Zrodla prawa miedzynarodowego publicznego

Podyplomowe Studia Prawa

Międzynarodowego i Służby Zagranicznej

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytet Warszawski

Dr Tomasz Kamiński

śRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

PUBLICZNEGO

Materiały do wykładu

Rok akademicki 2010/2011

Wykład

Dr Tomasz Kamiński

Adiunkt w

Zakładzie Międzynarodowego Prawa Publicznego

Instytut Prawa Międzynarodowego

Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Podyplomowe Studium Prawa Międzynarodowego

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytet Warszawski

ul. Krakowskie Przedmieście 1

00-927 Warszawa

Tel. (22) 55 20 265

Fax. (22) 826 46 88

email:

pspm@wpia.uw.edu.pl

I Wykład
Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego.
Źródła prawa międzynarodowego a źródła wyrokowania MTS.
Umowa międzynarodowa: definicja, rodzaje, budowa.

Cechy charakterystyczne prawa międzvnarodowego.
Cechy te różnią prawo międzynarodowe od prawa wewnętrznego: prawo międzynarodowe dotyczy przede
wszystkim wzajemnych stosunków suwerennych państw - równych wobec prawa i wzajemnie od siebie
niezależnych. Nie ma panowania jednych nad drugimi. Nie ma też żadnej władzy (rządu, czy parlamentu
ogólnoświatowego) stojącego ponad państwami.

1. Tworzenie prawa międzynarodowego (brak ustawodawcy ponadpaństwowego).
Prawo międzynarodowe jest tworzone przez same państwa. Podstawą obowiązywania jest ich zgoda.
Tworzenie jest niesformalizowane i zdecentralizowane. Państwa tworzą prawo zawierając umowy lub
stosując określoną praktykę, która przekształca się w zwyczaj.
Konsekwencją tego modelu tworzenia prawa jest partykularyzm prawa międzynarodowego - mało norm o
charakterze powszechnym, mnóstwo norm partykularnych, zwłaszcza umownych, które wiążą tylko
strony konkretnej umowy.

2. Przymus w prawie międzynarodowym (brak zorganizowanego aparatu przymusu)
W obronie naruszonego prawa międzynarodowego mogą występować poszczególne państwa
indywidualnie i zbiorowo (stosując środki dopuszczalne i uznane przez prawa międzynarodowe). Próby
utworzenia międzynarodowego aparatu przymusu (Liga Narodów, ONZ)
ONZ - Rada Bezpieczeństwa może zastosowanć środki przymusu (sankcje) wobec państwa, które dopuściło
się zagrożenia, naruszenia pokoju lub aktu agresji. Czyli ONZ może stosować sankcje, ale tylko w obronie
pokuju lub celem jego przywrócenia.
S.E. Nahlik wymienia trzy rodzaje sankcji typowych dla prawa międzynarodowego.

- natury psychologicznej: potępienie przez światową opinię społeczną poprzez rezolucję lub
orzeczenie organu międzynarodowego (rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ),
- natury odwetowej: stosowane indywidualnie przez państwo pokrzywdzone lub zbiorowo (środki
odwetowe np.: retorsje i represalia),
-

sankcje zorganizowane: stosowane nie przez pokrzywdzonego, lecz przez właściwy organ
międzynarodowy. Mogą mieć charakter organizacyjny (wykluczenie z organizacji),
gospodarczy, polityczny, wojskowy. Można powiedzieć, że organizacje międzynarodowe
jedynie koordynują działania suwerennych państw w zakresie stosowania sankcji.

Specyfika sankcji w prawie międzynarodowym - w odróżnieniu od prawa wewnętrznego sankcja nie
stanowi elementu strukturalnego samej normy prawnomiędzynarodowej. Sankcje żyją jakby własnym
ż

yciem, bo w stosunkach między równymi i suwerennymi państwami brak jest władzy stojącej ponad nimi

oraz aparatu państwowego zapewniającego stosowanie (realizację) stanowionych przez suwerenne
podmioty prawa międzynarodowego norm prawnych.

rodki odwetowe.

Jest to podjęcie przez państwo działalności nadzwyczajnej poprzez zastosowanie środków nacisku na
drugą stronę w celu skłonienia jej do ustępstw lub wymuszenia żądanego zadośćuczynienia za naruszenie
praw lub interesów danego państwa.
Ś

rodki odwetowe to: retorsje, represalia i embargo.

Retorsje - działalność odwetowa za naruszenie interesów danego państwa, przy czym naruszenie to nie
było jednoczesnym naruszeniem prawa międzynarodowego.
Retorsji dokonuje się takimi samymi środkami (zasada proporcjonalności). Nie stanowią naruszenia prawa
międzynarodowego. Jednak nieumiejętnie stosowane mogą prowadzić do eskalacji napięcia we
wzajemnych stosunkach i np. do "wojny celnej".

Represalia - jest to podjęcie działań bezprawnych będących odwetem za dokonane uprzednio przez drugie
państwo podobne bezprawie. Działania te podejmowane są takimi samymi środkami - ich bezprawność jest
jednak usprawiedliwiona w tej sytuacji bezprawnym działaniem drugiego państwa.
Prawo zwyczajowe dopuszcza represalia pod warunkiem zastosowania zasady proporcjonalności vel.
stosunkowości (nieproporcjonalnie wysokie represalia są zakazane) i humanitarności (w tym sensie, że
ofiarą represaliów powinny być przede wszystkim rzeczy (przedmioty) należące do danego państwa, nie
można ich natomiast stosować wobec np. jeńców, czy ludności cywilnej).
Represalia powinny być stosowane dopiero po uprzednim bezskutecznym zwróceniu się do drugiego
państwa o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia prawa międzynarodowego i wyrządzonej szkody.
Jak jednak stwierdził Trybunał Arbitrażowy (kazus układu o komunikacji lotniczej) represalia mogą być
stosowane w trakcie negocjacji. Efektem ich zastosowania ma być bowiem przywrócenie naruszonej
równowagi, co ma skłonić strony do negocjowania sposobów rozwiązania spornej sytuacji.
Obecnie - ograniczenie dopuszczalności zastosowania represaliów.
a)

ze względów humanitarnych - zakazane jest podejmowanie działań godzących w życie lub zdrowie
ludności.
- konwencje genewskie z 1 9 4 9 roku o ochronie ofiar wojny: zakaz stosowania represaliów wobec
rannych, chorych i rozbitków, jeńców oraz osób cywilnych i ich mienia,

zakazane jest również na podstawie konwencji haskiej z 1 9 5 4 roku stosowanie represaliów wobec
dóbr kulturalnych,

najważniejsze organiczenie zastosowania represaliów to wprowadzony na podst. Karty NZ zakaz
użycia siły i groźby jej użycia.
W Deklaracji z 2 4 . 10 . 1 9 7 4 roku stwierdzono wyraźnie, że "państwa mają obowiązek
powstrzymania się od stosowania represaliów pociągających za sobą użycie siły".

B.Wierzbicki, M.Zdanowicz: Prawo międzynarodowe. Materiały do studiów, Białystok 1995
(s. 16-20) „Kazus układu o komunikacji lotniczej, Francja v. USA (1978), Trybunał Arbitrażowy (Harris D.J., Cases and
Materials on Interniational Law, Fourth Edition 1991 s. 12-14)

Fakty
Na podstawie umowy z,1946 r. Francja i USA uzgodniły rozpoczęcie stałej komunikacji lotniczej. W 1960 r., w drodze
wymiany not, upoważniono wskazanych przewoźników amerykańskich do obsługiwania lotów z amerykańskiego
zachodniego wybrzeża do Paryża, przez Londyn. W 1978 r. Linie Lotnicze Pan American (wskazany przewoźnik)
zawiadomiły o wznowieniu lotów na tej trasie, lecz ze zmianą "standardu przelotu" - w Londynie pasażerowie mieli
przesiadać się, z większego samolotu do mniejszego. Francja zaprotestowała twierdząc, ze zmiana ta jest sprzeczna z
umową z 1946 r. W rzeczy samej umowa zakazywała zmiany "standardu przelotu" w granicach terytoriów obu stron, lecz
nie zawierała żadnej klauzuli dotyczącej zmiany "standardu przelotu" na terytorium państwa trzeciego.

