DIAGNOZA NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

-SKALA NIEPRZYSTOSOWANIA SPOLECZNEGO LESŁAWA PYTKI

Diagnoza resocjalizacyjna - jest rozpoznaniem przejawów , genezy oraz psychospołecznych mechanizmow zaburzeń przystosowania społecznego . Sporządza się ją w celu zebrania i wykorzystania informacji o jednostkowych stanach faktycznych ,projektowaniu adekwatnych(skutecznych) metod i technik oddziaływania resocjalizującego.

Celem diagnozy jest uzyskanie odpowiedzi na pytania:

1) Czy i w jakim zakresie zachowanie jednostki odchyla się od normy?

2) Jakie są tego przejawy?

3) Jakie są źródła ewentualnych dewiacji?

4) Jakie są psychospołeczne mechanizmy prowadzące do ujawnienia się zaburzeń przystosowania społecznego?

Przedmiotem diagnozy resocjalizacyjnej są wszelkie negatywne lub nieadekwatne reakcje wychowanka na wymogi i nakazy ról społecznych, są to wszelkie zachowania, które charakteryzują się szkodliwością indywidualną lub społeczną.

Skala Nieprzystosowania Społecznego:

- Jest skalą szacunkową.

- Porządkuje informacje o danej jednostce.

- Służy do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego.

- Pozwala określić intensywność i częstotliwość występowania tych zachowań lub cech jednostki, które uznawane są przez społeczeństwo za niekorzystne ,szkodliwe, negatywne.

- Skala rejestruje rozmaite kategorie zachowań i sytuacji określające kontekst psychospołeczny,dane te są punktem wyjścia do formalnej i nieformalnej interpretacji społecznego funkcjonowania.

ZALOŻENIA TEORETYCZNE SNS:

1) Nieprzystosowanie społeczne wyraża się , wadliwym , nieadekwatnym funkcjonowaniem jednostki w przypisanych jej rolach społecznych , a zwłaszcza w roli dziecka w rodzinie , rówieśnika-kolegi , ucznia w szkole.

2) Konsekwencją powtarzającego sie nieadekwatnego reagowania na przepisy ról społecznych i wymogi społeczne jest wysoki poziom kumulacji zachowań określonych jako antyspołeczne , czyli antagonistyczno-destrukcyjne.

3) Nieprzystosowanie społeczne jest tym bardziej prawdopodobne , im częściej i w większym nasileniu gromadzą się w życiu jednostki niekorzystne czynniki biopsychiczne i socjokulturowe , które można traktować jako przyczyny społecznego nieprzystosowania.

4) Nieadekwatne funcjonowanie w rolach społecznych oraz rozmaite formy zachowań antyspolecznych traktowane są jako cząstkowe wskażniki nieprzystosowania społecznego , których szkodliwość przestrzegana i oceniana ,a nawet sankcjonowana przez osoby socjalizujaco znaczące lub instrumenty kontroli społecznej.

5) Przestrzeganie i ocenianie zachowań będących cząstkowymi wskażnikami nieprzystosowania społecznego uzależnione jest od trzech podstawowych czynników:

> od faktycznie przejawianych przez jednostkę zachowań

> od możliwości i umiejętności obserwacyjnych osób socjalizująco znaczących (czy otoczenia społecznego)

> od surowości kryteriów oceny i surowości norm obowiązujących w danym środowisku

STRUKTURA SNS:

Skala składa się z 6 części(podskal):

a. nieprzystosowanie rodzinne

b. nieprzystosowanie rówieśnicze (koleżeńskie)

c. nieprzystosowanie szkolne

d. zachowania antyspołeczne

e. kumulacja niekorzystnych czynników biopsychicznych

f. kumulacja niekorzystnych czynników socjokulturowych

Każda Podskala SNS sklada się z 10 kategorii , kategorie te opisują cechy zachowania społecznego dziecko w zakresie wyznaczonym tytułem podskali lub cechy jego sytuacji socjopedagogicznej. Do opisu nasilenia każdej cechy stosuje się skalę trójstopniową: 0 , 1 , 2 - pkt.

0 - przypisane jest stwierdzeniom określającym normalne , pożądane społecznie cechy , zachowania i sytuacje socjopedagogiczne

1 , 2 pkt. -przypisane są stwierdzeniom określającym umiarkowany ( 1 pkt ) i znaczny ( 2 pkt ) stopień nasilenia negatywnych cech zachowania społecznego i analogicznych cech sytuacji społeczno-kulturowej. Podstawą określenia rodzaju i poziomu nieprzystosowania społecznego jest suma pkt. uzyskanych przez badanego w każdej podskali SNS oddzielnie. Im większa jest liczba punktów uzyskanych przez badanego w danej podskali , tym wyższe jest prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego w zakresie określonym jej treścią . Im więcej wysokich wskażników cząstkowych , tym większy jest obszar wadliwości w społecznym funkcjonowaniu jednostki i wyznaczających ją hipotetycznych determinantów.

Nieprzystosowanie rodzinne:

> mierzy w jakim stopniu dziecko związane jest z rodziną i jak często reaguje nieprawidłowo na wymagania roli " dziecko w rodzinie " w ocenie jego rodziców

> czynnikiem podstawowym określającym efektywność funkcjonowania dziecka w rodzinie jest przebieg procesów interakcji w komunikacji między dziećmi a rodzicami oraz ich tło emocjonalne.

Prawdopodobieństwo nieprzystosowania rodzinnego jest tym większe, im:

- słabsza jest kontrola rodziców nad czasem spędzanym przez dziecko poza domem

- dziecko gorzej wywiązuje się z obowiązków domowych i podporządkowuje się poleceniom rodzicielskim oraz im bardziej unika kontaktu z rodzicami

- mniej dziecko jest podatne na perswazje , na nagrody i groźbę kar

- im więcej dziecko przejawia zachowań konfliktowych ( kłótnie , sprzeczki ) w stosunku do rodziców i rodzeństwa

- dziecko słabiej identyfikuje się z pozytywnymi wzorami zachowań oferowanymi przez rodziców lub chętniej naśladuje negatywne wzory zachowań rodziców lub innych członków rodziny

Przez interpretacji wyników należy rozstrzygnąć , co jest źródłem negatywnych ocen zachowania się dziecka : jego osobowość czy raczej charakter i struktura rodziny , czy też obydwa czynniki jednocześnie.

Nieprzystosowanie rówieśnicze:

> mierzy funkcjonowanie jednostki w roli rówieśnika w ocenie kolegów szkolnych

> pozwala na uzyskanie informacji , w jakim stopniu jednostka identyfikuje się z przeciętnymi normami i wzorami zachowania funkcjonującymi w grupach rówieśniczych , w danym środowisku

Prawdopodobieństwo nieprzystosowania rówieśniczego jest tym większe, im:

- większe trudności ma dziecko w nawiązywaniu i utrzymywaniu trwałych więzi z kolegami i koleżankami

- częściej jest postrzegane jako samolubne , egoistyczne , niepopularne , nielubiane , nieakceptowane , nie umiejąc współpracować z rówieśnikami

- więcej ma konfliktów , sprzeczek , awantur z osobami w obrębie grupy rówieśniczej

Nieprzystosowanie szkolne:

> mierzy funkcjonowanie dziecka w roli ucznia w szkole w ocenie wychowawcy szkolnego , który ma najpełniejszy obraz jego zachowania i wyników uzyskiwanych w nauce

