Kierkegaard Sören – (1813-1855) żył w Kopenhadze; z domu wyniósł ponurą religijność; ale i tak podjął próbę zobaczenia świata z innej perspektywy. Wyjechał do Berlina, gdzie poznał poglądy Schellinga i Hegla. Wykrystalizował własną filozofię egzystencjonalną (subiektywność, pluralizm perspektyw, realizm, czasowość, czasowość i nieskończoność-> zderzenie ich obydwu; człowiek jest syntezą skończoności i nieskończoności). 1841-’42 powstał utwór Albo-albo i Dziennik uwodziciela (jako przykład „szufladkowego” modelu budowy utworu).
Kierkegaard wyróżnił trzy etapy rozwoju osobowości:
estetyczny, charakteryzujący się dominacją pragnień egoistycznych; ponieważ realizacja tych pragnień jest zależna od warunków zewnętrznych; podstawowym nastrojem okazuje się rozpacz wynikająca z uświadomienia sobie możliwości utraty tych warunków;
etyczny, w którym jednostka wybiera siebie jako własne bycie, uniezależniając się od warunków zewnętrznych i włączając do społeczności ludzkiej; ten etap wywołuje poczucie winy wynikające z uświadomienia sobie własnej skłonności do zła;
religijny, oznaczający rozpoznanie w sobie grzesznika, powrót do Boga i oddalenie od innych.
Kierkegaard czyta operę Mozarta Don Giovanni napisaną na podstawie sztuki Moliera Don Juan. Mozart odgrywa rolę Don Juana i uwodzi swoim dziełem Kierkegaarda -> wg niego ta opera do jedność doskonałości idei związanych; duże znaczenie ma erotyka muzyczna.
Chrześcijaństwo wprowadziło cielesność w sensie duchowym; muzyka jest demoniczna, bo jest związana z cielesnością i zmysłowością; muzyka to pożądanie, które nie ulega zaspokojeniu (?)
Wcześniejsze kultury nie miały szans stworzyć takiej postaci Don Juana jak Mozart w swojej operze Don Giovanniego, bo nie oddzielano duszy od ciała (np. w starożytnej Grecji i Rzymie). To chrześcijaństwo odwołuje się do oddzielenia duszy od ciała.
Don Giovanni to ten, co zwycięża, a jego sługa Leporello ma spisywać listę/katalog jego kochanek (sługa po stronie pana ???).
Dwa sposoby uwodzenia:
Don Juan – dotyka tylko obiektu; jakość deprecjonująca (obniżająca wartość)???, planowanie zdobycia kobiety, np. u Moliera; bohater intensywny, gdzie ujawnia się fałsz, podstęp, plan.
Don Giovanni – nie dotyczy tylko obiektu uwodzenia, ale też reszty świata; bohater pokonuje opór zewnętrzny świata. Bohater ekstensywny – działa szybciej niż myśli, lecz zawsze zwycięża; spontaniczność związana ze zmysłowością; don Giovanni byłby ideałem wcielonej postaci Don Juana wg Kierkegaarda -> podziw ??? dla miłości zmysłowej a nie duchowej.
Zwycięstwo natury – symbol/postać Komandora na początku i na końcu arii; dopiero w finale powaga (Komandor) odnosi zwycięstwo. Ale ogólnie cała aria to pochwała zmysłowości.
Kierkegaard godzi się być tą uwiedzioną kobietą, bo to nie powoduje upokorzenia kochającej kobiety, którą wciąga muzyka Mozarta posiadająca te same wartości co don Giovanni.
Nobilitacja don Giovanniego. Dowartościowanie cierpienia kobiet (ale w tym ujęciu j.w.) -> określona postawa artysty.
Dziennik uwodziciela – o zawierający idee egzystencjonalne i psychologiczne.
Wydawca znajduje w sekretarzyku Dziennik Uwodziciela autorstwa znajomego.
XIX wiek – sztuka dla sztuki; pisarz i poeta powinien być niezależny od etyki, aby jego utwory (nie?)służyły do stworzenia czegoś.
[Postawa DANDYSA1 - mężczyzna przesadnie dbający o strój i o przestrzeganie form towarzyskich; to przedstawiciel klasy średniej, który chce się wyróżniać ze swego otoczenia; np. w twórczości Oscara Wilda Portret Doriana Greya.
