Źródła prawa międzynarodowego publicznego
Normy prawa międzynarodowego regulują postępowanie członków społeczności międzynarodowej, która ma charakter zdecentralizowany. Oznacza to m. in., że nie wykształciła ona jednolitego organu władzy ustawodawczej, który byłby umocowany do „władczego” stanowienia norm prawnych wiążących ich adresatów. Normy prawa międzynarodowego nie mogą być narzucane. Obowiązują dlatego, ponieważ zainteresowane państwa wyraziły na to zgodę.
Praktyka i nauka posługują się terminem 'źródło prawa międzynarodowego' i mówią o źródłach prawa w znaczeniu:
Materialnym – wszelkie czynniki zdarzenia, siły, które doprowadziły do powstania normy prawnej, miały wpływ na jej treść. Innymi słowy źródłem prawa w sensie materialnym jest to, co sprawia, że prawo międzynarodowe się kształtuje i nabywa moc obowiązującą. Tego rodzaju przyczyny mają charakter pozaprawny. Mogą wynikać z woli państw, nakazów rozumu, więzi społecznych, świadomości i emocji ludzi.
Formalnym – formy, w jakich istnieją normy prawne: rozporządzenie, ustawa, uchwała, umowa międzynarodowa. Stają się one częścią krajowego prawa pozytywnego. Źródło prawa w sensie formalnym jest efektem działania sił źródła prawa w sensie materialnym.
Poznawczym – wszelkie informacje o prawie międzynarodowym i „przewodniki” po prawie międzynarodowym – Obok wszelkiego rodzaju wydawnictw będących z założenia wyborem dokumentów prawa międzynarodowego, wskazać możemy na ONZ-owskie Treaty Series (to wydawane umowy międzynarodowe, które są rejestrowane w Sekretariacie ONZ), International Legal Materials, International Law Reports, Dziennik Ustaw, system LEX.
Źródła prawa międzynarodowego są wymienione w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Są to:
Umowy międzynarodowe
Zwyczaj międzynarodowy
Ogólne reguły prawa uznane przez kraje cywilizowane
Orzeczenia sądowe i poglądy wybitnych prawników – jako pomoc przy interpretacji przepisów, nie są źródłami w sensie formalnym
Artykuł 38 nie jest wzorcem bez skazy - artykuł ten nie wymienia wszystkich źródeł prawa międzynarodowego. Źródłem są także akty jednostronne. Mogą one być wydawane przez państwa (akty jednostronne państwa) lub organizacje międzynarodowe (uchwały).
O art. 38 Statutu MTS można powiedzieć z jednej strony - oto mamy do czynienia "tylko" z artykułem statutu sądowego, artykułem wskazującym na podstawy orzekania, wyrokowania sądu.
O art. 38 można powiedzieć także, ze jest „czymś więcej” niźli „tylko” artykułem statutu sądowego, bowiem:
Jest to statut szczególny; pamiętać trzeba, że jest to statut, którego stronami są wszystkie państwa (192) członkowie ONZ;
w paragrafie 1 art. 38 stanowi, że zadaniem Trybunału jest "(...) orzekać na podstawie prawa międzynarodowego (...)". - wyliczenie zatem precyzuje co jest 'prawem międzynarodowym';
wyliczone zostają źródła prawa z znaczeniu formalnym, bowiem są one stosowane przez sędziego;
zakres w jakim postanowienia tego artykułu są stosowane nie ogranicza się do przypadków postępowań przed MTS-em; wiele umów arbitrażowych albo "kopiowało" art. 38 wskazując na podstawy wyrokowania w sprawie, albo też odsyłało się do jego treści, gdy umowa wskazać miała na podstawy wyrokowania.
Hierarchia źródeł prawa międzynarodowego publicznego
Źródła prawa międzynarodowego mają jednakową moc wiążącą. W prawie międzynarodowym nie istnieje hierarchia źródeł prawa w znaczeniu formalnym. W przypadku niezgodności bądź sprzeczności między różnymi źródłami, co do zasady nie stosuje się reguły hierarchicznej (lex superior derogat legi inferiori). Możemy zatem stosować regułę merytoryczną lex specialis derogat legi generali oraz regułę czasową lex posteriori legi priori). W konsekwencji zatem np. późniejsza norma zwyczajowa może uchylić (zmienić) wcześniejszą normę traktatową i na odwrót.
Brak hierarchii źródeł prawa nie oznacza, że w prawie międzynarodowym nie istnieje hierarchia norm. Problem hierarchii norm ma swoje dwa podstawowe wymiary:
Pierwszy z nich łączyć należy z próbą zarysowania hierarchii norm prawa międzynarodowego czynioną przez Pakt Ligi Narodów - traktat w intencji swej zmierzający do ustanowienia fundamentu międzynarodowego porządku po I wojnie światowej. Zgodnie z art. 103 Karty Narodów Zjednoczonych (czyli traktatu statuującego ONZ) zobowiązania wynikające z Karty przeważają nad innymi zobowiązaniami międzynarodowymi państwa członkowskiego. Członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych są wszystkie suwerenne państwa (wyjąwszy tak szczególne przypadki jak np. państwo-miasto Watykan, czy reżim de facto Tajwanu). Oznacza to, że zobowiązaniom wynikającym z norm zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych przysługuje pierwszeństwo w stosunku do zobowiązań (członków ONZ) wynikających z innych norm prawa międzynarodowego. Okoliczność sprzeczności nie wpływa na ważność niezgodnych z Kartą zobowiązań.