> brak sukcesów szkolnych prowadzi do nieprzystosowania społecznego i odwrotnie -przyswojenie podkulturowego systemu wartości , uczestnictwo w grupach zbiorowo-chuligańskich prowadzi do mniejszego zainteresowania dziecka problemami i nauczania i w konsekwencji do niepowodzeń szkolnych

Nieprzystosowanie szkolne jest tym bardziej prawdopodobne, im:

- mniej systematyczne jest uczęszczanie

- częstsze są zmiany szkół tego samego typu

- gorsze są wyniki szkolne dziecka w ocenie nauczycieli

- bardziej negatywny jest stosunek emocjonalny dziecka do szkoły lub do poszczególnych nauczycieli

- słabszy jest związek zainteresowań dziecka z problematyką nauczania w szkole

- częściej szkoła nie zaspokaja istotnych potrzeb intelektualnych i emocjonalnych dziecka

Zachowania antyspołeczne:

> podskala ta mierzy nasilenie zachowań antyspołecznych - nazywanych także antagonistyczno-destrukcyjnymi występujących u jednostki , dezorganizujących prawidłowe i efektywne jej funkcjonowanie społeczne

Im częstsze i bardziej nasilone są zachowania antyspołeczne przejawiane przez jednostkę , tym większe prawdopodobieństwo , że będzie ona postrzegana jako nieprzystosowana społecznie. Przedopodobieństwo jest tym większe im częściej , intensywniej i trwalej jednostka przejawia takie zachowania , jak :

- notyryczne , egoistyczne kłamstwa

- ucieczki ze szkoły lub domu (wielokrotne)

- alkoholizowanie się

- kradzieże mienia prywatnego i społecznego oraz inne zachowania przestępcze

- agresywne zachowania werbalne i fizyczne skierowane przeciwko otoczeniu a zwłaszcza otoczeniu społecznemu

- zachowania autoagresywne , łącznie z próbami samobójczymi

Kumulacja niekorzystnych czynników biopsychicznych:

> nie mierzy bezpośrednio nieprzystosowania społecznego , ale jest pomocna w określaniu jego hipotetycznych uwarunkowań

Nieprzystosowanie społeczne jednostki jest tym bardziej prawdopodobne , im częściej lub w większym nasileniu występują u niej takie same symptomy jak:

- nadpobudliwość psychoruchowa, stereotypia, nieśmiałość, lęk, depresja lub dysgrafia, drgawki, moczenie się, ostre zaburzenia somatyczne

Symptomów tych nie należy traktować jako charakterystycznych dla stanów nieprzystosowania społecznego ale raczej jako symptomy nieprzystosowania indywidualnego , mogącego pośrednio przyczynić się do pojawienia się objawów wadliwości w społecznej adaptacji jednostki.

Kumulacja niekorzystnych czynników socjokulturowych:

> podskala ta nie mierzy bezpośrednio ani intensywności , ani częstotliwości zachowań antyspołecznych , umożliwia jedynie zebranie informacji o wadliwości społecznego funkcjonowania jednostki w sposób pośredni-poprzez analizę czynników środowiskowych zwiększających jej szansę na przyjęcie dewiantywnych wzorów zachowania od środowiska społecznego , w którym się wychowywała ( np. kontakt z podkulturą przestępczą )

Nieprzystosowanie społeczne jednostki jest tym bardziej możliwe, im:

- niższy jest status społeczno-ekonomiczny rodziny w której się wychowuje

- bardziej patologiczna jest rodzina ze względu na swój charakter i strukturę (alkoholizm rodziców , choroby rodziców , rodzina rozbita itp.)

- częściej i intensywniej wchodzi w konflikty z podkulturą przestępczą , tzn. z jej przedstawicielami będącymi nosicielami wzorów zachowania przestępczego

- większa była liczba nieskutecznych zabiegów resocjalizujących zastosowanych wobec niej przez instytucje

- bardziej jednostka identyfikuje się z rolą negatywnego dewianta społecznego (chuligana, przestępcy, człowieka marginesu)

INTERPRETACJA:

Interpretacja wyników SNS opiera się głównie na danych pochodzących z obserwacji zachowania się jednostki będącej przedmiotem diagnozy. Uzyskane za pomocą SNS dane oraz ich interpretacja ( prawidłowa ) pozwalają na formułowanie orzeczeń diagnostycznych oraz zaleceń profilaktyczno-resocjalizacyjnych w stosunku do interesującej nas osoby lub grupy osób.

KWESTIONARIUSZ DELTA

Kwestionariusz Delta bada umiejscowienie poczucia kontroli, tj. przekonanie o posiadaniu wpływu na swoje życie, bądź przekonanie, zależy ono od zewnętrznych okoliczności.

Przez poczucie umiejscowienia kontroli rozumiemy zgeneralizowane oczekiwania jednostki, co do związków między jej zachowaniem instrumentalnym a wzmocnieniami. Innymi słowy jest ono efektem wyuczenia, powstałego na bazie subiektywnych spostrzeżeń jednostki związanych z wpływem, jaki posiada ona na rezultaty własnych działań. Poczucie kontroli traktowane jest jako wymiar osobowości i inaczej określane jako lokalizacja kontroli. W zależności od zgeneralizowanych oczekiwań jednostki co do swoich zachowań do wewnętrznego lub zewnętrznego LOC (umiejscowienia) kontroli, konsekwencje swoich zachowań (wzmocnienia w postaci nagród i kar) postrzega ona jako zależne lub niezależne od jej zachowania.

Punktem wyjścia dla wypracowania pojęcia poczucia lokalizacji była teoria społecznego uczenia się przedstawiona przez Juliana Rottera, wg. której człowiek może zaspokoić swoje potrzeby dzięki różnym zachowaniom instrumentalnym, a wzmocnienia uzyskiwane dzięki zachowaniu zwiększają oczekiwanie, że w przyszłości po takim zachowaniu następować będą takie same wzmocnienia. Gdy w sytuacji możliwe są alternatywne zachowania, wtedy prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania jest funkcją oczekiwania, że to zachowanie zapewni pożądane wzmocnienie oraz wartości jaką posiada to wzmocnienie.

Oczekiwania związku między zachowaniem a wzmocnieniem zależeć będzie od stopnia w jakim wzmocnienia (nagrody i kary) uwarunkowane są instrumentalnymi czynnościami człowieka i zależą od tego na ile wzmocnienia te uwarunkowania są celowo podejmowane przez niego czynnościami. Jednocześnie zauważmy, że wzmocnienia (nagrody, kary) w określonych sytuacjach są niezależne od człowieka lub też znajdują się poza kontrolą innych czynników. Pierwsze z nich nazwano skrótowo sytuacjami sprawnościowymi, a drugie – losowymi.

Sytuacje sprawnościowe, w których efektywność działań człowieka zależy wyłącznie od jego zdolności i na sytuacje losowe, kiedy to nie ma on żadnego wpływu na uzyskane wzmocnienia, odpowiada generalnie podziałowi na sytuacje gdzie wzmocnienia podlegają kontroli wewnętrznej i zewnętrznej – nie tylko losowej, ale także sprawnościowej przez innych ludzi, los, okoliczności.

Zauważmy, że przeważnie to nie obiektywne cechy sytuacji sterują zachowaniem człowieka a raczej subiektywny sposób, w jaki jednostka je spostrzega. Rotter wskazuje, że dla przewidywania zachowania człowieka konieczne jest właśnie uwzględnienie faktu, że „nie tylko sytuacje różnią się stopniem, w jakim ludzie spostrzegają, że ich własne zachowanie, a nie zachowanie innych determinuje wzmocnienia – ale ludzie też mogą różnić się między sobą stopniem, w jakim to samo zachowanie w tej samej sytuacji jest spostrzegane jako funkcja ich właściwości czy właściwości innych”. Na zachowanie człowieka bowiem w istotnym stopniu wpływają nie tylko obiektywne cechy sytuacji, ale także subiektywne spostrzeganie przez jednostkę przyczyny występowania wzmocnień. Ludzie różnią się między sobą w zakresie skłonności do poszukiwania źródeł wzmocnień w sobie bądź w czynnikach zewnętrznych, co odpowiada przekonaniom o posiadaniu wewnętrznego lub zewnętrznego umiejscowienia kontroli.