3 maja 1978 r., gdy mimo dalszych protestów francuskich i wymiany not dyplomatycznych, Pan American usiłowała

uruchomić linię, pasażerom nie pozwolono wysiąść w Paryżu. Po tym incydencie Pan American zawiesiła loty.

4 maja USA zaproponowały, aby spór przekazać do arbitrażu, 13 maja Francja wyraziła zgodę, a w lipcu zostało

podpisane porozumienie. Równocześnie USA, postępując wbrew umowie z 1946 r., podjęły działania w ramach procedury
przewidzianej przez prawo wewnętrzne, co doprowadziło (31 rnaja) do wydania zarządzenia zakazującego lotów
przewoźnikowi francuskiemu do USA, do czasu zniesienia francuskiego zakazu lotów dla Pan American. Jednakże, w
rezultacie podpisania kompromisu arbitrażowego, amerykański zakaz nie został wprowadzony w życie.

Trybunał zadecydował, ze amerykański przewoźnik - na podstawie porozumienia z 1946 r. - był upoważniony do

obsługiwania powyższego połączenia ze zmianą "standardu przelotu" w Londynie. Co do drugiej kwestii przedłożonej
Trybunałowi, a mianowicie, czy w świetle prawa międzynarodowego Stany Zjednoczone upoważnione były do podjęcia

działań jednostronnych dających w rezultacie zawieszenie lotów francuskiego kontrahenta, Trybunał stwierdził jak niżej
(należy dodać, ze w owym czasie żadne z zainteresowanych państw nie było stroną konwencji wiedeńskiej z 1969 r. o
prawie traktatów).

Orzeczenie Trybunału

81. ... Jeśli powstaje sytuacja, która w opinii jednego z państw stanowi rezultat naruszenia zobowiązań międzynarodowych

przez inne państwo, to pierwsze z nich jest upoważnione (w ramach ograniczeń nakładanych przez normy powszechnego prawa
międzynarodowego, m.in. odnoszące się do użycia siły zbrojnej), zapewnić realizację swoich praw poprzez zastosowanie
ś

rodków odwetowych.

83. Powszechnie przyjmuje się, ze wszystkie środki odwetowe muszą, przede wszystkim, charakteryzować się, pewnym

stopniem równoważności w stosunku do domniemanego naruszenia prawa. Jest to powszechnie uznawana norma ... Ponadto,
stwierdza się powszechnie, że ocena "proporcjonalności" środków odwetowych nie jest łatwym zadaniem oraz, że - w najlepszym
wypadku - może zostać ustalona w przybliżeniu ... Rozpatrując to zagadnienie w ramach ogólnej polityki prowadzonej przez rząd
USA w odniesieniu do transportu lotniczego i realizowanej w drodze zawierania znacznej liczby umów międzynarodowych z
innymi aniżeli Francja krajami, można stwierdzić, że środki podjęte przez USA nie wydają się pozostawać w wyraźnej
dysproporcji w porównaniu ze środkami podjętymi przez Francję ...

84_. Można przyjąć, że uciekanie się do takich środków odwetowych, które są sprzeczne z prawem międzynarodowym, lecz
usprawiedliwione naruszeniem prawa międzynarodowego dokonanym przez państwo, przeciw któremu są one skierowane, jest
ograniczone, jeśli zostanie ustalone, że strony przyjęły uprzednio obowiązek, negocjowania albo zobowiązały się, do
załatwiania sporów w ramach procedury arbitrażowej lub sądowej

85. Chciałoby się dowieść, że gdy strony rozpoczynają negocjacje, to mają one generalny obowiązek powstrzymania się od

zaostrzenia sporu, generalny obowiązek będący swego rodzaju emanacją zasady dobrej wiary ... (tu Trybunał powołał się, na
ogólny obowiązek negocjowania zawarty w art. 33 Karty ONZ oraz na szczególne zobowiązanie do konsultacji i negocjacji za-
warte w porozumieniu z 1946 r. - przyp. B.W.)
90. Trybunał uznał, ze niezbędna jest szczegółowa ocena roli środków odwetowych w ramach zasady
proporcjonalności. Ich celem jest przywrócenie równości pomiędzy stronami oraz zachęcenie do kontynuowania
negocjacji.

91. Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie środków odwetowych pociąga za sobą wielkie ryzyko dostarczenia

pretekstu do dalszej reakcji, co powoduje eskalację prowadzącą do zaostrzenia konfliktu. Z tego względu środki odwetowe
powinny świadczyć o mądrości, a nie słabości drugiej strony. .Należy stosować je w sposób wysoce powściągliwy oraz
powinny im towarzyszyć rzeczywiste wysiłki zmierzające do rozwiązania sporu. Trybunał nie jest przekonany, aby w
obecnym stanie stosunków międzynarodowych było możliwe wykazanie istnienia normy zakazującej stosowania środków
odwetowych w czasie trwania negocjacji - szczególnie, gdy takim środkom odwetowym towarzyszy oferta wszczęcia pro-
cedury dającej możliwość przyspieszenia rozwiązania sporu ...

94. Jednakże, legalność takich środków odwetowych musi być rozważana jeszcze z innego punktu widzenia. Można

przecież zapytać, czy w ogóle są one zgodne z prawem, jeśli spór dotyczy kwestii prawnej i istnieje arbitrażowy lub sądowy
mechanizm, w ramach którego można ten sp6r załatwić? Wielu prawników sądzi, ze w trakcie postępowania arbitrażowego
lub sądowego uciekanie się, do środków odwetowych - nawet jeśli są one stosowane w ramach zasady proporcjonalności -
jest zakazane. Twierdzenie takie zasługuje na życzliwą ocenę, lecz wymaga dalszego rozważenia. Jeśli postępowanie
arbitrażowe mieści się w ramach instytucjonalnych, zapewniających pewien stopień realizacji zobowiązań, to uzasadnienie
ś

rodków odwetowych niewątpliwie przestaje istnieć, lecz raczej dzięki istnieniu tych ram, aniżeli jedynie z powodu ist-

nienia postępowania arbitrażowego lub sądowego jako takiego.

98. Co do działań podjętych przez rząd USA w tej sprawie, sytuacja jest całkiem prosta. Nawet jeśli arbitraż na podstawie

art. I umowy z 1946 r. został uruchomiony przez jedną ze stron, to jego realizacja może potrwać przez jakiś czas i w tym czasie
(czyli zanim kompromis zostanie zawarty) środki odwetowe nie są wyłączone. Jednakże państwo uciekające się, do takich
ś

rodków musi uczynić wszystko, co w jego mocy, aby przyspieszyć arbitraż. I jest to dokładnie to, co rząd USA uczynił ...

Z tych względów Trybunał orzekł jednogłośnie, że w świetle wskazanych okoliczności rząd USA miał prawo podjąć określone
powyżej działania.”.

Embargo - (prof. J.Symonides kwalifikuje je jako rodzaj represaliów – prof. W.Góralczyk mówi
natomiast o szczególnym rodzaju odwetu) - jest to zajęcie (zatrzymianie) mienia obcego państwa. Chodzi
przy tym zwłaszcza o zajęcie obcych statków w swoich portach i ich ładunku. Jest to środek nacisku na
drugie państwo. To embargo należy odróżnić od np. "embarga na broń".

Blokada pokojowa - dopuszczalny niegdyś środek odwetowy. Jest to przerwanie komunikacji morskiej z
portami jakiegoś państwa za pomocą swoich okrętów wojennych, które nie dopuszczają statków
handlowych do tych portów. Blokada ogranicza prawa państw trzecich poprzez niedopuszczenie ich
statków do portów.
W klasycznym prawie międzynarodowym blokada pokojowa była dopuszczalna - wymagania:
notyfikowanie blokady państwom zainteresowanym i rzeczywistość - efektywność blokady
(utrzymywanie wystarczającej liczby jednostek). Statki, które nie zastosowały się do blokady mogły
zostać zatrzymane i zwrócone po jej ustaniu.
Obecnie stosowanie blokady jest zakazane przez prawo międzynarodowe, ze względu na zakaz groźby lub
użycia siły wprowadzony przez Kartę NZ. Karta NZ dopuszcza jednak zastosowanie blokady jako jedną z
sankcji zarządzonych przez Radę Bezpieczeństwa.

3. Brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego
Sądy międzynarodowe nie są wyposażone w kompetencję obowiązkową, zawsze opiera się ona na zgodzie
państw. Można ją jednak wyrazić z góry. Gdy kompetencja danego sądu międzynarodowego zostanie
uznana, wyrok jest bezwzględnie wiążący.

Struktura i charakter norm współczesnego prawa międzynarodowego.
Prawo międzynarodowe nie jest zamkniętym systemem norm, jednakowym dla wszystkich.
Istnieją:
1. Normy o charakterze powszechnym (zwłaszcza zwyczajowe, ewentualnie Karta NZ) - obowiązujące
wszystkie państwa.
2. Normy o charakterze partykularnym wielostronne - obowiązują określoną grupę państw, np. region
(prawo regionalne)
3. Normy o charakterze dwustronnym - obowiązują wyłącznie w stosunkach między dwoma państwami.
Państwo może być związane różnymi normami jednocześnie, wówczas lex specialis derogat legi generali
(prawo szczególne uchyla prawo ogólne) i lex posterior derogat priori (prawo późniejsze uchyla
wcześniejsze).

Ius cogens
- najbardziej istotne i podstawowe normy prawa międzynarodowego. Nie mogą być uchylone wolą
państw w ich wzajemnych stosunkach. Są wyrazem interesów całej społeczności międzynarodowej i mogą
być zmienione tylko wolą wszystkich państw.
Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23.V.1969 roku norma o charakterze ius cogens to:
norma przyjęta i uznana przez międzynarodową wspólnotę państw jako całość za normę, od której
uchylenie się jest niedopuszczalne i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę
powszechnego prawa międzynarodowego, posiadającą taki sam charakter, tzn. ius cogens. Katalog –
sporny: zakaz agresji, interwencji, prawo naradów do samostanowienia, zakaz ludobójstwa i zabijania
jeńców wojennych.
art. 53 KW’69 - "...nieważna jest umowa, która w chwili zawarcia jest sprzeczna z imperatywną normą
powszechnego prawa międzynarodowego"
art.64 tej samej konwencji - "...Z chwilą pojawienia się nowej normy o charakterze "ius cogens" każda
umowa pozostająca z nią w sprzeczności traci ważność i wygasa."

Hierarchia norm prawa międzynarodowego - w zasadzie są to normy o jednakowej mocy wiążącej.
Wówczas w przypadku kolizji (zbiegu) norm zatosowanie znajdują reguły kolizyjne - "lex specialis
derogat legi generalii i "lex posterior derogat priori”).
Istnieją jednak normy, które są wyżej w hierarchii norm. Przedstawia się ona następująco:
1. ius cogens

2. Karta Narodów Zjednoczonych - norma o charakterze nadrzędnym, art. 103 karty -"W razie
sprzeczności między zobowiązaniami członków ONZ wynikającymi z niniejszej Karty, a ich
zobowiązaniami wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające
z niniejszej Karty mają pierwszeństwo". Karta jest umową o charakterze jak gdyby konstytucyjnym - dla
członków ONZ wszystkie ich zobowiązania muszą być zgodne z Kartą. J.Symonides twierdzi, że "...Karta
ONZ może z powodzeniem być traktowana jako konstytucja współczesnej społeczności
międzynarodowej".
3.wszystkie inne normy prawa międzynarodowego, a więc zarówno o pochodzeniu zwyczajowym, jak i
umownym lub też wywodzące się z uchwał organizacji międzynarodowych.

Ź

ródła prawa międzynarodowego.

Współczesne źródła prawa międzynarodowego.
Ź

ródła wyrażają wolę państw.

1) Zwyczaj - zgoda na związanie się normą jest dorozumiana (milcząco poprzez określone postępowanie).
2) Umowa - zgoda jest wyrażana wyraźnie - expressis verbis.
3) Uchwały organizacji międzynarodowych jako źródło prawa międzynarodowego - dwa aspekty: prawo
wewnętrzne organizacji międzynarodowych (często) i prawo tworzone przez organizacje międzynarodowe
dla państw (rzadziej są do tego upoważniane).
Mamy tu także do czynienia ze zgodą państw - pośrednio - państwa zgadzają się z góry na to, że określone
normy ustalone przez organizację będą dla nich wiążące - uprawnienie dla organizacji międzynarodowej do
tworzenia norm prawa międzynarodowego jest organizacji przez państwa delegowane.
4) Ostatnio w doktrynie przedmiotu pojawiają się również głosy optujące za zaliczeniem w skład źródeł
prawa międzynarodowego jednostronnych aktów państw. Mają one bowiem charakter prawnie wiążący i
stanowią często zobowiązanie danego państwa do podejmowania, bądź też powstrzymania się od
podejmowania określonych działań w przyszłości. Stanowią tym samym źródło praw i obowiązków danego
państwa.
Pogląd ten do tej pory nie zyskał większego uznania.
Wyróżnia się następujące akty jednostronne państw: przyrzeczenie, zrzeczenie się, uznanie, protest.

Ś

rodki pomocnicze do stwierdzenia istnienia norm prawa międzynarodowego.

Judykatura i doktryna - nie są źródłami prawa międzynarodowego, ponieważ nie są formą wyrażania woli
państw. Sądy stosują istniejące już normy prawa międzynarodowe, a przedstawiciele nauki je interpretują.

Ź

ródła wyrokowania MTS - art.38 statutu.

Zgodnie z art.38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości:
„1. Trybunał, którego zadaniem jest rozstrzygać przedłożone mu spory zgodnie z prawem
międzynarodowym, stosuje:

umowy międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane
przez państwa spór wiodące;

zwyczaj międzynarodowy jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;

ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane;

z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59 (który stwierdza, że dany wyrok ma zastosowanie tylko w
danej konkretnej sprawie, czyli nie posiada mocy precedensu), wyroki sądowe tudzież zdania
najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do
stwierdzania przepisów prawnych.

2. Przepis niniejszy nie uwłacza prawu Trybunału rozstrzygnięcia sprawy ex aequo et bono (zasada
słuszności), jeżeli strony na to się zgodzą”.

Ad 1.c). Ogólne zasady prawa stanowią podstawę rozumowania prawniczego:

"nemo plus iuris in alium transfere potest quam ipse habet...” –nikt nie może przenieść na
kogokolwiek więcej praw niż mu przysługuje.

"nemo potest commodum caperere de iniuria sua propria" - nikt nie może odnosić korzyści z
własnego bezprawia,

"lex specialis derogat legi generali" – prawo szczególne uchyla prawo ogólne,

"nemo iudex in causa sua" – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie,

"res iudicata - ne bis in idem" – zasada rzeczy osądzonej.

Umowa międzynarodowa.
Wzajemne relacje umowa – zwyczaj.
Przewaga umowy - postanowienia umowne są z reguły bardziej precyzyjne i dają mniej podstaw do sporów.
Przewaga zwyczaju - normy zwyczajowe z reguły wiążą wszystkie państwa, a normy umowne są wiążące
tylko dla stron.

Pojęcie umowy międzynarodowej.

Normy dotyczące zawierania umów miały charakter zwyczajowy - po wojnie skodyfikowano je w
konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 roku (zwana dalej niekiedy „KW’69”). Polska
przystąpiła do tej konwencji 27.IV.1990 r1.
W.Góralczyk - definicja – Umowa międzynarodowa - jest to wspólne oświadczenie podmiotów prawa
międzynarodowego tworzące prawo, a więc uprawnienia i obowiązki.

Definicja traktatu wg KW’69 (art. 2 ust.1 pkt a.) - traktatem nazywamy „międzynarodowe porozumienie
między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od
tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego
szczególną nazwę”.

Rodzaje umów międzynarodowych.