Drugi wymiar hierarchii norm określa zjawisko norm ius cogens (norm peremptoryjnych, norm imperatywnych). Normy ius cogens to normy, które są powszechnie uznane przez społeczność międzynarodową za normy o znaczeniu szczególnym, niezależnie od tego, z jakiego źródła wynikają. O specjalnym ich charakterze decyduje zatem nie forma, w jaką są ujęte, lecz treść. Mają one moc obowiązującą bezwzględną. Nie istnieje żaden oficjalny katalog tych norm. Powszechnie zalicza się do nich m.in.:
zakaz agresji zbrojnej
zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne innych państw
zakaz ludobójstwa
zakaz utrzymywania ludzi w niewoli
zakaz segregacji rasowej
zakaz zabijania jeńców wojennych
Normy ius cogens stanowią w pewnej mierze odpowiednik zasady porządku publicznego w prawie wewnętrznym, zabezpieczając interes społeczności międzynarodowej jako całości. Nie ulega wątpliwości, że normy ius cogens ograniczają swobodę państw w zawieraniu umów. Imperatywny charakter norm powoduje to, że w przypadku, gdyby państwa zawarły umowę, która byłaby z normą o imperatywnym charakterze sprzeczna, umowa taka będzie nieważna tzn. jest uznana za nieistniejącą, nie wywołującą jakichkolwiek skutków prawnych ex tunc – od samego początku (art. 53 Konwencji Wiedeńskiej). Także w przypadku, gdyby w trakcie obowiązywania umowy pojawiała się – została przyjęta przez całą społeczność międzynarodową norma o charakterze ius cogens – i umowa okazała się z nią sprzeczna, będzie to stan prowadzący do wygaśnięcia umowy; utratę jej mocy ex nunc (art. 64 Konwencji Wiedeńskiej).
W ograniczeniu swobody zawierania umów nie można się jednak dopatrywać zamachu na suwerenność państw. Normy ius cogens w pewnych przypadkach mogą stanowić ochronę dla słabszego państwa, które w rokowaniach z silniejszym partnerem pozostaje pod jego presją.
Teoretycznie nie można wykluczyć, że zobowiązania wynikające z norm peremptoryjnych mogą nie być zgodne ze zobowiązaniami wynikającymi z Karty Narodów Zjednoczonych. W przypadku kolizji pierwszeństwo przyznać należałoby zobowiązaniom wynikającym z norm peremptoryjnych, jako odzwierciedlających powszechnie respektowane wartości moralne.
Umowa międzynarodowa
Umowa międzynarodowa stanowi złożone w dowolnej formie, zgodne oświadczenie woli dwóch lub większej ilości podmiotów prawa międzynarodowego posiadających ius contrahendi (ius tractatuum zdolność zawierania umów międzynarodowych), które rodzi uprawnienia i obowiązki na gruncie prawa międzynarodowego. Umowa międzynarodowa może być nazywana m.in.: traktatem, układem, protokołem, deklaracją, kartą, paktem, konwencją, porozumieniem, konkordatem. Nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, nie ma to wpływu na jej moc wiążącą. Żeby porozumienie pomiędzy państwami była umową międzynarodową, musi być regulowana prawem międzynarodowym. Oznacza to, że wszelkie kwestie dotyczące jej interpretacji, zakończenia, zawarcia, naruszeń są regulowane prawem międzynarodowym.
Należy zauważyć, że Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów nie odnosi się do wszystkich umów wymienionych w art. 38 Statutu MTS. Warunki umowy międzynarodowej zawarte zostały w art. 2 pkt. 1 lit. a) KW. Konwencja wiedeńska nie dotyczy zatem np. umów zawartych między organizacjami międzynarodowymi, czy umów zawartych w formie innej niż pisemna.
Umowy międzynarodowe możemy podzielić na:
Umowy ustawy (umowy prawotwórcze) – kodyfikują jakąś część prawa międzynarodowego.
Umowy kontrakty – dotyczą tylko jednej, partykularnej treści, np. zakupu opancerzenia rosomaków, zakup ropy, zakup F-16.
Zwyczaj międzynarodowy
Prawo zwyczajowe (zwyczaj) - to zbiór reguł będących wynikiem jednolitej praktyki państw, której towarzyszy przekonanie, że praktyka ta jest zgodna z prawem i przez prawo wymagana. Zwyczaj jest dowodem ogólnej praktyki przyjętej za prawo. Na zwyczaj składają się dwa elementy:
Praktyka, czuli usus.
Przekonanie, że praktyka jest zgodna z prawem i przez prawo wymagane, czyli opinio iuris. Jest to element subiektywny. Państwo musi być przekonane, że działa zgodnie z prawem.
Praktyka, czyli usus jest elementem obiektywny. Są to konkretne zachowania państw, orzeczenia sądowe, ustawodawstwo krajowe, rozkazy wojskowe. Praktyką jest:
sekwencja zachowań, czynności działań, które materialnie, zmierzają do ukształtowania nowej sytuacji poddanej prawno-międzynarodowemu reżimowi („physical acts”).
sekwencja zachowań, które nie polegają na podejmowaniu materialnych działań, przejawem tych zachowań są jedynie wypowiedzi („verbal acts”) pozostające w relacji wobec danej sytuacji. Gdy mówimy o aktach werbalnych należy podkreślić, że aby były one „praktyką państw” - muszą one być aktami publicznymi (podanymi do publicznej wiadomości)
zachowania „pasywne” – nie podejmowania działania, powstrzymywanie się od działania, zaniechanie działania w danej sytuacji – oznacza taka postawa sygnał przyzwolenia na działanie innych - i jest również z tej przyczyny istotnym elementem „praktyki”.
Praktyka powinna być powszechna, czyli wykonywana przez większość państw, zainteresowanych danym przedmiotem, np. prawem morza, prawem kosmicznym. Praktyka jest wykonywana przede wszystkim przez organy państwa, które są bezpośrednio zaangażowane w stosunki międzynarodowe; prezydenta, premiera, ministra spraw zagranicznych, służby zagranicznej (dyplomatycznej – misje stałe, misje ad hoc (specjalne), misje w organizacjach międzynarodowych). Początkowo „praktykę suwerennych państw” łączono wyłącznie z wypowiedziami przedstawicieli – organów – bezpośrednio zaangażowanych w służbę zagraniczną państwa. To restryktywne podejście zostało zarzucone na przełomie XIX/XX wieku - współcześnie świadectwem praktyki są także zachowania innych organów państwa, a więc m.in.,
organów prawodawczych (ustawodawczych);
innych organów administracji państwowej (niezależnie od szczebla);
organów sądowych.
Praktyka powinna być stała i jednolita. Oznacza to, że w analogicznych sytuacjach państwa powinny zachowywać się tak samo. Niejednolite zachowania nie są praktyką, która jest w stanie generować zwyczaj. Stan jednolitości praktyki implikuje, co do zasady, nie występowanie zachowań odbiegających od przyjętego ich wzorca. Niewielkie odstępstwa są dopuszczalne. Najważniejsze jest jednak to, aby nie kasowały jednolitości.