Sposób postrzegania przez ludzi związków przyczynowo – skutkowych między ich zachowaniem a otrzymywanymi wzmocnieniami Rotter określił w następujący sposób „Gdy wzmocnienie spostrzegane jest przez człowieka jako następujące po jego działaniu, ale nie całkowicie zgodnie z jego działaniem, wtedy w naszej kulturze zazwyczaj jest spostrzegane jako skutek przypadku, przeznaczeni, szczęścia, jako kontrolowane przez innych ludzi mających władzę, czy jako nieprzewidywalne ze względu na wielką złożoność sił otaczających człowieka. Gdy wyniki działania intepretowane są ten sposób, nazwaliśmy to poczuciem kontroli zewnętrznej. Jeżeli człowiek spostrzega, że rezultaty są zgodne z jego własnym zachowaniem czy z jego względnie stałymi właściwościami, to określiliśmy to jako poczucie kontroli wewnętrznej”. To wskazuje, iż umiejscowienie kontroli jest względnie trwałą indywidualną cechą człowieka i jako określona właściwość jego osobowości wpływa na subiektywną percepcję obiektywnej sytuacji.

Istotne jest rozróżnienie, w jakich okolicznościach należy spodziewać się potwierdzenia predykcji dotyczących określonej lokalizacji kontroli. Jest ona miarą generalizowanych, a nie specyficznych oczekiwań jednostki. Potter wskazuje przy tym na rolę zdeterminowanych kulturowo przekonań jednostki odnośnie lokalizacji kontroli określonych sytuacji. Im przekonania te utrwalone są poprzez kulturę bardziej kategorycznie, tym mniejszą rolę na indywidualne różnice w postrzeganiu związku zachowanie – wzmocnienie ma wymiar umiejscowienia kontroli.

Człowiek o poczuciu wewnętrznej kontroli, to ktoś, to w określonej sytuacji czy klasie sytuacji sądzi, że to, co się zdarzyło, zdarza czy zdarzy się jest bezpośrednio związane z tym jak on postępował, postępuje czy postąpi w tych sytuacjach. Bez względu na to, czy zdarza mu się coś dobrego lub złego, to jednakowo czuje się za to odpowiedzialny, upatrując przyczyn w swoich dostatecznych czy niedostatecznych staraniach.

Człowiek o poczuciu kontroli zewnętrznej sądzi, że to, co mu się zdarza w pewnych sytuacjach jest niezależne od tego, co on robi w tych sytuacjach. Z przekonaniem o kontroli zewnętrznej ściśle wiąże się pogląd, że angażowanie się w jakieś działania nie mają większego sensu, ponieważ to, co się zdarza nie zależy od tych działań. W kontroli zewnętrznej zawarty jest też brak zaufania w swe możliwości kontrolowania tego, co się dzieje w określonych sytuacjach.

W koncepcji poczucia kontroli duży nacisk kładzie się na fakt, że człowiek ocenia wynik własnej działalności na tle jego uogólnionych przekonań. Jeżeli człowiek jest przekonany, że generalnie ludzie dostają to, na co zasłużyli i aktualne stosunki społeczne są wynikiem sprawiedliwego podziału wynikającego, np. z naturalnych różnic między ludźmi.

Dotychczasowe rozważania sprowadzają się do konkluzji, że „trwałe i zgeneralizowane oczekiwanie dotyczące lokalizacji kontroli wzmocnień jest indywidualną właściwością człowieka i można je traktować jako wymiar osobowości, jako kontinuum od zgeneralizowanego poczucia kontroli zewnętrznej do zgeneralizowanego poczucia kontroli wewnętrznej”.

Pierwsze badania inspirowane przez teorię Rottera dotyczyły zachowania się ludzi w sytuacjach różniących się pod względem stopnia kontroli nad wzmocnieniami. Przypuszczano, że inne prawidłowości rządzą uczeniem się w sytuacji spostrzeganej jako losowa, a inne w sytuacji spostrzeganej jako sprawnościowa.

Subiektywne poczucie kontroli nad określoną sytuacją zdeterminowane jest nie tylko obiektywnymi właściwościami sytuacji, ale i indywidualnymi właściwościami podmiotu. Opracowano wiele metod pomiaru indywidualnych różnic w tendencji do spostrzegania stopnia kontroli, czyli pomiaru tego co Rotter nazywa zgeneralizowanymi oczekiwaniami wewnętrznej albo zewnętrznej kontroli wzmocnień.

Wśród metod pomiaru LOC najbardziej popularna jest skala I-E (Internal-External Control Scale) opracowana przez Rottera i jego współpracowników na uniwersytecie stanu Ohio. Jej pierwowzorem była skala postaw typu Likerta zawierająca 13 zdań deklarujących zewnętrzny LOC i 13 – wewnętrzny. Skalę tę ułożył E. J. Phares dobierając zdania według ich trafności fasadowej. Pozwalała ona przewidywać, że osoby, które zgadzają się ze zdaniami deklarującymi zewnętrzny LOC, zachowywać się będą w podobny sposób jak badani w sytuacji określonej jako losowa.

Ostateczna wersja skali I – E składa się z 23 pozycji diagnostycznych i 6 – ciu pozycji niediagnostycznych dodanych po to, by mniej jasnym uczynić cel badania. Pozycje diagnostyczne dotyczą rozmaitych sfer życia człowieka: aktywności politycznej, doświadczeń szkolnych i studenckich, sfery kontaktów emocjonalnych z otoczeniem, doświadczeń zawodowych, ogólnych poglądów na świat i życie.

Skala I-E przeznaczona była przede wszystkim do badania studentów i ze względu na pytania z wymuszonym wyborem i treść zdań jest ona za trudna nie tylko dla dzieci, ale i dla dorosłych bez średniego wykształcenia. Podjęto zatem próby łatwiejszych opracowania łatwiejszych kwestionariuszy do pomiaru LOC.

R. Ł. Drwal opracował kwestionariusz „Delta” składający się z 14-pyaniowej skali LOC i 10-pytaniowej skali „kłamstwa”, przeznaczony do badania wychowanków zakładów poprawczych, ale wykorzystywany też do badania uczniów szkół średnich i studentów. Skala LOC-Delta mierzy zgeneralizowane poczucie kontroli (z wyłączeniem zakresu spraw polityczno-ekonomicznych) i trafność jej sprawdzano porównując z wynikami skali Rottera. Obliczone przy analizie pytań współczynniki korelacji (phi) poszczególnych pytań tej skali ze skalą I-E wynoszą od 0,42 do 0,84, współczynnik równoważności międzypołówkowej 0,68 zgodności wewnętrznej 0,69 i stabilności bezwzględnej od 0,38 do

KWESTIONARIUSZ THOMASA M. ACHENBACHA jako narzędzie do oceny stopnia i typu zaburzeń zachowania.

