu około czterdziestki, zbyt jednak szczupła, poruszała się z delikatnym wdziękiem, o twarzy

kiedyś zupełnie pięknej,

duże czarne oczy, łagodne spojrzenie, czarne starannie ułożone włosy,

nie miała ani jednego siwego włosa,

wargi pąsowe, rączki drobne, delikatne i tak chude, że aż przezroczyste, wypielęgnowane, paznokcie o kolorze róży. Często gestykulowała, czyniąc ruchy powolne, drobne, flegmatyczne, z obawy przed jakimkolwiek gwałtownym ogólnym poruszeniem ciała.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Jest egzaltowaną, rozkapryszoną kobietą:

globus histericus… dokucza mi bardzo… szczególniej, kiedy się czym wzruszę…, zmartwię…

Nie potrafi pomóc mężowi w prowadzeniu gospodarstwa:

tak niezdolną jestem do zrozumienia i zapamiętania wszystkich twoich kłopotów iinteresów.

Nie do końca zna swojego męża. Robi sobie z tego wyrzuty. Przez kilka pierwszych lat dumna nawet była, że ją właśnie wybrał i rozkochał w sobie,

uważając za jedyną zorzę, która na niebie jego zaświecić mogła po zgaśnięciu tylu innych.

Teraz jednak odczuwa rozczarowanie, które ją przygnębia i jest przyczyną różnych dolegliwości. W oddalonym od innych siedzib ludzkich Korczynie traci chęć do wszelkich rozrywek. Unika ludzi, toleruje jedynie swą przyjaciółkę, Teresę Plińską i towarzystwo zabawnego Bolesława Kirły, którego uważa za osobę wyjątkową w swoim życiu, za wielbiciela i powiernika. Coraz rzadziej wychodzi na dwór, uwielbia za to przebywać w swoim salonie i słuchać czytanych przez Terenię powieści sentymentalnych. Żyje marzeniami oraz losami bohaterów tych książek. Kiedyś po takiej lekturze pyta przyjaciółkę:

czemuż nie urodziłam się w Egipcie?

ponieważ zapewne tam, a nigdzie indziej mogłaby

chodzić, ruszać się, żyć i kochać.

Wyjeżdżała więc za granicę parę razy, by się podleczyć i wzmocnić, ale po powrocie stan melancholii wracał i jeszcze bardziej nawet się potęgował. Ukojenie odnajdowała w książkach i robótkach ręcznych.

Jest egoistką. Uważa siebie za wyjątkowe zjawisko:

więdnę jak kwiat zasadzony na piaskach.

 

Pragnie wrażeń, życia salonowego, poezji, piękna i artyzmu. Benedykta uważa trochę za gbura i prostaka, bo czasem przynosi z dworu obce jej i nieprzyjemne zapachy siana i gnoju oraz nie ma w sobie natury na tyle wytwornej, by kochać tak, jak jest jej marzeniem: sentymentalnie i tkliwie. Jest też niegrzeczna czasem wobec Tereni Plińskiej, jej kosztem umila sobie czas. Traktuje ją jako kogoś gorszego. Razem z Kirłą drwią sobie z jej uczuć, mówiąc o rzekomym zainteresowaniu się nią Teofila Różyca. A kiedy dziewczyna wierzy ich słowom i jest cała rozpromieniona, Emilia w buduarze wydaje okrzyk pełen cynizmu i szyderstwa.„uwierzyła!”śmiejąc się do łez. „Ja nudzę się”– mówi Emilia mężowi. By temu zapobiec, Benedykt systematycznie przekazuje jej pieniądze, spełniając kobiece zachcianki. Emilia nie próżnuje w tym zakresie. Dekoruje, mebluje, urządza swój salon zgodnie z marzeniami. Wydaje na to wszystkie otrzymywane pieniądze.