Praktyka jest długotrwała. Zauważa się, że czas kształtowania się zwyczaju do drugiej połowy XIX wieku był stosunkowo „powolny”. Stopniowo dyplomacja wielostronna stawała się tak koniecznym jak i normalnym kanonem postępowania, natomiast komunikacja stawała się szybka, by nie rzec u schyłku XX wieku, natychmiastowa (Internet). Proces tworzenie się nowych norm zwyczajowych (takich jak prawa człowieka, ochrona środowiska naturalnego, bogate rozpisanie kompetencji/jurysdykcji państw wykonywanych w przestrzeniach morskich, immunitet państwa) nabierał przyspieszenia. Obecnie długotrwałość praktyki zastępowana jest intensywnością praktyki. Zwyczaj regionalny powstaje w taki sam sposób, jak zwyczaj powszechny, ale na określonym terenie. Może także istnieć zwyczaj dwustronny, kiedy praktyka pomiędzy dwoma państwami jest długotrwała.
Zasięg przestrzenny praktyki:
zwyczaj powszechny - ius dispositivum – W opinii sądów międzynarodowych brak udziału (aktywnego/pasywnego; fizycznego/werbalnego) w ‘praktyce’ przez każde z państw członków społeczności międzynarodowej, a tym samym sygnalizowanie przez każde z nich indywidualnie, swej indywidualnej zgody na stanowiony normą reżim nie wyklucza związania państwa pozostającego „poza tą normą” zwyczajem powszechnym.
W opinii MTS, norma powszechna prawa zwyczajowego, pojawia się wtedy, gdy „praktyka” jest powszechna, a jest powszechną wtedy, gdy spełnia następujące znamiona:
znacząca liczba państw w niej uczestniczy
uczestniczą w niej państwa, które są obiektywnie (z natury rzeczy) zainteresowane daną dziedziną obrotu.
Norma zatem wiąże wszystkie państwa. Akt zgody na zwyczajowy reżim jest zawężony do ilości państw „znacząca liczna państw”, a więc nie wszystkie oraz do państw, które są obiektywnie zainteresowanych daną dziedziną obrotu.
Nowopowstałe państwa akceptują to co zastały bez ogłaszania tego. Po rozpadzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii nowe państwa nie zasygnalizowały, że nie są związane zastanym reżimem zwyczajowym powszechnym. Wręcz przeciwnie, w przyjętych przez nie konstytucjach zawarte zostały klauzule, że państwa te związanie są całym dorobkiem powszechnego prawa zwyczajowego.
Możliwe jest przeciwstawienie się normie ius dispositivum przez przyjęcie postawy „persistent objector” – postawa ta to: stałe, konsekwentnie sprzeciwianie się skuteczności zwyczajowego reżimu, od chwili jego powstawania (narodzin), jak i w każdym późniejszym czasie jego oddziaływania. Protest może okazać się bezskuteczny w razie jego odrzucenia przez społeczność międzynarodową, uznającą kształtującą się normę zwyczajową za mającą zasadnicze znaczenie dla tej społeczności (np. zakaz apartheidu).
zwyczaj regionalny – zwyczaj właściwy w praktyce pewnej grupy państw. MTS potwierdził jego istnienie w związku ze sporem między Peru a Kolumbią, dotyczącym azylu dyplomatycznego, nadając określeniu „praktyka ogólna” znaczenie praktyki w obrębie regionu. Trybunał stwierdził zatem, że istnienie regionalnej normy zwyczajowej może mieć miejsce. Wykazanie jej istnienia wymaga jednak przeprowadzenia skrupulatnego dowodu wyraźnie deklarowanej zgody każdego z państw na jej skuteczność wobec siebie. Nie można tej zgody – przy braku wyraźnej praktyki domniemywać.
zwyczaj bilateralny – dwustronny – o zwyczaju bilateralnym traktuje orzeczenie MTS w sporze pomiędzy Indiami a Portugalią o prawo przejścia przez terytorium Indii. Trybunał stwierdził: „Trudno zrozumieć, dlaczego liczba państw, pomiędzy którymi może powstać zwyczaj lokalny na podstawie długoletniej praktyki koniecznie musi być większa niż dwa. Trybunał nie widzi powodu, dlaczego długotrwała praktyka pomiędzy dwoma państwami, przyjęta przez nie jako zasada regulująca stosunki między nimi nie mogłaby stanowić podstawy wzajemnych praw i obowiązków między tymi dwoma państwami.”
Przekonanie, że praktyka jest zgodna z prawem i przez prawo wymagane, czyli opinio iuris jest elementem subiektywny. Państwo musi być przekonane, że działa zgodnie z prawem. Według MTS, aby można było mówić o prawie zwyczajowym nie wystarczą ustabilizowane zachowania państw. Owe zachowania muszą być wykonywane w taki sposób, aby świadczyły o przekonaniu państw, że praktyka jest wymuszona przez normę prawną, że są one zobowiązane do takiego, a nie innego zachowania. Państwa muszą czuć, że wykonują zobowiązanie prawne. Utrwalona praktyka, której nie towarzyszy opinio iuris nazywana jest kurtuazją międzynarodową (comitas gentium). Są to reguły grzeczności oparte na wzajemności, nie mające jednak charakteru prawnego. Przykładem tych reguł są zasady tzw. protokołu dyplomatycznego. Postępowanie niezgodnie z tymi regułami nie stanowi naruszenia prawa międzynarodowego, jednak uważane jest za krok mało przyjazny i może się spotkać z podobnym naruszeniem norm grzecznościowych. – sama praktyka nie stanowi źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym; naruszenie przez państwo zasady kurtuazji międzynarodowej nie pociąga za sobą jego odpowiedzialności.
Ogólne zasady prawa
Ogólne zasady uznane przez narody cywilizowane są to pewne fundamentalne zasady, absolutnie podstawowe dla rozumowania prawniczego, które są wspólne dla wszystkich porządków prawnych na świecie.
W przeszłości (XVIII/XIX...) - odwoływanie się do ogólnych zasad prawa jako norm współtworzących podstawy orzekania przez sądy międzynarodowe (arbitrażowe) było czymś koniecznym i naturalnym. Było tak z dwóch powodów: skromnego zbioru norm pisanych i zwyczajowych oraz kształtowania się autonomicznego systemu prawa międzynarodowego, co powodowało odniesienia do, cech które posiadało prawo krajowe.