Kwestionariusz opracowany przez Thomasa A. Achenbacha to zestaw technik diagnostycznych, które można zastosować w celu dokonania całościowej diagnozy zaburzeń w funkcjonowaniu dzieci i młodzieży, stanowiących podłoże niedostosowania społecznego o różnych patomechanizmach i przejawach. Narzędzia te służą przede wszystkim do uzyskania standardowych opisów zachowania, a nie do wyprowadzenia wniosków diagnostycznych.

Kwestionariusz Thomasa Achenbacha składa z 3 narzędzi:

- wersji dla nauczycieli (Teacher’s Report Form – TRF)

- wersji dla rodziców (Child Behavioral Checklist – CBCL)

- wersji dla młodzieży (Youth Self-Report- YSR)

Każda z tych wersji ma swój odrębny podręcznik w którym podane są zasady stosowania, normy dla określonych grup wiekowych z uwzględnieniem podziału na płeć, a także zasady diagnozy i dokonywania oceny typologicznej oraz przykłady zastosowania zaburzeń w zachowaniu.

Końcowa, profesjonalna diagnoza musi uwzględniać całościową ocenę dziecka i jego rodziny. Tak więc, jeśli jest to tylko możliwe zaleca się stosowanie wszystkich trzech wersji ( TRF, CBCL, YSR), przez co uzyskuje się możliwość zdobycia większego zakresu informacji o dziecku, a równocześnie informacje te mogą być wzajemnie weryfikowane.

Teacher’s Report Form – TRF

Przeznaczony jest do diagnozy dzieci i młodzieży w wieku od 4 do 18 lat i pozwala on na ocenę szkolnych umiejętności dzieci, poziomu ich adaptacji i sposobu funkcjonowania szkolnego oraz opisu potencjalnych problemów emocjonalnych, wychowawczych i behawioralnych. Jak sama nazwa wskazuje, źródłem informacji o dziecku są tu nauczyciele, którzy znają dziecko minimum 6 miesięcy. W sytuacji, gdy dziecko jest uczone przez wielu nauczycieli, oceny przy użyciu TRF powinien dokonać nauczyciel, który najlepiej zna dziecko. Najczęściej jest to wychowawca lub nauczyciel, który ma z daną klasą najwięcej zajęć.

Child Behavioral Checklist – CBCL

Również przeznaczony jest do oceny dzieci i młodzieży w wieku od 4 do 18 lat, a źródłem informacji są rodzice lub opiekunowie, którzy dostarczają dany o funkcjonowaniu dziecka w rodzinie. Kwestionariusz składa się z dwóch części- pozwalających ocenić kompetencje i umiejętności dziecka (część I) oraz obszar emocjonalno-behawioralny( część II).

Youth Self-Report- YSR

Opracowany został dla młodzieży w wieku od 11 do 18 lat, a ograniczenia to wynika ze specyfiki badań typu self-report. W tej części kwestionariusza odpowiedzi udzielają sami badani. Służy on do oceny własnych kompetencji oraz problemów emocjonalno-behawioralnych.

Arkusz pozwala identyfikować dwa podstawowe typy zaburzeń w zachowaniu: internalizacyjne oraz eksternalizacyjne, stanowiące źródło niedostosowania społecznego. T. M. Achenbach wyróżnił również jeden subtyp, tj. deficyt uwagi/ hiperaktywność.

Zaburzenia internalizacyjne - nazywane są często problemami osobowościowymi, zahamowaniem i zachowaniem lękowym oraz nadmiernie kontrolowanym. Nadmierne poczucie kontroli prowadzi zwykle do zbyt głębokiej, neurotycznej internalizacji norm społecznych. Stanowi to podłoże przesadnej ostrożności w nowych sytuacjach oraz nieśmiałości, która przejawia się w kontaktach interpersonalnych. Osoby te pomimo przeciętnych lub ponadprzeciętnych zdolności intelektualnych nie osiągają wyników adekwatnych do ich poziomu, przez co czują się niedowartościowane. Lęk powoduje też przesadne podporządkowanie się regulaminom, dlatego takie osoby nie sprawiają innych problemów i nie są identyfikowane jako zaburzone. Jednak są skłonne do niekontrolowanych „wybuchów", co budzi zdziwienie otoczenia, reagującego na tego typu zachowania przesadną punitywnością, co z kolei powoduje większe zamknięcie w sobie osoby o tego typu zaburzeniach.

Zaburzenia eksernalizacyjne - występują w postaci jednoznacznie ocenianych aktów, sprzecznych z ogólnie akceptowanymi normami społecznymi. Podstawowymi ich składnikami są przejawy agresji, przeciwstawianie się i opór wobec otoczenia, impulsywność, destruktywność i antyspołeczność. Źródłowym czynnikiem tych wszystkich przejawów jest słaba kontrola, która oznacza "rzutowanie na zewnątrz" przeżywanych problemów. Negatywne konsekwencje tych zachowań dotyczą w większym stopniu otoczenia społecznego niż samej jednostki - podmiotu i sprawcy tych zachowań.

Pozostałe trzy skale (problemy społeczne, zaburzenia myślenia, problemy uwagi) nie stanowią podstawy do wyróżnienia głównych typów zaburzonego zachowania

Problemy społeczne (skala IV) - Stanowi homogeniczny syndrom. Treściowo itemy tej skali oznaczają symptom nieefektywnego funkcjonowania w grupie rówieśniczej, są przejawami nierespektowania norm grupowych i nieumiejętności bezkonfliktowego rozwiązywania własnych problemów.

Zaburzenia myślenia (skala V) - Zawiera zbiór zachowań, które mogą być traktowane jako symptomy choroby psychicznej (halucynacje, natręctwo myśli, lęki itp.). Podobnie jak w przypadku Skali IV, w analizie czynnikowej symptomy te chociaż współwystępowały z dużą częstotliwością, to równocześnie nie osiągnęły wartości statystycznej, kwalifikującej je do jednego z dwóch pierwotnych typów (I lub E).

Problemy uwagi (skala VI) - W typologii zaburzeń dokonywanej w odpowiednio dużej populacji, jeśli dziecko uzyska odpowiednią liczbę punktów skali VII ( odpowiednią liczbę symptomów, których łączna punktacja przekracza strefę graniczną ), to niezależnie od pierwotne kwalifikacji do typu internalizacyjnego lub eksternizacyjnego, należy ponadto włączyć go do grupy "problemy uwagi" lub takie przypadki traktować indywidualnie.

Procedura badania może mieć charakter ankietowy, czyli samodzielne wypełnianie kwestionariuszy lub może być prowadzona w formie zobiektywizowanego wywiadu, co pozwala diagnoście kontrolować jego przebieg. Raportowane przez rodziców lub nauczycieli symptomy poddawane są tu odpowiedniej procedurze analitycznej, w wyniku której otrzymuje się profil zachowania ujmujący jakościowo i ilościowo zaburzone - niedostosowane zachowanie danego dziecka.

Z uwagi na to, iż najpowszechniej używanym rodzajem kwestionariusza jest TRF to procedura opracowania danych przebiega trochę inaczej i przebiega zgodnie ze szczegółową instrukcją zamieszczoną w podręczniku, który wyróżnia 2 etapy.

Pierwszy etap polega na liczbowym ujęciu odpowiedzi ze wszystkich 113 punktowanych pytań drugiej części arkusza oraz dwóch problemów części pierwszej (VII- wyniki w nauce oraz VIII- porównanie badanego ucznia z uczniem typowym pod względem pracowitości, właściwego zachowania w szkole, zaangażowania w naukę oraz poczucia szczęśliwości).