A.: Podziały z punktu widzenia formalnoprawnego:
1) ze względu na tryb zawierania:
- umowy zawierane w trybie prostym (nie wymagające ratyfikacji lub zatwierdzenia)
- w trybie złożonym ( wymagające ratyfikacji lub zatwierdzenia)
2) ze względu na organ występujący w imieniu państwa
- państwowe – zawierane w imieniu głowy państwa; rządowe – zawierane przez Prezesa Rady Ministrów; -
resortowe – zwierane przez ministra zarządzającego konkretnym resortem.
Podział ten ma znaczenie tylko w prawie wewnętrznym, natomiast z punktu widzenia prawa
międzynarodowego wszystkie umowy, niezależnie od tego, jaki organ występuje w imieniu państwa są
jednakowo wiążące.
3) ze względu na liczbę stron umowy
- dwustronne - bilateralne
- wielostronne - multilateralne.
4) ze względu na możliwość przystąpienia
- zamknięte ( z reguły dwustronne - nie przewidujące możliwości przystąpienia państw trzecich), oraz
- otwarte, które dzielone są dalej na umowy otwarte:

1 Tekst polski: Dz.U. nr 74 z 1990 r., poz.439).

bezwarunkowo - w nich klauzula dopuszczająca przystąpienie nowych kontrahentów w każdym

czasie, bez potrzeby uzyskiwania zgody pozostałych. Przystąpienie na podstawie jednostronnego
oświadczenia (aktu przystąpienia).

warunkowo - otwarte tylko dla określonej kategorii państw - np. danego regionu, albo spełniających

określone warunki. Art.4 Karty NZ przewiduje, że państwo starające się o przyjęcie do tej organizacji
powinno spełniać następujące warunki:

być państwem miłującym pokój,

przyjąć zobowiązania zawarte w Karcie, oraz

zdaniem organizacji być zdolne i zdecydowane do wykonywania tych zobowiązań.

Należy dodać, że nowe państwa są przyjmowane przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady
Bezpieczeństwa.
B.: Klasyfikacja umów z punktu widzenia ich treści.
- umowy polityczne
- gospodarcze i administracyjne (handlowe, konsularne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne,
finansowe, dotyczące współpracy naukowo-technicznej, kulturalnej i pomocy prawnej).
C.: Umowy zgodnie i nie z ius cogens.
D.: Umowy równoprawne i nierównoprawne.

Gentlemen's Agreements - umowy ustne (zgodnie z art.3 KW’69 mogą być zawierane, tyle że nie stosuje
się do nich postanowień konwencji. Są stosowane niekiedy przez polityków. Wymagają zaufania od
partnerów ponieważ w razie sporu mogą wystąpić trudności co do udowodnienia i ustalenia treści.
Natomiast według poglądów przedstawicieli anglosaskiej doktryny prawa międzynarodowego umowy takie
nie rodzą skutków prawnych, a jedynie zobowiązania honorowe osób, które je zawarły.

Budowa umowy międzynarodowej.
Dawne wymagania - umowa powinna obejmować następujące części: tytuł umowy, inwokacja, intytulacja,
arenga, narracja, dyspozycja, korroboracja, data i miejsce zawarcia umowy, podpisy i pieczęcie.
Obecnie:
1) tytuł - oznaczenie nazwy umowy, wskazanie stron i przedmiotu;
2) wstęp - preambuła - określenie celu, motywów, okoliczności towarzyszących podpisaniu, wzmianka o
pełnomocnictwach;
3) dyspozycja - część merytoryczna - tutaj klauzule (narodowa, największego uprzywilejowania,
wzajemności., itp.);
4) postanowienia końcowe - zagadnienia związanie z trybem zawarcia umowy (czy potrzebna jest
ratyfikacja) i jej wejścia w życie, postanowienia o dopuszczalności zgłaszania zastrzeżeń;
5) zakończenie umowy - miejsce i data podpisania, liczba egzemplarzy, języki;
6) podpisy i pieczęcie.

Ad.3) W dyspozycji przy ustalaniu merytorycznej treści umowy układające się strony korzystają często z
postanowień typowych, które normują określone zagadnienia w sposób analogiczny lub zbliżony w różnych
umowach. Do najczęściej spotykanych klauzul należą:

Klauzula wzajemności – polegająca na zobowiązaniu każdej ze stron do traktowania (na przykład)
obywateli drugiej strony tak, jak to drugie państwo traktuje obywateli pierwszego państwa.

Klauzula narodowa – polegająca na zobowiązaniu każdej ze stron do traktowania (na przykład)
obywateli drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli.

Klauzula największego uprzywilejowania (KNU) – polegająca na zobowiązaniu każdej ze stron do
przyznania drugiej stronie praw, które przyznała lub przyzna jakiemukolwiek państwu trzeciemu.

II Wykład
Obowiązywanie umowy międzynarodowej. Ważność.
Zakres rzeczowy, podmiotowy i terytorialny obowiązywania umowy.

Obowiązywanie i ważność umowy międzynarodowej.

1) Wyrażenie zgody.
Jest to przesłanka obowiązywania umowy w stosunku do konkretnego państwa. Zgoda wyrażana jest albo
przy zawieraniu umowy, albo później przy przystąpieniu.

Sprawa formy i procedury wyrażenia zgody może być przez strony ustalona dowolnie –art.11 KW’69
stwierdza bowiem, że „...Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie,
wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w
jakikolwiek inny uzgodniony sposób.” Firma wyrażenia zgody na związanie się umową zależna jest więc od
woli jej stron.

2) Zasada "pacta sunt servanda" - (świętości umów).
Jeżeli zgoda została wyrażona we właściwej formie i umowa została zawarta, wówczas strony umowy
obowiązane są wykonywać w dobrej wierze jej postanowienia. Nikt nie może być zmuszony do związania
się umową, ale jeżeli się zwiąże to obowiązany jest do jej przestrzegania.
Zasada ta odpowiada bezpieczeństwu, stałości i pewności obrotu międzynarodowego – długofalowo.
Jest to norma zwyczajowa potwierdzona w wielu umowach, np. deklaracja londyńska z 1871 roku - "żadne
mocarstwo nie może zwolnić się z zobowiązań traktatu, ani zmienić jego postanowień inaczej, niż za zgodą
układających się stron osiągniętą przez przyjazne porozumienie".
Karta ONZ - art.2ust.2 stwierdza, że członkowie "wykonywać będą w dobrej wierze zobowiązania przyjęte
zgodnie z Kartą".
KW’69 do zasady tej odnosi się w dwóch artykułach – 26 i 27.

“Art. 26. Pacta sunt servanda
Każdy będący w mocy traktat wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze.”
Drugi ze wskazanych artykułów odnosi się do relacji pomiędzy traktatami a prawem wewnętrznym i
stanowi dopełnienie zasady pacta sunt .... Stwierdza on, że „...Strona nie może powoływać się na
postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonywania przez nią traktatu.
Reguła ta nie narusza w niczym artykułu 46.” (art.27 KW’69).

Zasada "pacta sunt servanda" ma zastosowanie do wszystkich ważnie zawartych i pozostających w mocy
umów międzynarodowych. Do ważności umów międzynarodowych prawo międzynarodowe wymaga, aby:
a - decyzja państwa co do związania się umową została prawidłowo podjęta ( swobodnie, przez kompetentne
organy, bez błędu lub oszustwa),
b - aby decyzja ta została rzeczywiście wyrażona (przez odpowiednio umocowanych przedstawicieli),
c - aby przedmiot umowy był zgodny z prawem (z normami o charakterze ius cogens).
Domniemanie - każda umowa jest ważna. Art.42 KW’69 stwierdza - umowa jest uznawana za ważną i
obowiązującą dopóki co innego nie zostanie ustalone zgodnie z postanowieniami konwencji.

3) Przyczyny nieważności umowy międzynarodowej.
I Grupa: związane z naruszeniem prawa wewnętrznego kontrahentów dotyczącego zawierania umów - art.46
KW’69.

Zgodnie z zasadą ogólną ujętą w przytoczonym wyżej art.27 konwencji nie można powoływać się na
postanowienia prawa wewnętrznego aby usprawiedliwić niewykonywanie traktatu. Wyjątek od tej zasady
został zapisany w art.46 konwencji, zgodnie z którym:

„1. Państwo nie może powoływać się na to, że jego zgoda na związanie się traktatem jest nieważna,
ponieważ została wyrażona z pogwałceniem postanowienia jego prawa wewnętrznego dotyczącego
kompetencji do zawierania traktatów, chyba że to pogwałcenie było oczywiste i dotyczyło normy jego
prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu.
2. Pogwałcenie jest oczywiste, jeżeli jest obiektywnie widoczne dla każdego państwa postępującego w danej
sprawie zgodnie z normalną praktyką i w dobrej wierze.”
Z zestawienia powyższych przepisów wynika, że państwo, które chce zakwestionować ważność zawartej
przez siebie umowy międzynarodowej może to zrobić tylko w sytuacji gdy zgoda na zawarcie takiej umowy
została wyrażona przez jego przedstawiciela z naruszeniem normy prawa wewnętrznego regulującej kwestię
kompetencji do wyrażania takiej zgody. Naruszana norma miała przy tym znaczenie zasadnicze w hierarchii
norm prawa wewnętrznego, a samo naruszenie miało charakter oczywisty.