Główny bohater, Dorian, został postawiony pomiędzy etyką a estetyką – piękny duchowo i fizycznie, co powoduje zainteresowanie u pewnego malarza, który widzi nim wielką inspirację i postanawia namalować portret młodzieńca naturalnej wielkości..
Przyjaciel Doriana – lord Henry Wotton – jest już obytym w towarzystwie dandysem; proponuje młodzieńcowi, by ten poznał świat. Dorian udaje się do niezbyt popularnego teatru, gdzie odkrywa bardzo zdolną i piękną aktorkę Sybil. Ona go kocha, natomiast on twierdzi, że jest dla niego wszystkim – tj. jest całą sztuką; tymi wszystkimi postaciami, które odegrała. Zaprasza przyjaciół, by pochwalić się aktorką, lecz ona właśnie tego dnia specjalnie gra źle. Dorian zostaje wykpiony przez przyjaciół, porzuca ją (dla niego liczy się zwłaszcza sztuka). W rozpaczy Sybil zabija się. Dorian jest załamany, lecz lord Henry stwierdza, że to wspaniale, że popełniła samobójstwo; przecież kobieta zabiła się dla niego z miłości (lord Henry chce kształtować świat jak piękną sztukę teatralną);
Okrucieństwo wobec innego człowieka. Niebezpieczeństwo w propozycji estetycznej Nietzschego – nieuwzględnianie dobra i zła; koncentracja na jednym życiu, człowieku i jego prawach do kształtowania cudzego życia.]
Wydawca jest po stronie etyki; pisarz-bohater Johnass po stronie estetyki (przeciwieństwo poglądów):
Wydawca ma wrażenie, że czytając cudzy dziennik, łamie zasady etyczne, ale wie też, że nie oparłby się pokusie, skoro sekretarzyk znalazł się wyjątkowo otwarty. Swoją sytuację przypisuje do roli sędziego śledczego. Jest również w posiadaniu listów od Kordelii, głównej bohaterki dziennika, które dziewczyna adresowała do Johannesa – autora-bohatera dziennika; lecz J. nie przeczytawszy ich, odesłał je z powrotem do adresatki; lecz Wydawca wie, że mieli oni romans oraz że Johannes tak pokierował dziewczyną, że to ona nim zerwała i ją dopadła krytyka publiczna. Wydanie dziennika jest możliwością oskarżenia uwodziciela.
Johannes - postawiony po stronie niemoralności (po przeciwnej stronie co don Giovanni); [historia z zębem: ząb czernieje mu, co jest oznaką, że jest fałszerzem/zdradza kochankę, postanawia go wyrwać i wstawić fałszywy – nikt nie zauważy różnicy pomiędzy innymi prawdziwymi]. Zwodziciel jest fałszerzem rzeczywistości, stwarza fałszywe obrazy siebie i świata (tak samo jak u Moliny, z tym że tam don Juana dopadła sankcja boska, społeczna i osobista); tu: tylko wydawca może ukazać jego myśli i musi ustanowić stanowisko etyczne wobec Johannesa.
U Moliny chodziło don Juanowi o sławę, o rozkoszowanie się z doskonałego oszustwa (romans z kobietą); nie rozkosz jest głównym celem, ale sława i wysoka samoocena. Tak samo jest u Kierkegaarda: Johannes nie jest pokazany jako człowiek zbyt zmysłowy, ale jako człowiek zbyt duchowy, aby go można było nazwać zwykłym zwodzicielem.
Rezultat uwiedzenia kobiety – zgubienie siebie, bo jej psychiką zawładnął uwodziciel. Kordelia zrywa narzeczeństwo i myśli, że zwodziciel ją do tego pokierował, ale to ją każe społeczeństwo. Johannes wykształcił w niej sposób postrzegania świata jako piękno – wg jego standardów.
Obraz Johannesa wg Kordelii – nie można go sprecyzować; zbyt uduchowiony; był zbiorem wszystkich uczuć, wszystkich nastroi -> nie wiedziała jaką muzykę wybrać. Kordelia podziwiała u niego wielką skalę uczuć (ale była ona sztuczna, estetyczna).