Sąsiedztwo Bohatyrowiczów traktuje jako zło konieczne. Nie wyraża zgody na wyjście Leonii na wesele do zaścianka:

moja córka nie będzie bywać w niewłaściwych dla siebie towarzystwach, psuć sobie układu i patrzeć na rzeczy, których nigdy widzieć nie powinna.

Emilia Korczyńska jest typem bohatera negatywnego. Reprezentuje postawę egoistyczną, konsumpcyjną, pozbawioną ideałów patriotycznych i obywatelskich, żyjącą w świecie iluzji i literackiej fikcji.

Marta Korczyńska

Podstawowe informacje o bohaterze

Marta Korczyńska jest jedną z głównych bohaterek powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Należy do „pańskiej familii”, jest kuzynką Benedykta Korczyńskiego, u którego mieszka i pomaga w prowadzeniu gospodarstwa. Nie wyszła za mąż.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Marta jest kobietą wysoką i chudą. Ma szerokie plecy, duże stopy i długie ramiona, kościste ręce, chodzi krokiem zamaszystym, lekko przygarbiona. Często ubiera na głowę chustkę lub słomiany kapelusz, na nogi zakłada grube pończochy, nosi też zazwyczaj czarną spódnicę. Ma cienki warkocz przymocowany z tyłu grzebieniem.

 

Na pierwszy rzut oka Marta sprawia wrażenie kobiety starej, brzydkiej i niezbyt sympatycznej, o małej, również chudej i okrągłej twarzy, ze zmarszczkami na czole, z wpadniętymi i kościstymi policzkami. Ostrość nosa i zaciśnięcie warg oraz przenikliwość oczu sugeruje osobę złośliwą, kłótliwą i apodyktyczną. Oczy duże czarne, w czarnych oprawach brwi mają natomiast spojrzenie przenikliwe, ostre i chłodne.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Marta przejęła za żonę Benedykta rolę pani domu: pilnuje porządku i czystości. Przyrządzała potrawy i przygotowywała posiłki, nakrywała do stołu. Przed zbliżającą się zimą gotowała konfitury i robiła zapasy. Mimo ciężkości chodu i dolegliwości z oddychaniem, potrafiła doglądnąć wszystkiego, uwijała się przy kuchni i przy sprzątaniu domu.

 

Od dłuższego czasu chorowała. Ciągle pokasływała, często brakowało jej tchu. Nie dała się jednak nigdy zbadać, uznając to za fanaberie domowników, którzy coraz bardziej zniecierpliwieni prosili Martę o zgodę na badania lekarskie.W czas powstania styczniowego, kiedy dom Korczyńskich tętnił życiem, Marta przeżywała wted „złotą chwilę swojego życia”. Była radosna, śpiewała czysto i z pełną siłą w głosie. Rozkochana była w Anzelmie Bohatyrowiczu. On też uwielbiał przebywać w towarzystwie młodej wówczas dziewczyny. Jak wspomina po latach Anzelm, Marta była na tyle skromna, że

„cudze suknie na sobie nosiła, wszystkiego od łaski krewnych wyglądając.”

Odrzuciła jednak jego względy. Pozostała sama do końca życia, ale nie zapomniała nigdy o zmarnowanej szansie, o zmarnowanej miłości. Tłumacząc Justynie swoją decyzję, bardzo krytycznie siebie oceniła:

„królewna okrutnie bała się ludzkiego śmiechu, […] bardzo też zlękła się ciężkiej pracy.”

Ale nadal ma do Anzelma sentyment, nadal w jej sercu tli się, choć już nieco przygaszona, iskra ciepłych wspomnień i serdecznego wzruszenia. W rozmowie z nim, podczas wesela Elżuni Bohatyrowiczówny i Franka Jaśmonta, ożywiła się, wróciło na moment poczucie humoru i błyskotliwość. Zapłakała, kiedy wziął ją za rękę.