Ogólne zasady prawa są to zasady immanentnie związane z rozumowaniem prawniczym. Wykształciły się one:
równolegle w różnych systemach prawa krajowego i z nich „przeniesione” zostały na grunt prawa międzynarodowego. Owo „przeniesienie” dokonywane jest w sposób uwzględniający szczególny charakter prawa międzynarodowego;
na gruncie prawa międzynarodowego. W tym przypadku pozornie podobne są one do „normalnych” norm zwyczajowych, też przecież niepisanych. Zwrócić należy jednak uwagę, że obowiązywania ogólnych zasad prawa (jak już wskazano – nieodłącznie związanych z rozumowaniem prawniczym) z reguły nie trzeba dowodzić tak, jak obowiązywania norm zwyczajowych (tzn. przez wykazanie usus oraz opinio iuris).
Ogólne zasady prawa wywiedzione z porządków krajowych to m.in.:
Zasady prawa materialnego:
Zasada dobrej wiary;
Zasada zakazującą nadużywania prawa;
Zasada nakazującą naruszycielowi prawa naprawić wyrządzoną szkodę;
Zasada – ‘nikt nie może przekazać drugiemu więcej praw niż sam posiada’;
Zasada uszanowania praw nabytych;
Zasady dotyczące wad oświadczeń woli;
Zasady interpretacyjne;
Zasady proceduralne:
Zasada powagi rzeczy osądzonej;
Zasada stanowiącą, że nikt sędzią we własnej sprawie;
Zasada równości stron w procesie;
Zasada poszanowania prawa do obrony;
Ogólne zasady prawa wywiedzione z prawa międzynarodowego to m.in.:
Zasady dotyczące relacji między porządkami międzynarodowym a krajowym:
Zasada wyższości traktatu (zobowiązań międzynarodowych) nad prawem wewnętrznym
Zasady dotyczące wykonywania odpowiedzialności międzynarodowej:
Zasada wyczerpania wewnętrznych środków dochodzenia sprawiedliwości (warunek wykonania aktu opieki dyplomatycznej);
Zasady klasyfikujące praktykę wykonywania kompetencji/jurysdykcji państw:
Zasada jurysdykcji terytorialnej;
Zasada jurysdykcji personalnej (czynnej/biernej);
Zasada jurysdykcji ochronnej;
Zasada jurysdykcji skutkowej;
Zasada jurysdykcji uniwersalnej (powszechnej);
Zasady dotyczące konfigurowania kompetencji (jurysdykcji) państwowych:
Zasada poszanowania praw podstawowych osoby ludzkiej;
Zasada uti possidetis iuris (w przypadku zmian terytorialnych. Jeżeli jakieś państwo się rozpada dzieje się to w granicach dotychczasowych państw.)
Orzeczenia sądowe i doktryna
Artykuł 38 Statutu MTS wymienia także „orzeczenia sądowe i poglądy [doktryny] jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”. Podkreślić trzeba, że orzeczenia sądowe i poglądy doktryny nie są źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym, podobnie jak orzeczenia np. sądów polskich i poglądy polskiej doktryny nie są źródłami prawa polskiego. Ich analiza może być jednak pomocna przy odkrywaniu treści i znaczenia norm oraz zobowiązań wypływających ze źródeł o charakterze niepisanym (norm prawa zwyczajowego, ogólnych zasad prawa uznanych przez narodowy cywilizowane).
Zarówno wyroki jak i opinie doradcze skupiają uwagę całej społeczności międzynarodowej. Gdy bowiem podstawą decyzji sądu są stosowne normy traktatowe (zwyczajowe), przyjęte rozstrzygnięcie nadaje de facto podjętej decyzji „siłę normatywną”. Jeśli wyrok nosi znamiona ‘precedensu’ to jego „siła normatywna” jest wyznacznikiem orzekania w podobnych sprawach. O istocie orzeczeń sądów międzynarodowych wypowiada się MTS: Trybunał „(…) stwierdza o prawie istniejącym, nie stanowi prawa. Tak się dzieje nawet, jeśli stwierdzając i stosując prawo Trybunał musi uściślić jego zakres i czasami odnotować generalny trend jego rozwoju.”
Wpływ opinii doktryny na kształtowanie się, doprecyzowanie reguł, określenie zakresu norm zwyczajowych i ogólnych zasad prawa jest jednak w dalszym ciągu niekwestionowany, chociaż obecnie rola doktryny maleje.
Wkład doktryny jakkolwiek jest rzadko ‘imiennie’ przywoływany przez sądy międzynarodowe w uzasadnieniach wyroków. Często natomiast poglądy nauki są przywoływane w postępowaniu przez strony sporu.
Słuszność
W art. 38 § 2 Statutu MTS znajdujemy klauzulę, która mówi "Postanowienie niniejsze (art. 38) nie stanowi przeszkody, aby Trybunał mógł orzekać ex aequo et bono, o ile strony na to zgadzają się.". MTS może więc orzekać zgodnie z zasadami „słuszności i sprawiedliwości”.
Klauzula ta pozostaje w oczywistej opozycji wobec praktyki, w której co do zasady pierwsze i ostatnie słowo należy do suwerennego państwa. W przypadku sądowego rozstrzygania sporów suwerenne państwo kontroluje proces w tym sensie, że godząc się na niego wie niejako „z góry” o jakiej treści reguły prawa będą stosowane i na tej podstawie potrafi ocenić jakie w rozstrzyganiu sądowym ma szanse.
Kiedy pozwala się sędziemu międzynarodowemu na samodzielne decydowanie o tym co jest słuszne, co jest sprawiedliwe, państwo nie wie, jakie przyjmie on rozumowanie. Efekty takiego rozumowania są dla państwa nieprzewidywalne.
Rola zasad słuszności w prawie międzynarodowym:
zasadach słuszności mówimy mając na myśli samodzielny byt tych zasad; ich odrębność od reguł prawa międzynarodowego.
Stosowanie zasad słuszności w płaszczyźnie międzynarodowej pozostaje w faktycznym związku z stosowaniem norm prawa międzynarodowego, lecz jest aktem stosowania reguł innych, niż reguły prawa.