Kordelia została upewniona, że stoi po stronie natury (mężczyzna stoi po stronie kultury - coincidentia oppositorum – zbieg przeciwieństw.). To zwodziciel kieruje emocjami; inteligencja emocjonalna – umiejętność bycia doskonałym instrumentem-symbolem ???. Poznaje jej duszę i psychikę; tworzy w niej nowy, płynny świat odczuć, gdzie zatarte są granice czasu.
Dziennik uwodziciela
Autor dziennika ma doświadczenie w pisaniu, dlatego przyjaciele przynoszą do niego listy kobiet, na które ma odpowiedzieć; w ten sposób uczy się psychiki kobiety; uczy być się kobietą i mężczyzną dla kobiety.
Mężczyzna po stronie kultury -> duchowość, która podporządkowuje sobie ciało-> kobieta, nie ma własnej woli, gdyż jest poddana całkowicie naturze. Tak więc kobietę można kształtować, czyli uwolnić od natury, ukształtować ją wg sztuki.
Zdaniem Hegla kobieta nie ma wyboru – jest przystosowana jedynie do małżeństwa; kobieta jest substancją, a mężczyzna ją refleksuje; kobieta jest zinstrumentalizowana dla mężczyzny. Kobieta określona przez biologiczność – dziewictwo.
Teoria Johnsona: puenta jego teorii – ogólnie zwodziciel to konsekwentny myśliciel, lecz z kobietą nie chce być konsekwentny, tj. nie chce z nią małżeństwa ani dziecka.
Miłość ma własną dialektykę, ale zwodziciel nie chodzi utartymi ścieżkami. Jest bliski koncepcjom mizoginicznym – kobieta nie może być traktowana poważnie.
Ideałem dla mężczyzny jest dziewica i Matka Boska z Dzieciątkiem ???, bo to obrazy stworzone przez człowieka/mężczyznę, są wymyślone, nierealne. To swoista próba oswojenia lęku: kobieta-dziewica jest właśnie tym ideałem, ale po utracie dziewictwa przestaje już nim być ???. Dla Johannesa to mitologiczna Diana (Artemida) jest ideałem – bogini-dziewica.
Klasyfikacja pocałunków:
- małżeńskie pocałunki są bez znaczenia (zastępują chusteczki do obcierania ust)
- wartościowe są pocałunki ofiarowane przez mężczyznę, bo to on jest aktywny, a kobieta bierna.
Dla estetyki wiecznym źródłem obserwacji jest istnienie piękna literackiego i płci pięknej.
Pozycja mężczyzny jest podobna do pozycji boga -> sam może sobie skomponować ideał.
Johannes zawiera pakt z estetyką, aby tworzyć sztukę z życia (swoisty demoniczny pakt z diabłem). Np. ukształtować kobietę tak, aby to ona zerwała z nim zaręczyny. Johannes chce zamienić kobietę w dzieło sztuki.
Prawdopodobnie uczył się na własnych błędach (zakochiwał się, ale dzięki jedynie miłości nie udawało mu się zawrócić w głowie ukochanej???) -> teraz bierze odwet za wcześniejsze klęski na młodych, niedoświadczonych kobietach. Chce być tym, co kontroluje sytuację (w przeciwieństwie do młodego porucznika, który zagapiwszy się na swą ukochaną w oknie, potyka się i przewraca). Gdy aranżuje kolejne spotkania z Kordelią, bawi się z innymi „twarzyczkami”- może kiedyś do którejś z nich znowu wróci. Wszystkie kobiety są do siebie podobne -> anatomia jednego uwodziciela ???
Dziennik zaczyna się 4 kwietnia, kończy jesienią – wg amanta to idealna pora na kształtowanie kobiety. Między tym, co pisze a tym, co tworzy jest analogia ??? Johannes studiuje i nie pracuje; udaję, ze jest bardzo zajęty, ale tak naprawdę zajmuje się tylko jedną sprawą (planowanie ukształtowania Kordelii). Wszystkie zdarzenia poznajemy z perspektywy autora-estetyka. Obserwujemy nie dziewczynę, a jej obraz odbity w lustrze -> potrzeba odpowiedniej perspektywy.
5 kwietnia: pomaga młodej damie wsiąść do karocy – jej lokaj pobrudził się i nie śmiał podać ręki panience, przez co Johannes miał możliwość „obcowania” z nią.