 

Nie sądziła, że Benedykt tak bardzo ceni jej pracę i codzienny wysiłek przy oporządzaniu domu. Kiedy prosi o zgodę na przeprowadzkę razem z Justyną do Bohatyrowiczów, Korczyński odpowiada bez zastanowienia:

Co ty wygadujesz?! Kobieta uczciwa, pracowita, rządna, życzliwa w domu i w gospodarstwie. […] Za przyjaciółkę cię miałem i serdecznie cię lubiłem […] ja wdzięczen ci, do grobu wdzięczen[…].

Marta jest wartościowym człowiekiem. W młodości wystraszyła się wprawdzie pracy na roli, ale potem poświęciła całe swoje życie rodzinie Benedykta. Może być wzorem wytrwałości i cierpliwości, mimo swojej gderliwej natury i nieprzyjaznego wyrazu twarzy.

 

Jest pozytywnym bohaterem, może wzbudzić w czytelniku litość i współczucie. Jest przykładem człowieka, który płaci w dorosłym życiu za błędy młodości i za swoje nieprzemyślane decyzje oraz za brak stanowczości i rezygnację z bycia sobą. 

Witold Korczyńki

Podstawowe informacje o bohaterze

Witold Korczyński jest bohaterem powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Jest synem Benedykta i Emilii Korczyńskich. Ma dwadzieścia lat. Kończy drugi kurs agronomiki, a po odbyciu praktyki zjawia się w Korczynie na wakacje. Tu jest świadkiem sporu Korczyńskich z Bohatyrowiczami. Próba ingerencji nie przynosi skutku. Wchodzi więc w ostry konflikt z ojcem. W decydującej rozmowie, pełnej dramatyzmu, wyjaśniają sobie jednak wszystkie różniące ich wątpliwości i przebaczają sobie. Dochodzi do zgody.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Witold jest średniego wzrostu, „bardzo zgrabny”, przystojny, niezmiernie żywy i energiczny. Ma delikatne rysy twarzy, ale cerę dość bladą i zmęczoną. Nosi drobny, jasny wąsik, oczy ma duże, w kolorze piwnym. Podobny jest do ojca, Benedykta. W zachowaniu jego przejawia się młodość i żywiołowość.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Witold jest entuzjastą haseł pozytywistycznych. Przy pierwszym już spotkaniu z Zygmuntem wypytuje go o losy ludu wiejskiego w Osowcach i jak się mają sprawy pod względem „oświaty, moralności i bytu ekonomicznego” najbiedniejszych. Zaraz potem, podczas odwiedzin u Kirłów, zapoznaje panią Marynię z założeniami nowego programu reform społecznych, z pracą u podstaw i pracą organiczną. Niezmiernie jest zdumiony i wzruszony, kiedy widzi Justynę pracującą razem z ludem Bohatyrowicz przy żniwach, powie:

• bo przecież na świecie każdemu coś robić trzeba!

• znudziłaś się klepaniem po klawiszach i romansowymi książkami i żąć poszłaś – brawo!

Chętnie pobiegł też na spotkanie z Anzelmem. Spacerował z nim po ogrodzie i dyskutował o nowych sposobach gospodarowania, m.in. o hodowaniu drzewek owocowych. A wprost zdumiał starego Bohatyrowicza projektem budowy wspólnego młyna, który zastąpiłby żarna i odciążyłby ludzi oraz czterech wspólnych studni, by „woda tak prawie krwawa nie była”.

 

Również w zakłopotanie wprowadził swojego ojca. Pewnego dnia bowiem, kiedy Benedykt karcił parobka za zepsucie żniwiarki, Witold stanął w jego obronie i wyjaśnił parobkowi szczegółową budowę maszyny:

mówił przez dobry kwadrans, składowe części narzędzia i połączenia ich żywymi gestami pokazywał.

Potem z entuzjazmem i gorączkowym wręcz ożywieniem stwierdził:

jutro obydwa wstaniemy o świcie, maszynę do kowala zawieziemy, a w jaką godzinę po wschodzie słońca będziesz już mógł w pole z nią wyjechać.

