Pojęcia i definiowanie pojęć

w badaniach społecznych

Czym jest pojęcie?

• „Pojęcie jest abstrakcją – symbolem, reprezentacją obiektu,

jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego”

Nachmias, Nachmias

• „Pojęcie to opisana za pomocą słów (słowa) treść

wyobrażenia. Pomiędzy pojęciem a przedmiotem nie zachodzi

bezpośrednia odpowiedniość/ tożsamość, ponieważ nasze

postrzeganie rzeczywistości jest z konieczności niepełne”

R. Mayntz

• Przykłady: status społeczny, rola społeczna, interakcja

społeczna, władza, klasa społeczna, kohorta demograficzna

Funkcje pojęć

1. Umożliwiają komunikację

2. Porządkują patrzenie na zjawiska

(dostarczanie perspektywy)

3. Pozwalają na klasyfikację i uogólnianie

4. Stają się składnikami teorii

Warunki

• Trwała zgoda co do treści wyobrażeń,

• Precyzyjne definiowanie pojęć

• Pojęcia wykorzystywane w badaniu muszą mieć

ekwiwalent empiryczny, tzn. być dostępne

doświadczeniu: bezpośrednio (demografia) lub

pośrednio (za pomocą wskaźników)

Typy pojęć

• Ilościowe i jakościowe

• Jednostkowe i ogólne

• Ogólne: historyczne i uniwersalne

Relacje między terminami

1. Równoważność: desygnaty terminu A są zarazem desygnatami

terminu B

2. Stopień ogólności: jeżeli wszystkie desygnaty nazwy A są

desygnatami nazwy B, ale nie odwrotnie, wówczas nazwa B

jest bardziej ogólna od nazwy A

3. Przecinanie się zakresów: pewne ale nie wszystkie desygnaty

pojęcia A są desygnatami pojęcia B i odwrotnie, pewne, ale

nie wszystkie desygnaty pojęcia B są desygnatami pojęcia A

4. Wykluczanie się zakresów: żaden desygnat terminu A nie

należy do terminu B i odwrotnie

Definiowanie pojęć

• Definicja – wyłożenie zawartości treściowej pojęcia,

wyspecyfikowanie jej w sposób opisowy przy użyciu określonych

słów

• Definicja – pewna wypowiedź określająca, jakie jest znaczenie

terminu

• Elementy definicji

▫ Definiendum: wyrażenie definiowane

▫ Definiens: wyrażenie, którego sens jest znany i za

pomocą którego określa się termin definiowany

▫ Spójka definicyjna o charakterze równości

Po co definicje?

• Ustalenie sensu wyrażeń/pojęć

▫ Usunięcie wieloznaczności (instytucja, praca, zatrudnienie)

▫ Zaostrzenie zakresu: doprowadzenie do możliwości ustalenia

dla każdego przedmiotu, czy należy do zakresu pojęcia, czy nie

(osoba młoda, członek gospodarstwa domowego)

Rodzaje definicji

• Nominalne – wypowiedzi określające językowe znaczenie danego

terminu

▫ Sprawozdawcza (analityczna) – zmierzamy do wiernego odtworzenia sensu

wyrażenia w danym języku, przez pewnych ludzi

▫ Projektująca (syntetyczna) – gdy wyrażenie nie było w danym języku

używane lub gdy ustala się dla niego nowe znaczenie

▫ Regulująca – jeśli częściowo dostosowujemy się do znaczenia wyrażenia w

danym języku, a częściowo odbiegamy od niego, by np. zaostrzyć jego

zakres dla potrzeb naukowych

• Realne: charakterystyka cech specyficznych wspólnych przedmiotom

składających się na zakres pewnego terminu

Definicje nominalne

Sprawozdawcza

Konformizm w psychologii społecznej to

dopasowanie się jednostki do nacisków grupy,

społeczeństwa, organizacji, przywódcy

Clubbing jest rozumiany przez jego uczestników jako

sposób spędzania czasu wolnego, polegający na

odwiedzaniu w ciągu jednego wieczora kilku klubów w

celach rozrywkowo -towarzyskich.

Projektująca

Przez werbatywizm będziemy rozumieć dominację

aktywności werbalnej nad intelektualną.

Regulująca

Przez kształcenie ustawiczne należy rozumieć

uczestnictwo w edukacji pozaszkolnej i

samokształcenie

Definicje realne

Opis pewnego z góry założonego zakresu rzeczywistości

z punktu widzenia cech dlań charakterystycznych.

Student to…..