Wolą zainteresowanych państw jest zatem, aby w danych okolicznościach:
albo stosować dwa rodzaje reguł: reguły prawa i reguły słuszności łącznie; Czy w takiej sytuacji pojawia się rywalizacja norm prawa i norm słuszności? Sędzia upoważniony do stosowania zasad słuszności może odwoływać się do tych zasad, gdy zmierza do usunięcia luk w prawie lub też usunięcia luk będących efektem braku stosownej regulacji. Nie może on natomiast, odwołując się do zasad słuszności dokonywać interpretacji conta legem, czyli próbować uchylić się od stosowania normy prawa pozytywnego, z tego względu, że uważa ją za niesłuszną. Klauzula upoważniająca sędziego do stosowania zasad słuszności nie może zaprzeczać funkcji i roli sędziego – sędzia ma stosować prawo, nie zaś stanowić reguły, które prawo zastąpią.
stosować wyłącznie zasady, reguły słuszności;
Zainteresowane państwa zatem wyraźnie wskazują, że chcą takiej właśnie, a nie innej praktyki.
Współcześnie zamiast wskazywać na zasady słuszności, jako podstawy rozstrzygania sporów państwa inaczej „korzystają” z zasad słuszności, Traktują je jako zbiór wskazówek służących stosowaniu prawa w danej konkretnej, jednostkowej sytuacji.
Mówiąc o słuszności mamy na uwadze nie zbiór reguł, lecz wartość, której nie może uchybić proces stosowania prawa, wartość, którą zabezpieczać musi proces interpretacji norm.
Od interpretującego normę prawa międzynarodowego wymaga się, aby wywiedziony wniosek był nie tylko zgodny z literą prawa - lecz, aby był również słuszny; tylko takie postępowanie jest działaniem w dobrej wierze, spełnia wymagania dobrej wiary. Jakiekolwiek byłoby rozumowanie prawne sędziego, jego decyzje muszą być z definicji sprawiedliwe, w tym, więc w tym sensie słuszne.
Akty jednostronne
Zarówno państwa, jak i organizacje międzynarodowe często jednostronnie, ustosunkowują się wobec międzynarodowych zdarzeń. Czyniąc tak wyrażają swój, indywidualny stosunek wobec zdarzeń poprzez wydawanie właśnie jednostronnych aktów. Poprzez ich wydanie w pełni świadomie zmierzają do wywołania często określonych, trwałych skutków prawnych.
Akt jednostronny to akt, który:
Państwu możemy przypisać;
Przedmiotowo mieści się w granicach kompetencji państwa;
Sygnalizuje wolę państwa;
Jego podjęcie nie wymaga zgody innych podmiotów prawa międzynarodowego.
Oznacza to, że akty jednostronne państwa są przejawami woli wywołującymi skutki prawne zarówno w stosunku do państwa dokonującego akt, jak i w stosunku do innych podmiotów prawa międzynarodowego.
Jednostronne akty dzielimy na:
Akty jednostronne autonomiczne - to akty, które nie pozostają w jakimkolwiek związku z traktatem lub też prawem zwyczajowym. Upoważnienie do ich dokonywania nie wynika z traktatu czy też normy prawa zwyczajowego, akty podejmowane „spontanicznie”.
Akty jednostronne sensu largo (zależne) – to akty podjęcie, których autoryzuje traktat lub prawo zwyczajowe. Są to akty powiązane z innym aktem prawa międzynarodowego (np. zawarcie umowy międzynarodowej związane jest z dokonaniem przez każdą ze stron jednostronnego aktu wyrażenia woli na związanie się traktatem) albo akty, których dokonanie jest wyraźnie przewidziane przez prawo międzynarodowe (np. wypowiedzenie umowy międzynarodowej, która stanowi, że podlega wypowiedzeniu).
Większość aktów jednostronnych to oświadczenia państw. Zdecydowanie najczęściej są to oświadczenia organów wykonawczych zaangażowanych w obrót międzynarodowy. Przybierają wtedy najczęściej formę deklaracji lub not. Za oświadczenia organów ustawodawczych być traktowane nie tylko deklaracje parlamentarne, ale i również ustawy).
Oświadczenia podawane są na ogół do publicznej wiadomości, nawet jeśli nie są publikowane. Są one bowiem kierowane do określonego adresata / adresatów (państw).
Oświadczenia mogą, lecz nie muszą być złożone na piśmie. Oświadczenia ustne mogą być uczynione w przemówieniu parlamentarnym, na forum organizacji międzynarodowej, a także mogą być poczynione w trakcie prowadzonych negocjacji nad traktatem. Mogą zostać odnotowane w protokole z prowadzonych rozmów.
Zauważmy także, że państwa mogą dokonywać jednostronnych aktów 'bez pisma' i 'bez słowa'. Mogą, zatem postępować w określony sposób, w ogóle nie komentując swego postępowania. W takiej sytuacji swoim milczeniem dają przyzwolenie na jakieś działania, dają milczącą zgodę na czyjeś zachowanie, stan rzeczy, bieg wypadków.
Jakie akty (jednostronne) autonomiczne rozróżniamy, gdy mieć na uwadze ich treść:
Przyrzeczenie – czyli akt, na podstawie którego państwo zobowiązuje się zachowywać w określony sposób (np. nie dokonywać prób z bronią jądrową); przyrzeczenie nie jest odpowiedzią na żądania innych państw do niego kierowanych; jest czynione spontanicznie; jest źródłem jednostronnych zobowiązań; rodzi w następstwie ich sformułowania prawa na rzecz państw trzecich; a więc może być postrzegane jako „źródło prawa”;
Zrzeczenie się - czyli akt, na podstawie którego państwo rezygnuje z przysługujących mu wcześniej praw (np. wynikających z umowy międzynarodowej); z chwilą dokonania aktu przestają one istnieć. Zrzeczenie musi być wyraźne, nie można go domniemywać; zrzeczenie jest nieodwołalne.
Uznanie - czyli akt, mocą którego państwo stwierdza istnienie pewnych faktów i godzi się z tym, że wywołują one wiążące skutki wobec niego. Praktyka potwierdza, że akt uznania znajduje zastosowanie w szeregu sytuacjach, gdy przychodzi państwu ustosunkować się do zdarzeń takich jak np.,:
Narodziny (powstanie) państwa; uznanie państwa;
Uznanie rządu dochodzącego do władzy w drodze poza konstytucyjnej;
Ustalenie statusu walczących z władzą legalną (uznanie za stronę wojującą);
Zmiana reżimu prawnego danego terytorium (nabycie terytorium);
Obywatelstwo;
Akt ten jest uważany przez większość prawników międzynarodowych za najważniejszy z palety jednostronnych aktów.