W finałowej jednak scenie dramatycznej sprzeczki z ojcem Witold ujawnił w całej pełni swój entuzjazm ideologią pozytywistyczną, m.in. wiarą w moc nauki, demokracją, równością, zbrataniem się i odrodzeniem narodów, pragmatyzmem, utylitaryzmem, wartością pracy i wszelkiego działania. Nie raz dawał dowody swojego uznania dla ludu, prostych ludzi żyjących z pracy swoich rąk i uprawiania ziemi:

mnie nikt zabronić nie może przestawać z wami i być przyjacielem waszym.

– powie Julkowi Bohatyrowiczowi podczas swojej konnej przejażdżki po okolicy. W swych poglądach jest tak głęboko zakorzeniony i tak mocno wierzy w ich słuszność, że w czasie rozmowy z ojcem, nie widząc żadnych szans porozumienia się, nie może opanować emocji:

• szał bólu zaświecił mu w oczach

• coś mu głos zerwało, może łzy z całej siły powstrzymywane czy ściśnięcie się serca oddech tamujące

W takiej determinacji widzi tylko jedno rozwiązanie: wyciąga rękę „ku jednej z wiszących na ścianie strzelb”.

 

Ojciec mu przebacza, ale i on szybko wyciąga rękę do zgody.

Witold jest w swoim zachowaniu bardzo stanowczy, zbyt może porywczy, ale na pewno autentyczny. Mocno wierzy w to, czego sam doświadczył i czego się nauczył.

Zygmunt Korczyński

Podstawowe informacje o bohaterze

Zygmunt Korczyński jest bohaterem powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Jego ojciec, Andrzej, zginął w powstaniu styczniowym. Matka zajęła się wychowaniem Zygmunta i jego gruntownym wykształceniem. Są zamożni. Teraz mieszkają sami w posiadłości rodzinnej w Osowcach. Andrzejowa pogrążona jest w żałobie po mężu, Zygmunt zaś podróżuje po Europie i korzysta z uroków świata. Nawiązuje romans z Justyną Orzelską. Matka nie akceptuje tego związku. W uzdrowisku poznaje młodszą od siebie Klotyldę. Biorą ślub. Kiedy po latach jednak znudzony małżeństwem mężczyzna próbuje odnowić flirt z Justyną, zostaje definitywnie odrzucony przez dziewczynę. Namawia wtedy matkę na sprzedaż posiadłości i wyjazd za granicę. Kobieta sprzeciwia się jednak. Ma do siebie żal, że wychowała syna na kosmopolitę i egoistę.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Zygmunt to przystojny, choć „trochę zbyt blady i na wiek swój chmurny brunet”. Ma „piękne, piwne oczy w podłużnej oprawie”, i chodzi „żurnalowo ubrany”.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Zygmunt wychowywany był w doskonałych warunkach. Miał od dzieciństwa możliwość rozwijania swoich zainteresowań i uzdolnień, m.in. odkrytego wcześnie rzekomego talentu malarskiego. Matka sprowadzała dla niego coraz to droższych nauczycieli, cała jej uwaga skierowana była na kształcenie syna i dogadzanie zachciankom,

był środkowym punktem świata”

. 

Tak wyrósł na mężczyznę obojętnego, cynicznego i z tupetem. Widoczne jest to na przykład w jego zachowaniu wobec żony, Klotyldy. Ignoruje ją, jest obojętny na jej uczucia i potrzeby, bez zażenowania kokietuje Justynę w jej obecności. Przychodzi nawet taki moment, że samej Orzelskiej Zygmunt proponuje trójkąt małżeński. Chce, by dziewczyna zamieszkała w Osowcach. Justyna kategorycznie odmawia, a Klotylda skarży się na swój los Andrzejowej, w której budzi się refleksja:

czy on naprawdę kogokolwiek i cokolwiek kochał?