Drugi etap polega na przenoszeniu otrzymanych wyników surowych na odpowiednie skal „profilu”, które są zróżnicowane ze względu na płeć i wiek (wyróżniono dwie kategorie wiekowe- 6-11 oraz 12-18 lat). Każdy profil ma dwie główne sekcje. Jedna z nich obejmuje skalę adaptacji i funkcjonowania szkolnego, natomiast druga obejmuje skale skonstruowane na podstawie konkretnych zespołów objawów, tzw. skale zachowań problemowych. Wyróżnionych zostało 8 skal zachowań problemowych:

- skala I- wycofanie

- skala II- skargi somatyczne

- skala III- lęki i depresje

- skala IV- problemy społeczne

- skala V- zaburzenia myślenia

- skala VI- zaburzenia uwagi

- skala VII- zachowania łamiące normy i zasady

- skala VIII- zachowania agresywne

Zaznaczenie odpowiednich wartości w ośmiu skalach (kolumnach) i połączenie ich linią daje wykres odzwierciedlający profil (układ) symptomów zaburzeń- graficzny obraz zachowania zaburzonego dziecka. Wartości wyników surowych oceniane są w skali per centylowej, która podzielona jest na trzy strefy:

• poniżej 95 percentyla - strefa normalności, wynik nie kwalifikuje dziecka do grupy zaburzonych

• pomiędzy 98 percentylem - strefa graniczna

• powyżej 98 precentyla - strefa kliniczna

Dzieci zaburzone to takie, których wyniki w poszczególnych skalach lokują się w strefie klinicznej.

Arkusz Zachowania się ucznia Barbary Markowskiej do oceny przystosowania szkolnego

Arkusz Zachowania się Ucznia(AZU) stanowi wystandaryzowaną i znormalizowaną skalę ocen, o strukturze czynnikowej(50 pytań czynnikowych), przeznaczoną do badania dzieci i młodzieży w wieku od 6/7 do 14 lat, w zakresie jawnego zachowania się, definiowanego w kategoriach przystosowania społecznego i analizowanego w pięciu aspektach(czynnikach).

Narzędzie wykorzystuje się w celach selekcyjnych, gdyż pozwala zidentyfikować dzieci z trudnościami przystosowawczymi i wstępnie określić typ doświadczanych trudności, wyrażających się w zachowaniach impulsywnych, agresywnych i niedostatecznie kontrolowanych, bądź w nadmiernie zahamowanej ogólnej aktywności i reakcjach lękowych.

Narzędzie pozwala także dokonać pomiaru dwóch podstawowych aspektów społecznego przystosowania, czyli zdolności do osiągnięć, wyznaczonej wytrwałością pilnością i umiejętnością koncentracji na zadaniach, oraz zdolności do bezkonfliktowych, nacechowanych życzliwością kontaktów społecznych, warunkowanych brakiem zaburzeń w przystosowaniu.

Arkusz nie jest metodą wystarczającą do pełnej oceny nieprzystosowania społecznego, gdyż ujmuje jedynie niektóre jego aspekty, głównie dotyczące zachowania szkolnego, stąd uzyskane z jego wykorzystaniem wyniki muszą być uzupełniane i konfrontowane z informacjami uzyskanymi z innych źródeł i za pomocą innych technik.

Metodologicznie jest to narzędzie służące do prowadzenia obserwacji kierowanej, przez obserwatorów zewnętrznych(nauczycieli), analizy zaś uzyskiwanych wyników dokonuje z reguły psycholog lub odpowiednio przygotowany pedagog.

Narzędzie składa się z czterech części, z których dwie pierwsze wypełnia nauczyciel, trzecią – lekarz szkolny, ostatnią zaś psycholog lub pedagog:

Część I

Zawiera poprzedzoną instrukcją dla wypełniającego charakterystykę ucznia, obejmującą 50 cech warunkujących jego ogólne powodzenie w życiu szkolnym, osiągnięcia w nauce i prawidłowe kontakty społeczne. Są to cechy osobowości rozumiane jako tendencje do zachowania się w określony sposób w pewnych sytuacjach. Pytania wskaźnikowe mają charakter opisowy, zawierają w sobie definicję wskazywanej cechy(np. refleksyjność i jej definicja- spokojny i myślący, zastanawia się przed powzięciem decyzji, analizuje swoje postępowanie). Wypełnianie polega na dokonaniu oceny na skali pięciostopniowej: „nigdy”, „rzadko”, „przeciętnie”, „często”, „zawsze”, przez zakreślenie odpowiednio 1-2-3-4-5 punktów. Nauczyciel dokonujący oceny powinien bardzo dobrze znać dziecko i nie powinien pozostawać w konflikcie z danym uczniem. Oceny dokonuje na podstawie obserwacji przeprowadzonej z zachowaniem wymogów jej poprawności, unikając powszechnych błędów obserwacyjnych. Osoba wypełniająca część pierwszą nie może mieć dostępu do Arkusza Zbiorczego, ponieważ mogłoby to wywrzeć niewłaściwy wpływ na obiektywizm dokonywania ocen.

Część II

Poprzedzona jest danymi identyfikacyjnymi dziecka, zawiera krótką charakterystykę środowiska rodzinnego, służącą do zebrania podstawowych informacji o sytuacji społeczno-demograficznej i środowiskowej badanego, a także z informacji o korzystaniu z pozarodzinnych form opieki, wychowania i formach udzielania pomocy, stanowiącą zarazem uzupełnienie i podstawę konfrontowania informacji o środowisku rodzinnym, pozyskanych z wywiadu z rodzicami.

Część III

Dotyczy stanu rozwoju fizycznego i zdrowotnego ucznia, informacji w tym obszarze udziela lekarz lub higienistka.

Część IV

Stanowi zestawienie zbiorcze (tabela czynnikowa), z którego korzysta jedynie diagnosta dokonujący analizy wyników, oraz profil czynników, który pozwala na graficzne przedstawienie wyników uzyskanych w obrębie 5 skal czynnikowych:

1. Motywacja do nauki szkolnej - pozytywna i aktywna postawa wobec wymagań szkoły, np. pilność, wytrwałość i koncentracja na zadaniach szkolnych,

2. Zachowanie się antyspołeczne - obniżona kontrola własnego zachowania, agresywna postawa wobec innych,

3. Przyhamowanie - bierna postawa wobec innych osób, reakcje lękowe, obniżone samopoczucie,

4. Uspołecznienie - przyjazna postawa wobec innych determinowana zdolnością do „ciepłych” reakcji interpersonalnych, życzliwych i tolerancyjnych,

5. Zainteresowania seksualne – koncentracja na sprawach seksu i osobach odmiennej płci.

Zestawienie zbiorcze obejmuje też tzw. Profil czynników-graficzne przedstawienie wyników uzyskanych w obrębie skal. W każdej z 5 skal czynnikowych następuje sumowanie punktów, będących oceną odpowiednich cech. Wartości maksymalne w poszczególnych skalach wynoszą 60 punktów w skali I-IV i 10 punktów w skali V. Uzyskanym wynikom surowym oraz wyznaczonym krańcom 85-procentowego przedziału ufności odpowiadają określone wartości znormalizowane (tetrony i centyle), które pozwalają na dokonanie słownej oceny danego czynnika w kategoriach: wyniki bardzo wysokie, wysokie, przeciętne, niskie, bardzo niskie. Ostatnim krokiem interpretacji formalnej jest wykreślenie profilu czynników w tetronach, który w poszczególnych przypadkach może mieć postać wyrównaną lub, co zdarza się częściej, skokową.