W świetle powyższych zapisów strony KW’69 mogłyby pokusić się o uznanie za nieważną umowy zawartej
np. przez szefa MSZ w trybie prostym w sytuacji gdy winna być ona (ewidentnie) zawarta w trybie
określonym w art..89 ust.1 Konstytucji, to znaczy zgoda na zawarcie umowy powinna zostać wyrażona
przez Prezydenta w drodze ratyfikacji po uzyskaniu uprzedniej zgody Sejmu na dokonanie ratyfikacji
wyrażonej w ustawie.

II grupa: wady oświadczenia woli.

Przekroczenie przez przedstawiciela państwa upoważnienia do wyrażenia zgody na związanie się
umową - art.47 KW’69.

„Jeżeli upoważnienie przedstawiciela do wyrażenia zgody państwa na związanie się określonym traktatem
zostało poddane szczególnemu ograniczeniu, to zaniechanie przez przedstawiciela przestrzegania tego
ograniczenia nie może być powołane jako unieważniające zgodę przez niego wyrażoną, chyba że
ograniczenie to zostało notyfikowane pozostałym państwom negocjującym przed wyrażeniem przez niego
takiej zgody.”
Jest to przyczyna nieważności, ale tylko wtedy, gdy szczególne ograniczenie upoważnień, zostanie
państwom notyfikowane.
b. błąd - art.48 KW’69.

„1. Państwo może powoływać się na błąd w traktacie dla unieważnienia swojej zgody na związanie się tym
traktatem, jeżeli błąd ten dotyczy faktu lub sytuacji, które państwo to przyjęło za istniejące w czasie, gdy
traktat był zawierany, i które stanowiły zarazem istotną podstawę jego zgody na związanie się traktatem.
2. Ustęp 1 nie ma zastosowania, jeżeli dane państwo swoim własnym zachowaniem przyczyniło się do
powstania błędu lub jeżeli okoliczności były tego rodzaju, że zwracały uwagę tego państwa na możliwość
błędu.
3. Błąd dotyczący tylko sformułowań tekstu traktatu nie wpływa na jego ważność; wówczas stosuje się
artykuł 79.”
MTS w orzeczeniu w sprawie świątyni z 1950 roku – (Kambodża vs. Tajlandia) potwierdził istnienie zasady
prawnej, która następnie spisana została w art.48 ust.2 KW’69.
c. oszustwo (podstęp) - art.49 KW’69
„Jeżeli państwo zostało nakłonione do zawarcia traktatu drogą oszukańczego postępowania innego państwa
negocjującego, państwo to może powołać się na to oszustwo jako unieważniające jego zgodę na związanie
się traktatem.”

O oszustwie można powiedzieć tyle, że stanowi kwalifikowaną postać błędu. To znaczy, że jeżeli jakieś
państwo podstępnie (w drodze oszukańczego działania) zostanie nakłonione do zawarcia umowy będzie

mogło zawsze powołać się na oszustwo jako na podstawę unieważnienia swojej zgody bez konieczności
wykazania przesłanek określonych w art.48.

przekupstwo przedstawiciela państwa - art.50 KW’69.

„Jeżeli wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem zostało spowodowane w drodze przekupienia
jego przedstawiciela - bezpośrednio lub pośrednio - przez inne państwo negocjujące, państwo to może
powołać się na takie przekupstwo jako na czynnik unieważniający jego zgodę na związanie się traktatem.”

e. przymus wobec przedstawiciela państwa. - art.51 KW’69 - jest zawsze przyczyną nieważności umowy.
Jest to przesłanka tradycyjna będąca norma zwyczajową. Złożenie podpisu przez zastraszonego
przedstawiciela państwa stanowi zawsze podstawę bezwzględnej nieważności umowy.
„Art.51. Wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem, które zostało spowodowane w drodze
przymusu wobec jego przedstawiciela przez czyny lub groźby skierowane przeciwko niemu, nie ma żadnego
skutku prawnego.”
f. przymus wobec państwa - art.52.
„Art.52.Traktat jest nieważny, jeżeli jego zawarcie zostało spowodowane przez groźbę lub użycie siły z
pogwałceniem zasad prawa międzynarodowego, wyrażonych w Karcie Narodów Zjednoczonych.”

Przymus wobec państwa jest bezwzględną przyczyną nieważności traktatu ale pod pewnymi warunkami.
Jest to przymus:

- tylko w postaci groźby lub użycia siły, a co więcej
- użycie siły musi być sprzeczne z zasadami prawa międzynarodowego wyrażonymi w Karcie NZ.

Narzucenie pod przymusem traktatu pokojowego państwu, które było agresorem w danym konflikcie nie
będzie więc stanowiło o nieważności takiego traktatu. Sytuacja ta została zresztą przewidziana expressis
verbis w art.75 KW’69, zgodnie z którym „Postanowienia niniejszej konwencji nie naruszają żadnych
obowiązków w stosunku do traktatu, które mogą powstać dla państwa-agresora w następstwie środków
podjętych zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych w związku z agresją dokonaną przez to państwo.
III Grupa: niezgodność z "ius cogens". - art.53 KW’69. Zaistnienie tej przyczyny stanowi o bezwzględnej
nieważności traktatu. Za niezwykle istotny należy również uznać zapis art.66 punkt a konwencji regulujący
kwestie proceduralne dotyczące doprowadzenia do unieważnienia umowy lub tez uznania jej za wygasłą.
Otóż artykuł ten postanawia, że w przypadku konfliktu co do zakwalifikowania danego zdarzenia do
katalogu norm ius cogens „...każda ze stron sporu dotyczącego stosowania lub interpretacji artykułu 53 lub
64 może, w drodze pisemnej skargi, przedłożyć go do rozstrzygnięcia Międzynarodowemu Trybunału
Sprawiedliwości, chyba że strony, za wspólnym porozumieniem, zgodzą się poddać spór arbitrażowi”
Postanowienie to jest klauzulą sądową dającą MTS kompetencje do rozpatrzenia wniesionego na jej
podstawie sporu.

II podział. Przyczyny nieważności względnej (art.46-50) i bezwzględnej (art.51-53).
Różnice dotyczą:

tego kto jest uprawniony do podniesienia zarzutu nieważności traktatu,

dopuszczalności unieważnienia jedynie fragmentu traktatu objętego nieważnością (tzw. podzielność
postanowień traktatowych),

możliwości konwalidowania traktatu.

Przyczyny nieważności traktatu w świetle KW’69.

Powyższy skan patrz: J.Sandorski, Nieważność umowy międzynarodowej, Warszawa 1978.

Brak rejestracji jako ograniczona przyczyna nieważności formalnej – status prawny umowy
niezarejestrowanej na podstawie Paktu Ligi Narodów i Karty NZ. Zdaniem H.Lauterpachta skutek z art.102
Karty NZ jest równoznaczny z nieważnością umowy międzynarodowej.

Propozycja podziału merytorycznych przyczyn nieważności umów:

przyczyny odnoszące się do naruszenia norm dotyczących kompetencji organów państwa (art.46)
oraz

przyczyny odnoszące się do naruszenia szczegółowych przepisów co do sposobu wyrażenia zgody
na związanie się umową.

Ograniczenie możliwości powoływania się na nieważność umów wynika również z:

domniemanie ważności umowy,

możność kwestionowania ważności traktatu lub zgody na związanie się traktatem tylko z
wykorzystaniem uregulowań konwencji (art.42)

konieczności uznania zobowiązań regulowanych w umowie ale istniejących także z innej podstawy
prawnej – zwyczaj lub inne umowy (art.43)

obowiązku zachowania procedur określonych przez konwencję. (art.65)

Unieważnienie traktatu lub zgody na związanie się traktatem – różnica przy umowach wielostronnych.
(oznacza tylko wyłączenie jednej strony).