Zygmunt szybko nudzi się otoczeniem, ludźmi, domem, najbliższą rodziną. Staje się obojętny, czuje zrezygnowanie, znużenie, a nawet pogardę do tego, co polskie, a tym bardziej do tego, co wiejskie i chłopskie. Kiedy próbuje malować obraz natury nadniemieńskiej, stwierdza:

 

• wszystko tu takie proste, pospolite, ubogie, blade.

• wszystko tu, na tej ziemi, jest takie biedne, marne, prozaiczne.

 

Nudzi go swoją „wieczną czułością” Klotylda, mierzi go rozmowa z zarządcą o gospodarstwie, drażni matka ciągłymi wspomnieniami o ojcu-powstańcu, nie może patrzeć na miejscowych ludzi i unika kontaktu z nimi, zaś służącymi w domu pogardza. Ma o sobie tak wysokie mniemanie, że swoją twórczą niemoc tłumaczy pospolitością i prymitywizmem środowiska, w którym teraz przebywa:

Nic nie czyniło na nim wrażenia żadnego.

Absolutnie nie może zrozumieć, że Justyna wychodzi za Bohatyrowicza, za – jak powiedział – „zagonowca, chłopa”.

 

Namawia w końcu matkę, by sprzedała Osowce i wyjechała z nim za granicę. Tłumaczy to znużeniem, brakiem rozrywki i zabawy, zarzuca matce, że każe mu żyć w atmosferze ciągłych wspomnień i powrotami do przeszłości. Kiedy rozmowa przybiera ostrzejszy wymiar, Zygmunt staje się arogancki, niegrzeczny i oschły. Rzuca oskarżenia od adresem ojca, nazywa go szaleńcem, nie rozumie idei walk powstańczych, nie pojmuje bohaterskiej śmierci uczestników powstania z 1863 r., zupełnie obce mu są ideały patriotyczne. Ujawnia swój głęboki kosmopolityzm. Rujnuje tym psychicznie swoją matkę, która teraz widzi błędy wychowawcze i obwinia siebie za egoizm syna.

Justyna Orzelska

Podstawowe informacje o bohaterze

Justyna Orzelska, dwudziestokilkuletnia dziewczyna, jest jedną z głównych bohaterek powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Nie miała szczęśliwego dzieciństwa. Żyło im się skromnie, a ojciec wpadał w coraz to nowe długi. Przez krótki czas mieszkała u nich Francuzka, która nauczyła Justynę gry na pianinie i podstaw języka francuskiego. Dziewczyna posiada więc niewielkie wykształcenie. Matka często choruje, a kiedy znacznie podupada na zdrowiu i spodziewa się rychłej śmierci, prosi swego krewnego, Benedykta Korczyńskiego, o opiekę nad Justyną. Tak się też staje. Czteroletnia wtedy dziewczynka wraz z ojcem przeprowadza się do Korczyna. Benedykt reguluje część ich długów. Losem Justyny przejmuje się też Andrzejowa, która obiecuje pomóc szwagrowi w wychowaniu dziecka. Wspiera finansowo, wynajmuje nauczycielki, kupuje sukienki, często zabiera ją też do Osowiec. Tam Justyna poznaje bliżej syna Andrzejowej, starszego o sześć lat Zygmunta. Nawiązuje się między nimi romans. Nie uzyskuje on jednak akceptacji pani Korczyńskiej. Burzliwa miłość kończy się bolesnym rozstaniem. Odtąd Justyna żyje w samotności, rozgoryczona i nieszczęśliwa, ale czas pomału goi rany. Dziewczyna poznaje Jana Bohatyrowicza, widzi w nim najpierw zaufanego przyjaciela, potem przyjmuje jego miłość. Po ślubie postanawia osiąść w Bohatyrowiczach.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Justyna jest ładną, wysoką dziewczyną. Ubiera się w proste, skromne, powiewne sukienki. Chodzi zawsze wyprostowana, ma zgrabną sylwetkę. Jest wypielęgnowana, zadbana i schludna. Głowę owiniętą ma czarnym grubym warkoczem, twarz śniadą, z ładnie wyeksponowanymi ustami i dużymi szarymi oczami. Jest

uosobieniem piękności kobiecej zdrowej i silnej, lecz dumnej i chmurnej.