Co znaczy np. uznać państwo ?
Oznacza to, że akt jednostronny sprawia, że kształtuje się w zupełnie nowy sposób relacje między (państwem) uznającym a (państwem) uznawanym. Stan przed podjęciem aktu jest stanem swoistego „niedostrzegania się”, swoistego niezainteresowania jakąkolwiek współpracą. Z chwilą uznania wzajemne relacje kształtuje bogaty zbiór norm prawa międzynarodowego.
Szczególny przejaw uznania (uznanie milczące) – przyzwolenie - polega na tym, że brak zajęcia stanowiska w sytuacji posiadania lub możliwości posiadania pełnej wiedzy o stanie spraw i wypływających z tego stanu skutków prawnych oznacza akceptację istniejącego stanu rzeczy i skutków, które rodzi - przyzwolenie na taki stan.
Protest - czyli akt, którym państwo wyraża swój zamiar nieuznawania danej sytuacji za zgodną z prawem, bądź też rodząca dla tego państwa skutki prawne. Akt protestu pozwala uniknąć skutków prawnych płynących z ukształtowania się niekorzystnej dla państwa praktyki. Pozwala uniknąć także praktyki, która może stać się materialnym fundamentem normy zwyczajowej. Chodzi tutaj głównie o konstrukcje „persistent objector”.
Niekiedy w doktrynie wyróżnia się także notyfikację, jako typ aktu jednostronnego autonomicznego (odróżniając ją od notyfikacji w znaczeniu pisemnej formy aktu jednostronnego). Notyfikacja polega na powiadomieniu przez państwo innych uczestników społeczności międzynarodowej o określonych, podejmowanych przez siebie działaniach (np. państwo stosujące blokadę morską ma obowiązek powiadomić o niej państwa neutralne). W skutek notyfikacji państwo powiadomione nie może już usprawiedliwiać swych działań brakiem wiedzy (np. państwo naruszające blokadę morską nie może usprawiedliwiać tego niewiedzą).
Jakimi zaś są akty jednostronne sensu largo? Są to akty pozostające w związku z normami prawa traktatowego lub zwyczajowego. Akty te czerpią autoryzację dla swego dokonania z traktatu lub też pozostają w związku z normami prawa zwyczajowego.
Akty jednostronne zależne:
Prawo dokonywania aktów przyznane traktatem, np.:
Prawo wypowiedzenia (wygaśnięcie) traktatu;
Prawo do przystąpienia do traktatu;
Prawo składania zastrzeżeń;
Prawo złożenia deklaracji o uznaniu kompetencji MTS (statut Trybunału – art. 36);
Obowiązek dokonywania aktów przewidziany traktatem
Akt jednostronny autoryzowany normami prawa zwyczajowego, np.:
Ustawodawstwo dotyczące szelfu, czy też stanowienia stref rybołówczych, wyłącznej strefy ekonomicznej;
Zdaniem Trybunału można mówić o akcie jednostronnym, jako o źródle prawa międzynarodowego. Jest to sytuacja, w której jednostronne oświadczenie tworzy normę (normy) prawa międzynarodowego regulującą stosunki między składającym to oświadczenie a innymi państwami. Akt jednostronny rodzi skutki prawne wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:
Akt jednostronny jest autonomiczny tj. nie pozostaje w żadnym związku z normą traktatową lub zwyczajową;
Akt jednostronny jest składany przez organ uprawnionym do składania wiążących państwo w obrocie międzynarodowym zobowiązań;
Dokonujący aktu ma intencję (zamiar) związania się regułami, o których oświadcza; akt w sposób definitywny, jednoznaczny wskazuje na wolę państwa w zakresie wywołania określonych skutków prawnych
Zobowiązania, które zaciąga wobec państw są nieodwołalne, bezwarunkowe i definitywne.
Akt jest złożony publicznie, przy czym nie musi być adresowany do konkretnych państw;
Oświadczenie woli stanowiące element aktu jednostronnego jest wolne od wad oświadczenia woli (takich jak np. błąd, przymus, oszustwo – chodzi tu o wady oświadczenia woli w rozumieniu Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 roku);
Akty jednostronne organizacji międzynarodowych
Akty jednostronne organizacji międzynarodowych nazywane są uchwałami. Uchwały są zatem postrzegane jako wyraz woli organizacji międzynarodowej, autonomicznego podmiotu, a nie państw członkowskich tworzących organizację międzynarodową.
Uchwały nazywane są bardzo różnie. Są nimi zatem: rezolucje, zalecenia, rekomendacje, decyzje, rozporządzenia, dyrektywy, opinie doradcze, wyroki. Cechą wspólną tych wszystkich uchwał jest to, że są one jednostronnymi aktami organizacji międzynarodowej.
Uchwały można generalnie podzielić na:
Uchwały będące uchwałami organów o charakterze sądowym
Uchwały niebędące uchwałami organów o charakterze sądowym
Uchwały będące uchwałami organów o charakterze sądowym
Uchwały będące uchwałami organów sądowych dają się wewnętrznie zróżnicować. Można je podzielić na:
Uchwały wiążące, zobowiązujące – adresatów
Wyroki – wiążą strony sporu
Uchwały niewiążące
Opinie doradcze – nie mają mocy wiążącej dla zwracającego się o jej udzielenie
Uchwały nie będące uchwałami organów o charakterze sądowym
Podział uchwał nie będących uchwałami organów sądowych zacząć trzeba przede wszystkim od rozdzielenia:
Uchwał przyjmowanych na rzecz samej organizacji międzynarodowej – uchwały pro foro interno. Są to zbiory reguł pozwalające sprawnie funkcjonować mechanizmowi organizacji międzynarodowej
Uchwał przyjmowanych dla potrzeby kształtowania zewnętrznych relacji, w jakich pozostaje organizacja „ze światem” – uchwały pro foro externo. Są to przede wszystkim uchwały normujące relacje między organizacją międzynarodową a państwami członkowskimi. Służą wspólnemu osiąganiu organizacyjnych celów i zadań.