Najogólniejsze zasady interpretacji nieformalnej przedstawiają się następująco:

- wysokie wyniki w I i IV skali czynnikowej są pożądane , świadczą bowiem o dobrym przystosowaniu danego dziecka do szkoły,

- wysokie wyniki w II i III skali są niepożądane, gdyż wskazują na złe przystosowanie, jednak w tym przypadku dalsza interpretacja profilu ma sens tylko wówczas, gdy występują określone różnice między wynikami.

Badanie musi poprzedzać dokładne poinformowanie nauczyciela o celu i sposobie wypełniania narzędzia, a także uświadomienie mu, iż ocena zachowań danego ucznia musi być dokonywana w stosunku do zachowania się innych uczniów w klasie, a także wskazać podstawowe źródła błędów w szacowaniu i warunki prawidłowej oceny.

Należy też podkreślić, iż wyniki uzyskane z arkusza mają znaczenie jedynie orientacyjne, stąd bez dodatkowych badań anamnestycznych i testowych opiniowanie o charakterze i poziomie zaburzeń przystosowawczych oraz ich genezie jest nieuprawnione.

Arkusz Diagnostyczny Denisa H. Stotta w adaptacji Jana Konopnickiego jako przykład wielowymiarowej diagnozy poziomu i rodzaju niedostosowania społecznego

Arkusz Diagnostyczny D. H. Stotta stanowi w swej formie metodologicznej zobiektywizowaną obserwację zachowania dzieci niedostosowanych społecznie, która spełnia podstawowe wymogi rzetelności w aspekcie konkretności wskaźników podlegających obserwacji, jednoznaczności rozumienia treści określeń wykorzystywanych w opisie zaburzeń, kompletności uzyskiwanego obrazu diagnostycznego i obiektywności dokonywanej rejestracji symptomów.

Arkusz ten pozwala dokonać rozpoznania rodzaju zaburzeń w zachowaniu, oceny złego przystosowania i innych zaburzeń emocjonalnych dzieci w wieku szkolnym, czyli pozwala określić poziom niedostosowania społecznego (lżejszą i bardziej ostrą jego postać), jego rodzaj i zaburzenia w zachowaniu.

Kryteria niedostosowania społecznego:

• Działanie na własną szkodę

• Nierealistyczna motywacja oparta na frustracji

• Reakcje skomplikowane, nieprzewidywalne i nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców

• Brak sukcesów życiowych

• Poczucie dyskomfortu psychicznego

Konsekwencje niedostosowania społecznego:

• Negatywny stosunek otoczenia do jednostki

• Brak zrozumienia zachowań jednostki przez otoczenie

• Brak zaufania do innych ludzi i podejrzliwość

• Trudności w nawiązywaniu kontaktów i przyjaźni

• Poczucie wyobcowania z grupy

• Zaspokajanie własnych potrzeb w sposób okrężny, niezrozumiały, nieprzyjemny dla otoczenia lub antyspołeczny

Charakterystyka Arkusza

W celu zwiększenia obiektywności dokonanych obserwacji należy dostarczyć obserwatorowi gotowe wzory i klasyfikacje danych, co pozwala uzyskać od niego dane obserwacyjne jednoznacznie ujmowane pod względem treści oraz nie zawierające gotowych wniosków. Konstrukcja Arkusza zmierza do przygotowania odpowiednich, jednoznacznych treściowo wskaźników zachowania się jednostki (odcinki), pogrupowania ich w syndromy (klasyfikacja) oraz określenia wzajemnych relacji między wskaźnikami. Arkusz pozwala identyfikować jednostki zróżnicowane pod względem jakości zaburzeń nieprzystosowanych czyli postaci niedostosowania takich jak:

- zachowania wrogie

-zahamowanie

-niekonsekwencja

-aspołeczność

-wrogość z tendencją do aspołeczności

Zaproponowana technika analizy danych obserwacyjnych pozwala też na określenie złożonych syndromów stanowiących elementy składające się na różne formy nieprzystosowania i zaburzeń w zachowaniu, jak: brak zaufania do ludzi i rzeczy(Z),

depresja (D), wycofanie się ze świata rzeczywistego (W), niepewność i niepokój o zainteresowanie dorosłych (NN), wrogość w stosunku do dorosłych (WR), niepokój o przyjęcie przez inne dzieci (ND), aspołeczność (As), wrogość do innych dzieci (WRD), niespokojna natura (NNa), braki środowiskowe (Śr), tępota umysłowa (T), różne symptomy napięcia emocjonalnego (RNE), różne symptomy nerwicowe (RN), choroby i wady organiczne (Ch), upośledzenie fizyczne (UpF), seksualizm (S).

W nowszych opracowaniach Arkusza Stotta wyróżnia się 11 głownych symptomów, które składają się na ogólny wskaźnik niedostosowania społecznego – zaburzeń zachowania, pozwalających określić naturę (rodzaj) i stopień niedostosowania społecznego: brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji (U), wycofanie się (W), depresja (D), niepokój, lęk (X), wrogość wobec dorosłych (HA), opozycja wobec dorosłych i ich standardów (K), niepokój o akceptację inncyh dzieci (L), wrogość wobec dzieci (HC), niepokój (R), zachowanie niekonsekwentne (I), różne symptomy emocjonalne (M) zgrupowane w cztery kategorie: aspołeczność, zachowania zahamowane, zachowania demonstracyjno-bojowe i symptomy neurologiczne.

Istnieją trzy wersje Arkusza, które obejmują trzy możliwości obserwowania dziecka:

1. DZIECKO W SZKOLE

Obejmuje 202 pozycje opisujące wszystkie formy niedostosowania społecznego z uwzględnieniem różnego ich nasilenia. (Z – 17 pozycji, D – 20 pozycji, W – 13 pozycji, NN – 16 pozycji, WR – 24 pozycje, ND – 15 pozycji, As – 21 pozycji, WRD – 10 pozycji, NNa – 11 pozycji, RNE – 12 pozycji, RN – 7 pozycji, Śr – 7 pozycji, T – 7 pozycji, Ch – 14 pozycji, S – 3 pozycje, UpF – 5 pozycji)

1. DZIECKO W INTERNACIE

Składa się z 212 pozycji, zgrupowanych w 15 syndromów, z uwzględnieniem różnego ich nasilenia. (60 obojętnych, 92 zaburzonych i 61 ostrych), ale rozbudowano tu symptomy w syndromie NN (niepokój i niepewność o zainteresowanie dorosłych) i NNa (niespokojna natura), zmniejszono zaś liczbę innych symptomów (Z – 12 pozycji, D – 14 pozycji, W – 14 pozycji, NN – 23 pozycje, WR – 23 pozycje, ND – 15 pozycji, As – 16 pozycji, WRD – 7 pozycji, NNa – 17 pozycji, RNE – 17 pozycji, RN – 17 pozycji, T – 6 pozycji, Ch – 22 pozycje, UpF – 6 pozycji)

1. DZIECKO W RODZINIE

Składa się z trzech części:

Część A: pozwala scharakteryzować elementy sytuacji rodzinnej:

1. Związane z postawą matki, w tym nadmierną troską o dziecko – NT (9 pozycji), depresyjno-irytujący brak tolerancji wobec dziecka – DI (4 pozycje, 8 opisów sytuacyjnych), konflikt wrogości i niepokoju – WN (8 pozycji, 7 opisów zachowań matki), brak uczuć macierzyńskich – BM (10 pozycji)

2. Związane z postawą ojca, w tym nadmierną troską o dziecko – NT (5 pozycji), konfliktem wrogości i niepokoju – WN (11 pozycji i 10 czynników sytuacyjnych), oraz brakiem uczuć ojcowskich – BO (6 pozycji, co łącznie obejmuje 78 pozycji wskaźnikowych)