Charakterystyka wewnętrzna

Justyna jest skromną dziewczyną. Trudne dzieciństwo i zbyt wczesna, dość burzliwa i nieszczęśliwa miłość spowodowały, że dziewczyna jest raczej zamknięta w sobie, zdystansowana wobec osób i przeżywanych sytuacji. Dba o ojca, żyje oszczędnie:

ciemny i niekosztowny jej ubiór uderzająco wyróżniał się pośród różnobarwnych strojów.

Nie uczestniczy raczej w zabawach, woli samotne spacery i lekturę książek. Pojawienie się Zygmunta po latach i jego namowa na odnowienie flirtu budzą w Justynie bolesne wspomnienia, powracają słowa Andrzejowej, ale najbardziej boli świadomość, że

była ona nie wiedzieć kim!

Wtedy pojawia się w jej życiu młody Bohatyrowicz. Justyna przeżywa metamorfozę. Wprawdzie przychodzą jeszcze myśli druzgocące:

po co ja tu między wami? Wstyd mi! Taki wstyd…Poszłabym sobie, ale i w domu także nic…nic…,

ale wizyta przy kurhanie Jana i Cecylii oraz mogile powstańczej,

ta podróż po kraju natury […] i ludzi, których dotąd nie znała, budziła jej ciekawość i zajmowała umysł.

Szczególnie porównanie siebie do kamienia zalegającego darmo kawał pola obudziło w niej pragnienie nowego życia,

zapragnęła iść, biec, komuś w czymś pomagać, na celu coś mieć, ku czemuś zmierzać.

Zafascynowana nowo poznanym światem zaścianka pragnie zająć się od tej pory pracą pożyteczną, widzi w Janku człowieka pełnego energii życia, wesołego, radosnego. Marzy o przyszłym życiu u boku tego chłopaka. Nie zraża ją praca w gospodarstwie, a próbka pracy przy żniwach daje jej ogromną satysfakcję i zadowolenie. Kiedy więc Janek zdradza do niej swoje uczucie, przyjmuje je z radością:

kocham go z całego serca i jak w to, że żyję, wierzę, że jestem kochaną.

Nie przejmuje się reakcją pani Emilii Korczyńskiej. Za to ma poparcie w Benedykcie, który przyznaje rację Justynie, mówiącej:

brak pracy właśnie był mi od dawna trucizną i wstydem…

Anzelm Bohatyrowicz

Podstawowe informacje o bohaterze

Anzelm Bohatyrowicz jest bohaterem powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Ma około pięćdziesiąt lat. Jest bratem Jerzego, który zginął w powstaniu styczniowym. W młodości zakochany w Marcie Korczyńskiej, z którą chciał się ożenić. Miał wtedy niespełna trzydzieści lat. Przeżywszy bardzo jej rezygnację, nie związał się nigdy więcej z żadną kobietą. Oddany pracy na roli, pozostał kawalerem do końca. Ranny w powstaniu. Sprawuje opiekę zarówno nad mogiłą powstańczą, jak i grobem legendarnych założycieli rodu Bohatyrowiczów, Jana i Cecylii.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Anzelm porusza się wolno i ociężale, z przygarbionymi plecami. Twarz jego ma wyraz cierpiący i zamyślony, o rysach „ściągłych” i o regularnym profilu. Policzki zapadły się, a błękit oczu wyblakł. Jest opalony. Ma zwyczaj mówić wolno i monotonnie, poprzez głęboki skłon oddaje cześć gościowi i każdej kobiecie. Z zachowania tego widać, że nieobce mu były dobre maniery i „dworne obyczaje”. Jednak nawet wtedy nie zdejmuje z głowy swojej czapki z baraniej skóry – przeprasza i tłumaczy, że to z powodu dolegliwości chorobowych jego głowy.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Życie Anzelma toczyło się normalnie do lat młodości. Potem nagle straciło sens. Były dwa tego powody. Po pierwsze, Marta Korczyńska odrzuciła jego oświadczyny. Po drugie, w powstaniu zginął jego ukochany brat, Jerzy. Od tej chwili, przejęty do głębi tymi faktami, zamknął się w sobie i często przebywał w odosobnieniu. Dręczyły go refleksje o bezsensie ludzkiego życia, przychodziły też myśli samobójcze. Wiara utrzymała go jednak przy życiu. Pracował w pocie czoła. Robił wszystko, by zapomnieć. Chciał nawet ożenić się, ale kiedy spoglądał na nową wybrankę, obraz Marty stawał mu przed oczami. Walczył tak ze sobą przez prawie trzy lata. Nie poradził sobie jednak i dość ciężko się rozchorował. Tak bardzo podupadł na zdrowiu, że przez kilka następnych lat nie miał praktycznie kontaktu ze światem.

 

Najczęściej przebywał wtedy w swojej izbie, w której zamykał się „na kruczek” i nikogo nie wpuszczał. Lekarz oznajmił, że trapi go choroba duszy, a nie ciała. Zalecił zebranie w sobie sił i odnalezienie jakiegoś „lekarstwa dusznego”. Anzelm znalazł ten lek – był nim jego bratanek, sierota po zmarłym bracie, Jerzym. Zaopiekował się więc młodym Jankiem, pomagał mu w gospodarstwie i w pracach polowych. Tak go chłopak wspomina w rozmowie z Justyną:

wesoły był, gadatliwy i cały na wierzchu.

Anzelma zaczął cieszyć nowo zbudowany dom, sad założony własnymi rękami, pasieka pilnie doglądana przez Janka, ale i sam bratanek – bo wyrósł na mądrego, dorodnego mężczyznę. Wspólnie stworzyli pogodny dom i radosną, zgodną rodzinę. Anzelm wiedział, że mieszka w miejscu, gdzie żył jego dziad i pradziad, a on sam tu się urodził, wychował i postarzał. To również podtrzymywało go na duchu.

 

Nie może zrozumieć postawy Benedykta Korczyńskiego wobec Bohatyrowiczów. W rozmowie z Justyną z rozrzewnieniem wspomina te czasy, kiedy obie rodziny żyły w zgodzie i w przyjaźni. Z zadziwieniem i oczarowaniem patrzy jednak na młodego Witolda, który śmiało i głośno mówi o równouprawnieniu stanów, o braterstwie i pojednaniu wszystkich w myśl jednej idei – walki o wolność i niepodległość ojczyzny. Widzi w nim realizację swoich ideałów i powrót w lata młodzieńcze, kiedy brat, Jerzy i Andrzej Korczyński byli przyjaciółmi.

 

Anzelm jest gorącym patriotą. Walczył w powstaniu, ale ze względu na odniesione rany, musiał wrócić do domu. Z czcią i ze wzruszeniem opowiada Justynie o przeszłości. Jest zachwycony wieścią o tym, że zostanie ona żoną jego bratanka, Jana.

Jan Bohatyrowicz

Podstawowe informacje o bohaterze

Jan Bohatyrowicz jest jedną z głównych postaci powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem.