Art.46.
Orzeczenie z 1994 roku (Katar vs. Bahrajn) – sprawa dotyczyła statusu prawnego dokumentu dotyczącego
zagadnień terytorialnych podpisanego przez ministrów spraw zagranicznych na zakończenie konsultacji.
Dokument ten został uznany przez MTS za umowę. Bahrajn argumentował, że jego minister spraw
zagranicznych nie zamierzał wiązać państwa w sposób sprzeczny z konstytucją.
Dwie szkoły: konstytucyjna (G.Scelle) i internacjonalistyczna (D.Anzilotti)
Praktyka traktatowa wydaje się skłaniać do przyjęcia rozwiązania, zgodnie z którym „jeśli akt organów
państwa został przyjęty w dobrej wierze przez inne strony (stronę), to odpowiedzialność za naruszenie norm
wewnętrznych spada na te organy.” (J.Sozański, s.105-106). Stanowisko to „zapobiega nadużyciom w sferze
kwestionowania ważności traktatów oraz gwarantuje trwałość umów”.

Różnice między nieważnością względną i bezwzględną umowy.
1. Powołanie przyczyny bezwzględnej musi nastąpić od strony danej umowy. (art.65 KPT)
2. Podzielność postanowień umowy – art.442
Zasadą jest niepodzielność traktatu – dlatego przypadki art.46,47 i 48.
3. Konwalidacja – art.45
Jak długo można powoływać się na podstawy nieważności.
MTS (1960 – sprawa przejścia przez terytorium indyjskie) – chodziło o traktat z końca XVIII wieku
ustanawiający „prawo przejścia”. MTS orzekł, że nie można unieważniać umowy z dalekiej przeszłości, w

Art. 44.

Podzielność postanowień traktatowych

1. Przewidziane w traktacie lub wynikające z

artykułu 56

prawo strony do wypowiedzenia, wycofania się lub zawieszenia

działania traktatu może być wykonywane jedynie w odniesieniu do całego traktatu, chyba że traktat postanawia inaczej lub
strony inaczej to uzgodnią.

2. Podstawa do unieważnienia, wygaśnięcia, wycofania się lub zawieszenia działania traktatu, uznana w niniejszej

konwencji, może być powołana tylko w odniesieniu do całego traktatu, z wyjątkiem tego, co przewidziano w następujących
ustępach lub w

artykule 60

3. Jeżeli podstawa ta dotyczy wyłącznie określonych postanowień, można się na nią powołać wyłącznie w odniesieniu do

tych postanowień, gdy:

a) wspomniane postanowienia, jeśli chodzi o ich stosowanie, dają się oddzielić od reszty traktatu;
b) wynika z traktatu lub w inny sposób ustalono, że przyjęcie tych postanowień nie stanowiło istotnej podstawy zgody

innej strony lub stron na związanie się traktatem jako całością, oraz

c) dalsze wypełnianie pozostałej części traktatu nie byłoby niesprawiedliwe.
4. W przypadkach przewidzianych w artykułach 49 i 50 państwo uprawnione do powołania się na oszustwo lub

przekupstwo może uczynić to w odniesieniu do całości traktatu bądź - w przypadkach wskazanych w ustępie 3 - tylko do
poszczególnych postanowień.

5. W przypadkach przewidzianych w

artykułach 51, 52 i 53

nie jest dozwolone żadne wydzielenie postanowień traktatu.

oparciu o normy, praktykę i procedury międzynarodowe, które w istotnym stopniu zostały rozwinięte w
późniejszym okresie i są różne od przesłanek nieważności w momencie zawierania umowy.

III Wykład
Zakres rzeczowy, podmiotowy i terytorialny obowiązywania umowy.

(

)

Zasada - umowa międzynarodowa obowiązuje w całości.

- niektóre umowy wielostronne dopuszczają możliwość związania się tylko ich częścią. Przykład:

państwo, które nie podpisało Karty NZ może przystąpić do Statutu MTS, który jest integralną częścią Karty
(wynika to z art.92 Karty NZ).

. - Zastrzeżenia.

Wg. W.Góralczyka zastrzeżenie, to - jednostronne oświadczenie złożone przez państwo podczas
podpisywania, ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia do umowy, za pomocą którego zmierza
ono do uchylenia lub modyfikacji skutków prawnych określonych postanowień umowy w ich zastosowaniu
do tego państwa.
Cel ? - najczęściej uchylenie stosowania określonych postanowień umowy w stosunku do siebie. Możliwe są
jednak także zastrzeżenia polegające na modyfikacji postanowień, np. poprzez wskazanie przyjętej przez
siebie interpretacji określonych postanowień umowy, czyli na nadaniu im określonego, szczególnego
znaczenia.
Do kiedy ? - zastrzeżenia można składać najpóźniej w momencie ostatecznego wyrażenia zgody na
związanie się umową. Zastrzeżenie jest wówczas składane razem z ratyfikacją, zatwierdzeniem, itp.

Możność (dopuszczalność) zgłaszania zastrzeżeń - art.19 konwencji. Jak ustalić czy zastrzeżenie może być
składane do danej umowy ?
a) gdy kwestia została uregulowana w samej umowie - 3 sytuacje:

- umowa postanawia, że dopuszczalne jest składanie zastrzeżeń (bez ograniczeń),
- umowa wyklucza możliwość składania zastrzeżeń,
- umowa zezwala na składanie zastrzeżeń tylko do określonych (mniej istotnych) postanowień,

natomiast pozostałe jako istotne muszą być przyjęte przez strony bez zastrzeżeń.
b) gdy dopuszczalność nie została uregulowana w umowie:

- możliwe pod warunkiem, że zastrzeżenia nie są sprzeczne z przedmiotem i celem umowy. Takie

stanowisko zostało przedstawione w opinii doradczej MTS-u z 1951 roku w sprawie dopuszczalności
zgłaszania zastrzeżeń do konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku.

Forma zastrzeżenia, jego wyraźnego przyjęcia i sprzeciwu - art.23.1 KW’69.
Muszą być one sformułowane na piśmie i zakomunikowane umawiającym się państwom, jak również innym
państwom, które są uprawnione do stania się stroną umowy.

Przyjęcie zastrzeżenia - art.20 konwencji
Aby umowa z poczynionym przez nas zastrzeżeniem weszła w stosunku do nas w życie, zastrzeżenie to
musi zostać przyjęte.

Przyjęcie zastrzeżenia może być wyraźne, bądź milczące (dorozumiane).

- przyjęcie domniemane - art.20.5 KW’69 - brak sprzeciwu w terminie 12 miesięcy.

Kwestia przyjęcia zastrzeżenia a obowiązywanie umowy między państwami - stronami tej samej umowy
wielostronnej. Generalnie w następstwie przyjęcia zastrzeżenia państwo, które je zgłosiło staje się stroną
umowy w stosunku do państwa przyjmującego zastrzeżenie. Konwencja reguluje w tym zakresie dwie
sytuacje:
- aby państwo zgłaszające zastrzeżenie w ogóle mogło przystąpić do umowy:
art. 20.4.c - Aby definitywne wyrażenie zgody na związanie się traktatem (zawierające zastrzeżenie) stało
się skuteczne, zastrzeżenie sformułowane w tym akcie musi zostać przyjęte przynajmniej przez jedną z
pozostałych stron umowy, chyba że sama umowa postanawia inaczej.
- powiększanie liczby stron związanych z nami w obrębie tej samej umowy wielostronnej:
art.20.4.a - jeżeli umowa nie postanawia inaczej, przyjęcie zastrzeżenia przez inne państwo stronę tej
umowy powoduje, że państwo zgłaszające zastrzeżenie staje się stroną tej umowy w stosunku do państwa
przyjmującego zastrzeżenie, jeżeli umowa dla tych państw weszła już w życie albo z chwilą jej wejścia w
ż

ycie.