Uchwały pro foro interno
Uchwały pro foro interno są w całości wiążące adresatów. Można wyróżnić te, które mają charakter indywidualny lub ogólny.
Przykładem uchwał o indywidualnym charakterze są m.in. uchwały dotyczące:
Wyboru funkcjonariuszy (np. sędziów MTS);
Tworzenia organów pomocniczych;
Uruchomienia środków finansowych na jednostkowe przedsięwzięcia;
Do uchwał o charakterze ogólnym; należą m.in.;
Regulaminy wewnętrzne organów;
Regulaminy dotyczące polityki finansowej (dotyczące pobierania składek członkowskich, wykonywania budżetu);
Regulacje określające zasady pragmatyki służbowej funkcjonariuszy;
O uchwałach organizacji międzynarodowych pro foro interno zarówno o charakterze ogólnym jak i jednostkowym mówi się bez wahań, że są źródłem prawa międzynarodowego dla danej organizacji międzynarodowej. Ponad to, ponieważ ich przedmiotowe regulacje tworzą pewien kanon rozwiązań podejmowanych w obrębie każdej organizacji międzynarodowej, zatem czasami mówi się o takich regulacjach generalnie jako o prawie organizacji międzynarodowych.
Uchwały pro foro externo
Uchwały pro foro externo to uchwały ujmujące reguły służące wspólnemu osiąganiu założonych przez Wspólnotę i państwa członkowskie celów.
Różnicując je wewnętrznie dzielimy je przede wszystkim na :
Uchwały wiążące państwa członkowskie;
Uchwały o niewiążącym charakterze.
Uchwały wiążące państwa członkowskie mogą mieć charakter indywidualny lub ogólny.
Charakter indywidualny mają, kiedy stanowią normy o jednostkowym i konkretnym charakterze – tzn., kierowane są w takim przypadku do określonego „imiennie” kręgu adresatów i normują jednostkowe zdarzenie;
Natomiast charakter ogólny mają kiedy stanowią normy o ogólnym i abstrakcyjnym charakterze - stanowią zatem 'normy o kodeksowym charakterze' – tzn., kierują nakazy do nieokreślonej potencjalnie liczby adresatów, dotyczące pewnej kategorii zdarzeń powtarzalnych;
Przykładem wiążących uchwał indywidualnych są:
Decyzje Zgromadzenia Ogólnego ONZ
Decyzje Rady Bezpieczeństwa ONZ
Decyzje Zgromadzenia Ogólnego to przede wszystkim: decyzje podejmowane na zalecenie RB o przyjęciu w poczet członków Organizacji oraz decyzje o wysyłaniu tzw. „sił pokojowych” ONZ (tzw. misje „błękitnych hełmów”). Karta NZ wyposaża, bowiem ZO w kompetencję podejmowania uchwał niewiążących, czyli udzielania zaleceń, udzielania rekomendacji (art. 10 i art. 11 Karty NZ.)
Trybunał nie wykluczył możliwości przyjmowania przez ZO uchwał wiążących „w określonych sprawach należących do jego kompetencji”. Przykładem tego jest praktyka powoływania ‘sił pokojowych’ tzw. formacji „błękitnych hełmów”.
Operacje pokojowe to nieprzymuszające działania ONZ, prowadzone w terenie, mające na celu tonizować zachowania skonfliktowanych stron. To przejaw czasowej, bezstronnej obecności społeczności międzynarodowej w rejonie konfliktu.
Misja jest prowadzona na podstawie rezolucji (ZO), przyjętej przez państwa zainteresowane, w tym przez państwo, na którego terytorium operacja jest prowadzona. Operacja jest prowadzona zawsze za jego zgodą. Bez niej nie może być prowadzona. Nie należy tych operacji „błękitnych hełmów” wiązać z praktyką podejmowana aktywności wojskowych na gruncie rozdziału VII Karty ONZ – te podejmowane na gruncie rozdziału VII dotyczą sytuacjach innych, kwalifikowanych najczęściej, jako stan ‘zagrożenia pokoju’.
Operacje pokojowe nie wymagają w wielu przypadkach zaangażowania sił zbrojnych. Ilość i jakość zaangażowanych sił, różni się w zależności od zleconej jej misji.
Siły pokojowe NZ są siłami międzynarodowymi i są całkowicie zintegrowane z ONZ. Program ich działania jest stanowiony przez Sekretarza Generalnego ONZ, pod kontrolą organu, który siły upoważnia do działania tj. Zgromadzenia Ogólnego lub Rady Bezpieczeństwa. Dowódca jest desygnowany przez NZ, państwa dostarczają kontyngenty wojskowe na podstawie umowy między Organizacją a państwem. Owe formacje tak wojskowe, jak i misje obserwatorów są organami pomocniczymi ZO lub RB (w zależności od trybu ich powołania).
Relacje Sił pokojowych NZ z państwem lub państwami na terytorium, których stacjonują, ich status jest określany w stosownym porozumieniu, umowie, stronami której są ONZ i zainteresowane ich obecnością państwo (państwa).
Zakończenie misji to decyzja organu desygnującego lub wycofanie sił w następstwie żądania państwa na terenie, którego misja działa.
Decyzje Rady Bezpieczeństwa to np. uchwały podejmowane na podstawie rozdz. VII Karty w sytuacji 'zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji' dotyczące zastosowania sankcji. RB wykonuje zatem w tym zakresie władzę „wykonawczą” w stosunku do państw członków, jest w tym zakresie RB jest „międzynarodową władzą publiczną” – a decyzje RB muszą być wykonane przez członków ONZ (art. 25 „Członkowie ONZ zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje RB zgodnie z niniejszą Kartą”). Zdaniem części przedstawicieli doktryny - te akty nie są aktami prawotwórczymi, lecz aktami stosowania prawa. Nie są aktami jego tworzenia.
Rada Bezpieczeństwa stosuje zatem prawo podejmując decyzję o nałożeniu sankcji na państwo X, które naruszyło „międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo”. Akt ten nie jest wyrazem wykonywania kompetencji prawotwórczej organizacji międzynarodowej.