Błędy w definiowaniu pojęć

• Błędne koło – definiowanie wyrażenia za pomocą tego samego

wyrażenia

▫ bezpośrednie, gdy dane wyrażenie występuje w definiendum

i definiensie

„biurokracja to organizacja posiadająca cechy biurokratyczne”

„Inteligencja to cecha ludzi inteligentnych”

▫ pośrednie, gdy ujawnia się dopiero w serii powiązanych ze

sobą definicji

„Emocja estetyczna jest to przeżywanie znaczącej formy w

dziele sztuki”

„Znacząca forma w dziele sztuki jest to ta cecha dzieła, która

wzbudza emocję estetyczną”

(Pawłowski, 22)

Błędy w definiowaniu pojęć

• Ignotum per ignotum – definiowanie wyrażenia o nieznanym

sensie przez inne wyrażenie, którego sens również jest nieznany:

▫ Ma charakter relatywny

▫ Jest błędem dydaktycznym a nie logicznym

▫ Często okazuje się efektem błędnego koła pośredniego

(Pawłowski, 22)

Okrąg jest to zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną odległość

od jednego zadanego punktu na płaszczyźnie.

Strukturalizacja - proces badawczy polegający na właściwym

ukształtowaniu i stworzeniu hierarchii struktur.

Pod pojęciem strukturyzacji rozumie Giddens proces pośredniczący

pomiędzy działaniem a strukturami

Błędy w definiowaniu pojęć

• Sprzeczność

• Nieadekwatność definicji – tylko w definicji sprawozdawczej –

gdy zakres definiensa nie jest równy zakresowi definiendum

▫ Definicja za wąska

▫ Definicja za szeroka

Zasady tworzenia definicji

• Definicja nie może być błędnym kołem (definiens nie może

zawierać definiendum, biurokracja = organizacja posiadająca

cechy biurokratyczne, władza = cecha, którą posiadają ludzie

władczy)

• Definicja nie powinna być formułowana w formie przeczenia:

coś nie jest czymś.

• Znaczenie pojęć użytych w definiens powinno być możliwie

precyzyjne i jednoznaczne.

• Definicja musi wskazywać na unikatowe własności lub jakości

dotyczące tego, co jest definiowane. Musi włączać wszystkie

przypadki, których dotyczy i wyłączać wszystkie, których nie

dotyczy.

Definicje operacyjne

• Przełożenie pojęcia – zdefiniowanego realnie lub nominalnie –

na język technik bądź operacji badawczych.

• Zbiór procedur opisujących działania, jakie musi podjąć badacz,

aby ustalić istnienie zjawiska lub stopień istnienia zjawiska

opisywanego przez pojęcie.

• Stosuje się nie tylko do pojęć, które nie mają bezpośrednich

cech obserwowalnych (inteligencja, satysfakcja, deprywacja,

marginalizacja, stygmatyzacja, alienacja), także do pojęć, które

można obserwować bezpośrednio (wielkość grupy).

• Operacyjna definicja

▫ inteligencja: test, odpowiedzi na pytania testowe, wyniki, suma

wyników.

▫ wielkość grupy: sposób uzyskania informacji nt wielkości i grupy

Wykaz McClellanda dotyczący cech osobowościowych

przedsiębiorców – osób zorientowanych na osiągnięcia

• umiarkowana – do średnio wysokiej – gotowość do ryzyka

przy zaufaniu do własnych zdolności i umiejętności a nie do

niekontrolowanych szans;

• stanowczość (zdecydowanie);

• energiczna i/lub innowacyjna aktywność;

• osobista odpowiedzialność;

• dążenie do poznania rezultatów decyzji (pieniądz jako miernik

sukcesu)

• antycypacja przyszłych możliwości

• zdolności organizatorskie

Heckhausen charakteryzuje inicjatywę przedsiębiorczą jako

odznaczającą się:

• wysoką motywacją do osiągnięć, połączoną z nadzieją na

sukces;

• umiarkowaną, realistyczną skłonnością do ryzyka;

• sięgającą daleko w przyszłość i aktywistyczną perspektywą

czasową; (Heckhausen 1965).

Skala orientacji na osiągnięcia

• Mam w sobie dość siły i umiejętności, by sprostać zadaniom,

które sobie stawiam.

• Lubię trudne problemy i czuję radość, kiedy uda mi się je

rozwiązać.

• Lubię zadania, które są trochę ryzykowne, ale za to przynoszą

korzyści.

• Chętniej pracowałbym na własny rachunek, niż jako czyjś

pracownik.

• Czuję, że żyję i pracuję dla ważnych celów.

• Mam uczucie, że poradzę sobie w każdych okolicznościach.

• Planuję swoje przedsięwzięcia.