7 kwietnia: podąża za dziewczyną do muzeum, wie że ma się ona tam spotkać z jakimś absztyfikantem, niecierpliwie go wyczekuje; Johannes uważa jej zachowanie za niewłaściwe (wg swojej logiki) – nie powinna okazywać niecierpliwości, oczekiwania. Chce ją zagadnąć, ale w tym momencie pojawia się jej luby.
9 kwietnia: miga mu przed oczami niebieski płaszczyk, ale nie może dostrzec właścicielki; wie, że idzie ze starszą kobietą (prawdopodobnie matką); coś w niego uderza i postanawia ją sobie obrać za główny cel.
12 kwietnia: burza zmysłów ??? morska symbolika – morze kojarzone z pierwiastkiem żeńskim; nie może odnaleźć dziewczyny w niebieskim płaszczyku. Czuje się zakochany. Parokrotnie miga mu jej obraz w tłumie – podwójnie pojawienie i zniknięcie; związane z jakąś symboliką, teraz wie, że już ją na pewno spotka. W miedzy czasie gromadzi inne miłości (podobnie jak u Byrona, szuka wartościowej miłości, z tym że w jego mniemaniu to dopiero on nada kobiecie wartość).
19 maja: poznał imię dziewczyny – Kordelia, znowu skojarzenie mitologiczne – córka Szekspirowskiego Leara, przez co „buduje” świat senny. Tropi ją: sierota (czyli poznała cierpienie), mieszka z ciotką (czyli utrudnia to poznanie świata). To są przeszkody, ale nie dla Johannesa.
Wg zwodziciela najważniejsze jest to, żeby miała POCZUCIE swobody, a nie żeby ją faktycznie miała. Uważa, że jej usposobienie jest zbyt uczuciowe, by mogła zakochać się w pierwszym lepszym – to stanowi wyzwanie. Kordelia musi dojść do podstawy…???, aby być dla niego odpowiednia ???
Johannes aranżuje spotkania z nią, ale jest dla niej niemiły. Im więcej ofiar składa się na ołtarzu miłości, tym spełnienie jest doskonalsze. Prawdziwa rozkosz – gdy uwiedzie jej duszę (podobieństwo do Moliera; nęci go wyzwanie, opór).
Kordelia ma dużo zalet, ale brak temu refleksyjności – wg „filozofii” Kierkegaarda to zwodziciel ma nadać jej refleksji. Trzeba zneutralizować jej kobiecość poprzez szyderstwa, by wydobyć z niej prawdziwą kobiecość (tzn. tą estetyczną, dla sztuki).
Kordelia dostrzega zakochanego w niej Edwarda, syna kupca/handlowca, który nie ma doświadczenia w miłości/uwodzeniu. Johannes postanawia jeszcze bardziej zagmatwać sprawę i zostać jego powiernikiem, swatem. I byłby zadowolony, gdyby Kordelia zakochała się w Edwardzie i jednoczenie poczuła obrzydzenie do instytucji małżeństwa (wykształtowanie w niej kolejnej zalety).
Dąży do zdobycia jej duszy, niekoniecznie ciała. Nie powinna mu niczego zawdzięczać, bo tylko w wolności jest prawdziwa miłość (ma być nieświadoma tego, że ją kształtuje i w takiej wolności jego kochać).
Powoli zaczyna się do niej zbliżać; zaczyna czytać jej utwory miłosne??? Ale zaraz po skończeniu rozpoczyna rozmowę z ciotką (wcześniej podszedł ją tak samo jak Edwarda; niby pomaga młodych wyswatać i ma takie same zainteresowania jak ciotka).
Rozpowiedział znajomym, że zakochał się w młodej pannie. Kordelia zwraca się do ciotki z pytaniem, czy powinna się zaręczyć z Johannesem; ciotka aprobuje narzeczeństwo. Znajomi gratulują Johannesowi. Edward jest wściekły (choć wciąż kontrolowany przez zwodziciela).
Etap wpoetyzowania się w jej miłość -> dopasowanie się do jej ideału miłości, jej wizji mężczyzny (uwodziciel jest znakomitym psychologiem).
Kolejny etap – wypoetyzowanie się z miłości, tj. doprowadzenie do tego, by to ona zerwała z nim zaręczyny.