Część B: pozwala scharakteryzować reakcje dziecka na sytuacje rodzinną, w których wyróżnia się nadmierną obawę o utratę uczucia matki – NO (9 pozycji), konflikt wrogości i niepokoju – WN (33 pozycje, sklasyfikowane w 4 grupach), oraz odsunięcie się od matki – O (28 pozycji, sklasyfikowanych w 4 grupy), co łącznie obejmuje 70 pozycji wskaźnikowych

Część C: pozwala scharakteryzować ogólny brak poczucia bezpieczeństwa w rodzinie opisywany przez poszukiwanie zastępczych rodziców – PZR – (6 pozycji), niepokój o uznanie przez inne dzieci – NU(8 pozycji), unikanie z domu – U (4 pozycje), różne symptomy bezpośrednio obrazujące brak poczucia bezpieczeństwa w rodzinie –RBPB (8 pozycji), nerwowość i brak zaufania do nowych rzeczy i sytuacji – NZ (7 pozycji), depresja – D (12 pozycji), ucieczka od sytuacji – US (6 pozycji), warunki somatyczne – Som (6 pozycji), co daje łącznie 57 pozycji wskaźnikowych.

Na podstawie danych uzyskanych w toku badań empirycznych Stott dokonał zestawienia 12 rodzajów warunków rodzinnych dziecka, czyli typów rodzin, które mogą sprzyjać rozwojowi niedostosowania społecznego i prowadzić do przestępczości, związanych z konfliktami między rodzicami, zjawiskami patologicznymi, marginalizacją społeczną, przewlekłymi chorobami rodziców (psychicznymi i somatycznymi), syndromem bezradności, emocjonalnym odrzuceniem lub obojętnością wobec dziecka, brakiem poczucia bezpieczeństwa i wadliwością wykonywania ról rodzicielskich oraz zaburzoną konstrukcją rodziny (niepełna lub zrekonstruowana). W wersji tej jest kilka kategorii obserwacyjnych – stosunek dziecka do matki, matki do dziecka, ojca do dziecka, ogólny brak poczucia bezpieczeństwa dziecka oraz napięcie i nerwowość dziecka, a wersja ta pozwala na ocenę stosunków między dzieckiem a jego rodzicami, w szczególności tych sytuacji, które mogą być źródłem niedostosowania społecznego.

Podstawowa różnica między trzema wersjami Arkusza Diagnostycznego Stotta wynika stąd, iż dwie jego pierwsze wersje dotyczą symptomów zachowaniowych dziecka, występujących w różnych sytuacjach, dostępnych w drodze obserwacji, natomiast wersja trzecia dotyczy sytuacji rodzinnych , które mogą stanowić czynniki wpływające na rozwój niedostosowania społecznego, dostępne drogą pośrednią, czyli wykorzystującą technikę wywiadu i rozmów. Ponadto w wersjach tych wykorzystuje się różne źródła informacji – osoby badane (rodzice, dziecko), krewni lub inne osoby postronne.

Podstawą zbierania danych są wywiady z matką, ojcem, nauczycielem i wychowawcą oraz rozmowa z osobą badaną. Obserwator nie interpretuje zachowań, ale jedynie identyfikuje pewne formy zachowania się dziecka, które u niego występują. Na podstawie zebranych wniosków można wyłonić rodzaje, stopień niedostosowania oraz zaburzenia w zachowaniu. Arkusz ten pozwala na porównanie danych pochodzących z różnych okresów i stwierdzanie, czy nastąpiła poprawa w zachowaniu się dziecka. Zbieranie informacji przebiega na podstawie trzech wersji Arkusza, co obejmuje trzy możliwości obserwowania dziecka: w szkole, w internacie, w domu.

Procedura i etapy badania

Diagnozy niedostosowania dokonuje się w dwóch różnych sytuacjach , czyli w badaniach przesiewowych, gdy z ogólnej populacji selekcjonuje się dzieci zagrożone niedostosowaniem społecznym, oraz w diagnozie przypadku gdy ustala się stopień i rodzaj niedostosowania dziecka wykazującego dysfunkcje.

W pierwszym etapie badania arkuszem obserwacyjnym wykorzystuję się krótkie narzędzia przesiewowe w postaci „6 pytań” ( z odpowiedziami: tak, nie, nie wiem) stosowane w postaci wywiadu, skonstruowane w dwu alternatywnych ale analogicznych wersjach, skierowane do wychowawcy ( „6 pytan” J. Konopnicki Niedostosowanie społeczne).

Następny etap stanowi badanie dzieci zakwalifikowanych do kategorii zagrożonych niedostosowaniem społecznym, jedną lub dwiema wersjami Arkusza, co polega na rejestracji danych zaobserwowanych przez dwóch obserwatorów w wersji szkolnej i internatowej. W sytuacjach wątpliwych ocen dokonuję się potem obserwacji z użyciem „karty kontrolnej” lub wykorzystanych danych uzyskanych od kolejnego obserwatora. Analiza materiału diagnostycznego zmierza tu do określenia liczbowego wskaźnika niedostosowania społecznego. W stosunku do dzieci, które osiągnęły wskaźnik krytyczny dokonuje się analizy treściowej (jakościowej), formując opisową opinię dotyczącą stopnia (zahamowanie, wrogość, niekonsekwencja, aspołeczność, wrogość z tendencjami aspołecznymi)

Następnym etapem badania jest ocenia środowiska rodzinnego dziecka (wersja dziecko rodzinie), która polega na zaznaczeniu odpowiednich kategorii opisujących warunki środowiska domowego na podstawie przeprowadzonego wywiadu z dzieckiem i rodzicami lub innymi osobami z otoczenia. Analiza wyników zmierza tu do ustalenia przyczyn niedostosowania społecznego.

Ostatnim etapem jest analiza formalna i treściowa danych obserwacyjnych oraz pochodzących z wywiadu, co jest podstawą do sformułowania opisowej opinii o stopniu i rodzaju niedostosowania społecznego oraz stopniu i charakterze dysfunkcjonalności środowiska rodzinnego, będących ważnym czynnikiem determinującym zaburzenia w zachowaniu.

Analiza i interpretacja danych

Ważną zasadą stosowania Arkusza jest to, iż nie każdy może ustalać na podstawie zebranych danych diagnozę niedostosowania, stąd ze względu na konieczność posiadania wiedzy dotyczącej zaburzeń musi to być odpowiednio przygotowany pedagog lub psycholog.

Wskaźniki niedostosowania społecznego wykorzystane w narzędziu podzielono na 3 rodzaje: wskaźniki bardzo zaawansowane, świadczące o niedostosowaniu (zaznaczane na czerwono), wskaźniki średnio zaawansowane, symptomatyczne dla dzieci, które są traktowane jako zaburzone (zaznaczane na niebiesko), oraz wskaźniki obojętne lub prawie obojętne (w wersji Konopnickiego), co pośrednio stanowi podstawę orzekania o stopniu zaawansowania zaburzeń. Rodzaj niedostosowania społecznego określa się na podstawie syndromów skumulowanych: syndromy Z, D, W + (NNa) wskazują na zachowania zahamowane, syndromy WR, WRD + rozkład manifestacji słabiej zaawansowanych syndromu As, wskazują na zachowania demonstratyno-bojowe, ostre zakreślenia syndromu As, WR wskazują na tendencję do aspołeczności, oraz syndromy NNa, ND, NN wskazują na zachowania niekonsekwentne.