Ma trzydzieści lat, jest synem Jerzego, bohatera walk z 1863 r. Kiedy wybuchło powstanie, miał siedem lat. Niewiele z tego czasu pamięta, jedynie niecodzienny uścisk ojca na pożegnanie i potem krótką, urywaną relację rannego stryja Anzelma, z której dowiedział się o śmierci ojca. Matka wyszła powtórnie za mąż, najpierw za Jaśmonta, który zmarł dziesięć lat po ślubie, później za Starzyńskiego, wdowca. Starzyński nie zaakceptował jej dziecka z drugiego małżeństwa, Antolki, bo sam miał siedmioro dzieci. Na prośbę matki zaopiekował się nią Janek. Przyjął ją jak swoją siostrę rodzoną i odtąd mieszkali już razem. W gospodarstwie pomaga mu stryj Anzelm, który po śmierci Jerzego zajął się wychowaniem chłopaka. Jan dorasta, poznaje bliżej Justynę Orzelską. Zakochują się w sobie i postanawiają wziąć ślub.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Jan jest mężczyzną wysokim i przystojnym:

jakby matka natura z lubością i wielkim staraniem na łonie swym wychowała.

Ciężka praca, do jakiej codziennie rano chętnie przystępował, nadała jego ciału harmonii, a siła fizyczna i hart – wyprostowaną i zdrową sylwetkę. Cerę ma spaloną od słońca, a włosy jasne, wypłowiałe, gęste. Twarz śmiała, oczy patrzące prosto, wąsy bujne i krzaczaste.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Janek pochodzi z rodu Bohatyrowiczów. Oznacza to, że został wychowany w duchu patriotyzmu i umiłowania ziemi. Ciężka praca sprawia mu wiele radości i satysfakcji. Nie zraża się ogromem zajęć w gospodarstwie. Często śpiewa, głośno i wyraźnie, zawsze chodzi uśmiechnięty i pogodny. Mimo że doświadczył tragicznych chwil z czasów powstania styczniowego – śmierć ojca i najbliższych sąsiadów, nie zagasła w nim iskra życia i siły w pokonywaniu trudów życia codziennego.

 

Stryj Anzelm wpoił mu między innymi poszanowanie tradycji i często, od najmłodszych lat, prowadził go pod mogiłę powstańczą i grób Jana i Cecylii. Snuł wtedy opowieści małemu bratankowi, w czasie których mówił o sprawiedliwości, uczciwości, szlachetności i szacunku wobec przodków i zmarłych powstańców. Taki też wyrósł Jan. Już jako dorosły mężczyzna świetnie radzi sobie w pracach gospodarskich, nie zapomina o porządkach przy grobach, nie jest konfliktowy, odnosi się z szacunkiem do ludzi, jest miły i obyty.

 

Kiedy wychodzi z Justyną na spacer, ma możliwość opowiedzenia jej historii rodu. Jest wtedy dumny i szczery, z chęcią snuje przed dziewczyną ciekawą opowieść sprzed lat. Wspomina swoje chwile z dzieciństwa, nie zdawał sobie jeszcze sprawy z tego, że traci na zawsze ojca. W czasie wędrówki jest bardzo opiekuńczy, troskliwy i czuje się odpowiedzialny za towarzyszkę spaceru:

Głupiec czy wariat ze mnie, żeby w lesie zbłądzić i panią na trwogę albo na przeziębienie narazić. 

Zakochuje się w Justynie. Ujęła go nie tylko uroda dziewczyny, ale i jej prostolinijność oraz dobroć serca. Wyznając jej miłość, nie ukrywał zachwytu, uniesienia i wzruszenia. Czuł się wtedy najszczęśliwszym człowiekiem zna ziemi. Nie obraził się na Jadwigę Domuntówną po jej scenie zazdrości. Był jedynie zdziwiony i zdenerwowany takim zachowaniem się dziewczyny. Kiedy jednak spotkali się przy zagrodzie i Jadwiga przeprosiła go mówiąc :

pan Jan […] ujął się i obronił.

ją przed krzywdzącą opinią sąsiadów, Janek odrzekł:

całe życie przyjacielem pani ostanę…

Przebaczyli sobie wtedy i obiecali żyć w zgodzie i w przyjaźni.