Konwencja przewiduje szczegółowe uregulowania co do przyjmowania zastrzeżeń w odniesieniu do trzech
rodzajów umów:
- art.20.1 – w przypadku zastrzeżenia wyraźnie dopuszczonego przez umowę – wówczas nie trzeba
przyjmować takiego zastrzeżenia chyba że umowa tak stanowi;
- art.20.2 – gdy stosowanie umowy w całości jest istotnym warunkiem zgody stron (wąskie grono) na
związanie się umowy, (istotny - przedmiot i cel umowy) – wówczas zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez
wszystkie dotychczasowe strony umowy;
-art.20.3 – gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji międzynarodowej – wówczas zastrzeżenie
musi zostać przyjęte przez właściwy organ tej organizacji, chyba że sama umowa stanowi inaczej.

Dopuszczalność zgłaszania zastrzeżeń - ciąg dalszy:

ograniczenia czasowe oraz

postanowienia wyłączające możliwość składania zastrzeżeń.

Ad.1) Ograniczenie czasowe wynika z przedstawionej powyżej definicji, stwierdzającej, że złożenie
zastrzeżenia może nastąpić „...przy podpisaniu, ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu do
traktatu”. Stanowi to podstawę do stwierdzenia, iż zastrzeżenie może zostać złożone najpóźniej w momencie
ostatecznego wyrażenia zgody na związanie się umową międzynarodową.
Ponadto - w przypadku umów zawieranych w trybie złożonym zastrzeżenie złożone w momencie podpisania
umowy musi „...zostać formalnie potwierdzone przez państwo czyniące zastrzeżenie w chwili wyrażenia
zgody na związanie się tym traktatem” (art.23 ust.2).W takim „...przypadku zastrzeżenie uważa się za
złożone w dniu jego potwierdzenia.” J.Pieńkos zauważa, że zastrzeżenia zgłaszane „...przy podpisaniu
umowy, która podlega jeszcze ratyfikacji, mogą być traktowane tylko jako zasygnalizowanie partnerom, że
dane zastrzeżenie będzie prawdopodobnie zgłoszone i przy ratyfikacji, wtedy bowiem dopiero jest ono
miarodajne.”3
Ad. 2) Wyłączenie możliwości składania zastrzeżeń.
Zasada - (art.19) wolność składania zastrzeżeń. Są one bowiem dopuszczalne, chyba że dana umowa
międzynarodowa stanowi inaczej.
Uzupełnienie zasady - wyłączenie możliwości składania zastrzeżeń w przypadku gdy umowa nie zawiera co
prawda takiego zakazu ale dane zastrzeżenie byłoby sprzeczne z przedmiotem i celem tej umowy.
W opinii MTS z 1951 roku nie ma wyjaśnienia pojęcia „zgodności z przedmiotem i celem traktatu. Jest
jedynie stwierdzenie, że państwo, które wskaże na taką niezgodność jako podstawę swojego sprzeciwu
będzie mogło uważać się za niezwiązane traktatem z sygnatariuszem, który złożył dane zastrzeżenie.

3 J.Pieńkos: Prawo międzynarodowe publiczne, Zakamycze 2004, s.320.

Konwencja z 1965 roku w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej stwierdza, że (art.20)
„zastrzeżenie nie dające się pogodzić z przedmiotem i celem niniejszej Konwencji, jak również zastrzeżenie,
które powodowałoby zahamowanie działalności któregokolwiek z organów ustanowionych przez niniejszą
Konwencję nie jest dopuszczalne”.
J.Sozański – „Może to sugerować, że każde zastrzeżenie powodujące utrudnienie stosowania postanowień
konwencji jest sprzeczne z jej przedmiotem i celem. Sprzeczne z nim będzie zwłaszcza każde ograniczenie
zakresu i skuteczności jego najważniejszych postanowień”4.

Zgodność zastrzeżenia z przedmiotem i celem umowy jest oceniana przez poszczególne, zainteresowane
państwa, w drodze zgłaszania sprzeciwów. M.Frankowska - "...państwo, które wyrazi sprzeciw wobec
zgłoszonego zastrzeżenia może tę właśnie przyczynę podać jako podstawę swojej decyzji". Autorka dodaje,
ż

e nie oznacza to aby dane zastrzeżenie było obiektywnie niezgodne z przedmiotem i celem umowy, a inne

państwa "...mają swobodę zajęcia stanowiska wobec zgłoszonego zastrzeżenia". Swoboda ta polegała zaś
będzie na przyjęciu danego zastrzeżenia lub zgłoszeniu do niego sprzeciwu.
Oczywiście państwa mogą w umowie ustalić inną regułę. M.Frankowska jako przykład podaje art.20 ust.2
konwencji w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 21 grudnia 1965 roku
przewidujący, że "... zastrzeżenie odrzucone przez 2/3 stron uznaje się za niezgodne z jej przedmiotem oraz
celem i jako takie - za niedopuszczalne

KW ‘69 zawiera dwa uregulowania szczegółowe, przewidujące ograniczenia w zakresie dopuszczalności
zgłaszania zastrzeżeń.

złożenie zastrzeżenia do statutu organizacji międzynarodowej wymaga przyjęcia tego
zastrzeżenia przez kompetentny organ tej organizacji, chyba że statut stanowi inaczej (art.20
ust.3).

ii)

art.20 ust.2 - wymóg przyjęcia zastrzeżenia przez wszystkie strony, "gdy z ograniczonej liczby
państw negocjujących5 oraz z przedmiotu i celu traktatu wynika, że stosowanie traktatu w
całości między wszystkimi stronami jest istotnym warunkiem każdego z nich na związanie się
traktatem".

Wymóg jednomyślnego przyjęcia zastrzeżenia - pierwotnie nie odnosił się jedynie do umów o
ograniczonym uczestnictwie ale obejmował przyjmowanie wszystkich zastrzeżeń. S.E.Nahlik określa
wymóg jednomyślnego przyjęcia jako "tradycyjny" . R.Szafarz wskazuje, że rezolucja Rady Ligi
Narodów z 17.06.1927 roku (odnosząca się do raportu Komitetu Ekspertów dla Stopniowej Kodyfikacji
Prawa Międzynarodowego Ligi Narodów dotyczącego dopuszczalności zastrzeżeń do traktatów
powszechnych) "... ustanawiała m.in. wymaganie jednomyślnej zgody stron i sygnatariuszy traktatu na
przyjęcie zastrzeżenia, jako warunek sine qua non jego skuteczności prawnej.”

Sens instytucji - modyfikacja zakresu przedmiotowego umowy międzynarodowej. (Skutek prawny
zastrzeżenia - modyfikacja postanowień umowy w zakresie tego zastrzeżenia, w stosunkach pomiędzy
państwem czyniącym zastrzeżenie a państwem wobec którego zastrzeżenie to stało się skuteczne, na
zasadzie wzajemności. Ust.2 tego samego artykułu konwencji stwierdza, że zastrzeżenie "... nie modyfikuje
postanowień traktatu dla pozostałych stron traktatu w ich wzajemnych stosunkach".

aby ustalić aktualny przedmiotowy zakres obowiązywania (stan prawny) danej umowy

międzynarodowej pomiędzy poszczególnymi jej stronami należy oprócz tekstu samej umowy wziąć pod

4 Sozański J.: Współczesne prawo traktatów, s. 75.
5 Zgodnie z definicją zawartą w art2 ust.1 pkt f tej konwencji "państwo negocjujące" oznacza państwo, które brało udział w
opracowaniu i przyjęciu tekstu traktatu.

uwagę także wszystkie zastrzeżenia i sprzeciwy do niej zgłoszone. Publikowane są one w United Nations
Treaty Series (UNTS).

Na uwagę zasługuje również uregulowana w art.23§2 KW’69 kwestia potwierdzenia zastrzeżenia. Otóż o
potwierdzeniu zastrzeżenia mówimy w sytuacji gdy zostało ono złożone w momencie podpisania umowy
podlegającej zatwierdzeniu lub ratyfikacji, czyli zawieranej w trybie złożonym. Wówczas zastrzeżenie takie
musi zostać formalnie potwierdzone w momencie ostatecznego wyrażenia zgody na związanie się umową,
to jest w momencie jej zatwierdzenia lub ratyfikacji.
Należy jeszcze dodać, że jeżeli jakieś państwo przyjmie zastrzeżenie pomiędzy momentem jego złożenia a
potwierdzeniem, to oczywiście żadne ponowne potwierdzenie przyjęcia zastrzeżenia nie jest wymagane.