Poziom niedostosowania społecznego wyznaczany jest przez rozkład ostrych i słabych odcinków, których liczebność jest wskaźnikiem poziomu niedostosowania społecznego: suma 9-15 zakreśleń oznacza zaburzenia zachowania, suma 16-20 zakreśleń określa niedostosowanie mniej zaawansowane, suma 21-25 zakreśleń wyznacza niedostosowanie społeczne o średnim poziomie, oraz suma powyżej 25 zakreśleń stanowi o ostrej postaci niedostosowania społecznego.

Analizę formalną rozpoczyna się od naniesienia zaznaczonych przez obserwatorów (jednego w wersji Stotta lub zgodnych zakreśleń dwóch obserwatorów w wersji Konopnickiego) pozycji na specjalnie przygotowany „Formularz Diagnostyczny”.

Pozwala to bezpośrednio zorientować się z poziomie dysfunkcjonalności w zakresie zachowań dziecka, czyli określić jej lżejsza postać – zaburzenia, lub ostrą – niedostosowanie. Wszystkie zaznaczone odcinki stanowią podstawę opisu diagnostycznego (opinii) w którym najpierw wykorzystuje się symptomy bardziej zaawansowane (odcinki czerwone), a następnie symptomy mniej zaawansowane (odcinki niebieskie), ale głownie te, które treściowo łączą się w bardziej wyrazistymi zaburzeniami.

Kolejnym krokiem w analizie jest interpretacja układu symptomów, który może być różny.

Analiza wyników wyników uzyskanych w wersji „Dziecko w rodzinie” przebiega nieco inaczej ze względu na inny status danych, które są zdobywane w toku wywiadu. Wymaga to od osoby zbierającej dane wiedzy o niedostosowaniu społecznym. Procedura oceny warunków środowiska domowego ma charakter jakościowy gdyż zmierza do zakwalifikowania go do jednego z typów rodziny dysfunkcyjnej . Dokonuje się także analizy ilościowej, co wynika z możliwości przypisania określonym symptomom odpowiedniej wartości analiza wyników uzyskanych w tej wersji ma więc inny charakter, ze względu na naturę treści symptomów, która umożliwia przypisywanie im punktacji, zależnej od znaczenia symptomu. Wyniki analizy nanosi się na specjalny formularz, kryteria zaś stosowane w analizie formalnej są następujące:

a. w wersji A – dotyczące analizy warunków sytuacji rodzinnej analizuje się stosunek matki do dziecka (46 symptomów – 62 punkty) oraz stosunek ojca do dziecka (32 symptomy – 53 punkty), co daje łącznie 78 symptomów o wartości 115 pkt. Kryterium oceny: im wyższa punktacja tym gorsze warunki w środowisku domowym. Relacje rodziców z dzieckiem można oceniać łącznie lub oddzielnie oceniać stosunek matki i ojca do dziecka.

b. w wersji B – dotyczącej reakcji dziecka na sytuację rodzinną, analizuje się stosunek dziecka do matki (90 symptomów, 84 punktowane – suma punktów wynosi 118), stosunek dziecka do ojca (17 symptomów – 33 pkt.) oraz analizuje się zgeneralizowaną reakcję na sytuację rodzinną, czyli stosunek dziecka do rodziców (107 symptomów – 151 pkt.).w c. wersji C – określającej brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w rodzinie analizie poddaje się 57 symptomów o łącznej wartości 83 pkt. (im wyższa punktacja, tym mniejsze poczucie bezpieczeństwa dziecka w rodzinie.).

d. oblicza się ogólny wskaźnik warunków rozwojowych dziecka w rodzinie, jako efekt sumowania wyników cząstkowych ( wersja A,B,C – maksymalnie 349 pkt.), a sposób oceny jest tu analogiczny (im wyższa punktacja, im gorsze warunki rozwoju dziecka).

e. na podstawie obliczonych wskaźników i analizy treściowej ujawnionych symptomów formułuje się słowną opinie dotyczącą specyficznych warunków rozwoju dziecka w rodzinie.

f. wskaźniki cząstkowe i globalny wskaźnik jakości środowiska rodzinnego zestawia się w formularzu, dokonując analizy ich relacji do zaburzeń dziecka, zidentyfikowanych na podstawie analizy danych z obu wersji Arkusza, co pozwala wnioskować o specyficznych mechanizmach warunkujących określony typ i poziom niedostosowania społecznego.

Kontrola i weryfikacja danych obserwacyjnych i danych z wywiadu przebiega z wykorzystaniem określonych metod, ale jej konieczność wyznaczają trzy podstawowe sytuacje: brak zaufania do uczciwości i solidności wypełnienia arkusza przez obserwatora, posługiwanie się danymi uzyskanymi tylko przez jednego obserwatora, wykorzystanie arkusza do badań naukowych, w których konieczna jest weryfikacja poprawności metodologicznej danych uzyskanych z jednego źródła. W pierwszej sytuacji wskaźnikiem jest relatywna chaotyczność i wielość zakreśleń w całym arkuszu, przy jednoczesnym dosyć dokładnym wypełnieniu arkusza w pierwszych jego partiach. Wątpliwości te należy rozstrzygność przez kontrolę obserwatora, której dokonujemy w dwóch przypadkach: badaniach wstępnych po zastosowaniu wersji „6 pytań”, stosując alternatywną jej wersje i sprawdzając zgodność odpowiedzi świadczących o zagrożeniu niedostosowaniem, oraz w badaniach zasadniczych określoną wersję arkusza, stosując „kartę kontrolną”, stanowiącą alternatywną wersję arkusza obserwacyjnego, w której uwzględniono głównie syndromy zahamowane i demonstratywno-bojowe, sprawdzając zgodność opinii w zakresie poszczególnych symptomów. Podobną procedurę stosujemy w sytuacji wykorzystywania danych zebranych od jednego obserwatora i w badaniach naukowych.

Pomiar niedostosowania społecznego i interpretacja Odynach obserwacyjnych uzyskanych z Arkusza nie jest sprawą łatwą, stąd, zdaniem Stotta, nie można wyznaczać mechanicznie „ilorazu niedostosowania społecznego” przez proste sformułowanie symptomów, zresztą procedura diagnostyczna zastosowana przez autora do tego nie uprawnia.

Dlatego też analiza i interpretacja uzyskanych wyników ma charakter jakościowy, stanowiąc podstawę opisu stanu emocjonalnego dziecka, które nie pozwala mu się dostosować do wymogów życia codziennego. Możliwe jest jednak punktowanie symptomów w obrębie syndromów w zależności od ich zaawansowania, co jednak daje możliwość oceny stopnia określonego typu zaburzeń (zróżnicowanie typologiczne), nie stanowiąc bezpośrednio ogólnego wskaźnika (miary) niedostosowania społecznego. W procedurze oceny zarówno Stott jak i inni badacze, kumulują odcinki, traktując je jako orientacyjny wskaźnik poziomu niedostosowania społecznego czy stopnia zagrożenia rozwoju dziecka.

Dokonywana analiza musi być elastyczna, gdyż liczba zaznaczeń nie stanowi zasadniczo podstawy diagnozy, choć ma znaczenie orientacyjne, ze względu na oczywisty fakt, iż dziecko z dużą liczbą symptomów, tym bardziej ostrych, musi być bardziej niedostosowane niż dziecko, któremu przypisuje się niewiele zaburzonych zachowań. Różnice w liczbie zaznaczeń muszą być jednak dosyć duże, aby taki wniosek postawić. Najwazniejsza w konkluzji oceniającej jest jednak opinia słowna, pozwalająca identyfikować sprzeczne treściowo symptomy przypisane dziecku, co jest podstawą pogłębionej analizy i kontroli uzyskanych wyników.