Organizacje mogą także podejmować uchwały wiążące o charakterze ogólnym. Uchwały tego rodzaju, podobnie jak i uchwały indywidualne, są podejmowane przez organy organizacji międzynarodowej samodzielnie, bez potrzeby uzyskiwania dla swej ważności, zgody ogółu państw członkowskich. Co więcej ich skuteczność wobec państw członkowskich po przyjęciu w organizacji międzynarodowej, nie jest warunkowana jakąkolwiek późniejszą ich akceptacją. Uchwały organizacji międzynarodowej są wobec państw członkowskich skuteczne jeśli zostały podjęte zgodnie z przewidziana statutem procedurą.
Zauważmy, że kompetencja stanowienia takich norm – norm ogólnych i abstrakcyjnych - jest kompetencją w swym skutku daleko idącą. Może ona zagrażać kompetencjom państwa, bowiem organ międzynarodowy zastępuje w istocie krajowego ustawodawcę. Nie dziwi zatem, że w praktyce kompetencja ta jest przyznawana organom organizacji międzynarodowych przez powołujące organizację do życia państwa w stopniu więcej niż ograniczonym.
Uchwałami niewiążącymi pro foro externo są zalecenia. Uchwały te najczęściej przyjmują organy plenarne organizacji, w skład których wchodzą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich. Zalecenia, rekomendacje zawierają propozycję pewnego zachowania się, postępowania zgodnego z przyjętymi w nich regułami. Adresaci tych zaleceń nie są z formalnego punktu widzenia zobowiązani, aby im się poddać.
Postępowanie niezgodne z regułami zaleceń nie rodzi po stronie adresata odpowiedzialności prawno-międzynarodowej, jakie jest oczywistym skutkiem naruszenia prawa.
Funkcją podstawową zaleceń jest funkcja koordynowania zachowań. Wiele rezolucji proponuje pewien wzorzec zachowań. Przyjęcie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, bywa nierzadko ważnym stadium, etapem przygotowania przyszłych konwencji (także traktatów kodyfikacyjnych). Przyjęte zalecenia dawały wyraz istnieniu dojrzałego zbioru reguł i niewątpliwie proponując je, sprzyjały ujednolicaniu, koordynacji zachowań adresatów w danej dziedzinie obrotu, jeszcze przed wypracowanie traktatów.
Szczególną odmianą funkcji koordynacyjnej jest funkcja korygowania zachowań państw członków ONZ, które nie służą realizacji i osiąganiu celów ONZ. Jest to wystawianie swoistej „cenzurki” członkowi Organizacji, jeżeli pozostali członkowie będą gotowi do jej wystawienia.
Stąd też przyjmowane rezolucje, których rolą jest korygować zachowania, są z politycznego punktu widzenia, znaczącym sposobem i środkiem wywierania presji politycznej. Rezolucje takie łączą elementy presji psychologicznej z elementami kontroli, czego przejawem będzie (może być) inicjacja powtórnej debaty.
Ten walor normatywny rezolucji - „siły kształtowania zachowań” - dotyczy nie tylko zachowań podejmowanych w płaszczyźnie politycznej, lecz również w płaszczyźnie prawnej.
Jakie są walory normatywne rezolucji?
Po pierwsze, każde państwo członkowskie ma obowiązek rozważania zalecenia w dobrej wierze. Obowiązek ten wynika z faktu, że przyjęte zalecenie wyraża opinię członków organizacji, większości członków organizacji. Założyć trzeba także, że rezolucja jest zgodna z celami organizacji i przyczynia się do ich osiągania, a takie działania powinny być akceptowane przez każde przystępujące do organizacji państwo. Głosowanie „za” przyjęciem rezolucji oznacza, że rozważenie zalecenia w dobrej wierze powinno prowadzić do aplikowania reguł rezolucji w stosownych relacjach. Głosowanie „przeciwko”, „wstrzymanie się” oznacza, rozważenie możliwości pozytywnej modyfikacji zajętego stanowiska z wszystkimi tego konsekwencjami.
Po drugie, co jest następstwem rozważania rezolucji w dobrej wierze - państwo członkowskie ma prawo rezolucję stosować, a więc postępować zgodnie z jej regułami. Tak więc zalecenie ma co najmniej walor „permisywny” – z natury swej implikuje prawo aplikowania reguł rezolucji, pozostających, w założeniu, w pełnej harmonii ze statutem. Ponad to, statuuje nową sytuację prawną. Jeśli normy rezolucji nie pozostają w zgodności z reżimem prawa normującym dany typ międzynarodowych relacji to jest ono zalążkiem nowego prawa.
Po trzecie, najmocniejsze oddziaływanie zaleceń w płaszczyźnie prawa międzynarodowego ma miejsce w trzech sytuacjach. Pierwsza z nich występuje, gdy zalecenie odzwierciedla istniejące, już ukształtowane normy prawa zwyczajowego. Zalecenie jest kolejnym refleksem ukształtowanej praktyki (w formule verbal act), któremu towarzyszy opinio iuris. Druga sytuacja to kiedy zalecenie, szczególnie w przypadkach trudności wykazania sekwencji jednolitej „praktyki”, odzwierciedla ‘jedynie’ opinio iuris, stanowiąc siłą elementu subiektywnego o istnieniu normy prawa zwyczajowego. Trzecia sytuacja ma miejsce, gdy zalecenie jest narzędziem, metodą „animowania” rozwoju prawa zwyczajowego w danej dziedzinie. Zwyczaj nie rozwija się spontanicznie, jak miało to miejsce w przeszłości, lecz jego tworzenie jest procesem animowanym z pełną tego świadomością. Jest to proces swoiście „sterowany”, „programowany” przez zainteresowane tym państwa.
Czwartym walorem jest okoliczność jednomyślnego lub niemal jednomyślnego przyjęcia rezolucji przez członków Zgromadzenia Ogólnego.
Po piąte – staranność redagowania norm - obowiązków i uprawnień. Przygotowanie tekstu odpowiada wymogom staranności jaka cechuje redakcję klauzul traktatowych.
Rezolucje kierowane są do określonego adresata. Może być kierowana do jednego lub kilku państw członkowskich. Dotyczą one konkretnej sytuacji. Zalecają ograniczonemu kręgowi adresatów postępowanie wedle jednostkowych i konkretnych reguł.
W uchwałach organizacji międzynarodowych, a konkretnie w ich uchwałach nieważących można odnaleźć instrumenty soft law.