Pamiętnik uwodziciela – schemat rosyjskiej babeczki
Johanes zabiera Kordelię do swojego wuja na spotkanie narzeczeńskie; chce pokazać banalność związku – małżeństwa – między ludźmi. Postanawia zerwać zaręczyny, tj. tak kieruje jej myślami, że to Kordelia dochodzi do wniosku, że dała uwieść się jego matni.
Odwrócona sytuacja Pigmaliona – rzeźbiarz, który wyrzeźbił posąg pięknej kobiety i pokochał ją, modlił się do bogów, by ożywili posąg; natomiast Johanes chce z żywej kobiety zrobić rzeźbę, dzieło sztuki, by ją potem porzucić.
Kordelia zrywa zaręczyny; ciotka wysyła ją nawieś, aby przemyślała swoją decyzję. Johanes jest tym, kto przygotowuje cały pobyt dziewczyny:
- całe otoczenie wokół domku na wsi obstawia przedmiotami, z którymi on się jej kojarzy,
- przydziela jej sługę o tym samym imieniu – Johan, który doskonale dubluje zachowania Johanesa, jest jakby jego alterego.
Jest to przygotowanie do tego, aby Johanes mógł do niej przyjść, a ona wtedy rzuci się na niego – to jest właśnie cel duńskiego don Juana; uwolnił się od jakichkolwiek zobowiązań, a ona go wciąż pragnie. Sprawa zamknięta – dzieło sztuki pt. „Kordelia” zostało już stworzone.
Zdaniem Kierkegaarda Uwodziciel jest majstersztykiem, gdy nie odgrywa roli rycerza, ujawnia się w nim fałsz, podstęp. Kierkegaard pokazuje takiego uwodziciela, który za pomocą baśni i mitów tworzy mgłę, która rozmywa granice -> przygotowuje dusze do reagowania takiego, jakie jest mu potrzebne.
Płynność, która nie może się oprzeć na czymś konkretnym – Kordelia widzi obraz, który Johanes sam wstawia, obraz rzeczywistości, czar.
Imagologia: dziewczyna jest bardziej podatna na obraz niż na samą rzeczywistość. Uwiedzenie jest kwestią obrazy, które mogą sterować naszą psychiką.
Don Juan wyrafinowany – jego prototyp to D.J. de Moliny (Tizbeo, sukno z jedwabiem, Panna Młoda).
Molier – 2 wieśniaczki chętniej patrzą na podsuwane obrazy niż na rzeczywistość.
Kierkegaard wyraźnie pokazuje mechanizm uwodzenia z wykorzystaniem obrazu – koncepcjonalizacja (świadome postępowanie; najwyższa wartość to bycie kochanym a nie kochać kogoś).
Koncepcja: mężczyzna (doświadczony, kierujący) kształtuje dziewczynę (młodziutką) wg jego upodobań; jest to charakterystyczne zachowanie dla XIX wieku – dominacja mężczyzn, podporządkowanie i infantylizacja kobiet.
[Fromm: kobieta jest zewnątrz-sterowna, a mężczyzna wewnątrz-sterowny.]
Koncepcja konkurencyjna, ale też i dopuszczalna społecznie.
Obraz platoński: jednostka szuka swej drugiej połówki, lecz nie traktował tego obrazu poważnie, to tylko instrument. [obrazy per formatywne ustanawiają pewne fakty???]
Wydawca jest sędzią? Stroną etyczną? Dlaczego nie wydał pamiętnika? Jaka jest relacja między tą trójką: Johanes, wydawca 1, wydawca 2?
Element mizoginistyczny: Kierkegaard solidaryzuje się z tymi filozofami, którzy nie chcieli być kobietami (antyk, judaizm, chrześcijaństwo); ale reprezentuje coś, co zbliża się do kobiecości – tą umiejętność zakochiwania się w kimś.
Dandyzm – wyszukana, często przesadna, elegancja w sposobie bycia i zachowaniu. Charakteryzuje się szczegółową dbałością o strój i nienaganne maniery, nonszalancją i ekstrawagancją.
Dandyzm był w środowiskach artystycznych XIX wieku wyrazem buntu wobec mieszczańskiej rzeczywistości. Żywot dandysa prowadzili m.in. George Gordon Byron, Oscar Wilde.↩