Pytanie o moment wywarcia skutku prawnego przez zastrzeżenie implikujący modyfikację postanowień
umowy w stosunkach wzajemnych.
KW ‘69 uzależnia powstanie tego skutku od akceptacji państw. Można przy tym stwierdzić, że forma tej
akceptacji uzależniona jest od treści danej umowy. Zgoda może być bowiem udzielona bądź generalnie,
bądź też w odniesieniu do poszczególnych zastrzeżeń. Zgoda generalna może zostać udzielona na podstawie
art.20 ust.1 konwencji, który przewiduje, że zastrzeżenie "...wyraźnie dopuszczone przez traktat nie wymaga
ż

adnego późniejszego przyjęcia przez pozostałe umawiające się państwa6, chyba że traktat tak postanawia".

W pozostałych przypadkach akceptacja jest wyrażana każdorazowo, przybierając formę wyraźnego lub
dorozumianego przyjęcia zastrzeżenia.
Pierwsze z nich musi zostać sformułowane na piśmie i zakomunikowane umawiającym się państwom oraz
innym państwom uprawnionym do stania się stronami traktatu7.
Przyjęcie domniemane następuje w przypadku jeżeli państwo nie sprzeciwiło się zastrzeżeniu "... w ciągu
dwunastu miesięcy od notyfikowania mu zastrzeżenia albo do dnia wyrażenia zgody na związanie się
traktatem, w zależności od tego, która z tych dat jest późniejsza"8. Komentowana norma zezwala państwu
na złożenie sprzeciwu także po wyrażeniu przez nie zgody na związanie się traktatem, jednakże jedynie w
tym przypadku jeżeli zastrzeżenie zostało mu notyfikowane później niż 12 miesięcy przed wyrażeniem
zgody na związanie się daną umową. F.Horn stwierdza, że termin 12 miesięcy został wprowadzony podczas
prac nad projektem KW ‘69 i stanowi wyraz postępowego rozwoju prawa międzynarodowego a nie jego
kodyfikacji. Zastosowanie tego terminu może mięć więc miejsce wyłącznie w stosunkach pomiędzy
stronami KW ‘69 od momentu jej wejścia w życie, to jest od 27 stycznia 1980 roku.

Skutek wyraźnego lub domniemanego przyjęcia zastrzeżenia regulowany jest przez art.20 ust.4 pkt a

konwencji przewidujący, że "...przyjęcie zastrzeżenia przez inne umawiające się państwo czyni państwo
zgłaszające zastrzeżenie stroną traktatu w stosunku do tego innego państwa, jeżeli traktat dla tych państw
wszedł już w życie bądź z chwilą jego wejścia w życie", chyba że dany traktat stanowi inaczej.

Sprzeciw wobec zastrzeżeń -
Konwencja przewiduje dwa rodzaje sprzeciwu, W.Góralczyk nazywa je: sprzeciwem zwykłym i
kwalifikowanym. M.Frankowska mówi natomiast o minimalnym i maksymalnym skutku sprzeciwu. Różnią
się one pod względem powodowanych przez nie skutków prawnych.
Zasadą ogólną jest (art.20.4.b), że zgłoszenie sprzeciwu przez inne umawiające się państwo nie stanowi
przeszkody dla wejścia w życie umowy pomiędzy państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym

6 Zgodnie z definicją zawartą w art2 ust.1 pkt f tej konwencji "państwo umawiające się" oznacza państwo, które wyraziło zgodę
na związanie się traktatem, bez względu na to, czy traktat wszedł w życie, czy tez nie."
7 Art.23. ust.1 konwencji przewiduje konieczność zachowania takiej formy i procedury nie tylko dla wyraźnego przyjęcia
zastrzeżenia ale również dla samego zastrzeżenia oraz sprzeciwu wobec zastrzeżenia.
8 patrz: art.20 ust.5 Konwencji Wiedeńskiej z 1969 roku.

zastrzeżenie (sprzeciw zwykły), chyba że zostanie stanowczo wyrażony zamiar przeciwny (sprzeciw
kwalifikowany) lub sama umowa stanowi inaczej. Warto podkreślić, że w tym postanowieniu zapisane
zostało domniemanie na rzecz sprzeciwu zwykłego.
Jeżeli chodzi o skutki prawne obu sprzeciwów, to zajmuje się tym art. 21.3 KW’69.
- sprzeciw zwykły - postanowienia do których zgłoszono zastrzeżenie a następnie sprzeciw, nie mają
zastosowania między tymi dwoma państwami (czyli składającym zastrzeżenie a składającym sprzeciw).
Czyli, jeżeli zastrzeżenie polegało na uchyleniu określonego postanowienia umowy to sprzeciw nie zmienia
stanu prawnego, ma natomiast znaczenie polityczne. Jeżeli natomiast zastrzeżenie polegało np. na
określonej interpretacji pewnego przepisu, to sprzeciw zwykły zmienia stan prawny i powoduje że
postanowienia te nie będą w ogóle stosowane.
- sprzeciw kwalifikowany - umowa nie wchodzi w ogóle w życie pomiędzy państwem, które zgłosiło
zastrzeżenie, a państwem zgłaszającym taki sprzeciw. Wówczas państwa te będąc stronami tej samej
umowy wielostronnej nie są związane jej postanowieniami w stosunkach wzajemnych.

Sprzeciwy: zwykły i kwalifikowany.

Dwa zagadnienia szczegółowe.

Domniemanie na rzecz sprzeciwu zwykłego. - art.20 ust.4 pkt b konwencji stwierdza, że złożenie
sprzeciwu do zastrzeżenia "... nie stanowi przeszkody dla wejścia traktatu w życie" między danymi
państwami "... chyba że zamiar przeciwny zostanie stanowczo wyrażony przez sprzeciwiające się
państwo".

Kwestia tzw. politycznego skutku sprzeciwu zwykłego. O głównie politycznym lub moralnym9
skutku sprzeciwu zwykłego możemy mówić w sytuacji, w której mamy do czynienia z zastrzeżeniem
mającym na celu uchylenie, a nie modyfikację, danego postanowienia umownego. Skutek prawny
złożenia sprzeciwu zwykłego do takiego zastrzeżenia jest bowiem tożsamy ze skutkiem wywołanym
przyjęciem tego zastrzeżenia polegającym na uchyleniu stosowania danego postanowienia umowy w
stosunkach wzajemnych. Inna jest natomiast wymowa polityczna takiego kroku.

Zarówno zastrzeżenie, jak i sprzeciw wobec niego złożony mogą być w każdej chwili wycofane, chyba że
dana umowa postanawia inaczej (art.22 ust. 1 i 2). Konwencja przewiduje przy tym, że wycofanie
zastrzeżenia i sprzeciwu musi zostać dokonane na piśmie (art.23 ust.4), a akty te staną się skuteczne z
chwilą zawiadomienia, odpowiednio: państwa umawiającego się lub państwa, które zgłosiło zastrzeżenie.

Deklaracje interpretacyjne.
Dopuszczalność składania w art.310 Konwencji prawa morza z 1982 r., chociaż nie pozwala ona na
składanie zastrzeżeń (z wyjątkiem zastrzeżeń wyraźnie dopuszczonych przez traktat).
Artykuł ten przewiduje możliwość składania deklaracji lub oświadczenia w celu dostosowania ustaw lub
przepisów wewnętrznych państwa do postanowień Konwencji, pod warunkiem, że deklaracje te i
oświadczenia nie powodują wyłączeń lub zmiany mocy prawnej postanowień Konwencji w odniesieniu do
tego państwa.
Konwencja wskazuje więc wyraźnie, że deklaracje te nie mogą być ukrytymi zastrzeżeniami.

Kwestia odróżnienia deklaracji składanych przez poszczególne państwa od składanych przez wszystkie
strony umowy. Mogą one wówczas zostać potraktowane jako integralna cześć umowy. W takiej sytuacji ich
ewentualna zmiana podlega procedurze właściwej dla zmiany samej umowy. (Tak w orzeczeniu MTS w
sprawie Ambateliosa z 1952 r.10

9 patrz: W.Góralczyk, S.Sawicki: Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa.2009, s.93.
10 patrz szerzej: A.Wyrozumska: Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006, s.248.

Ukryte zastrzeżenia – Syria – deklaracja do art.52 KPT stwierdzająca, że pod pojęciem przymusu Syria
rozumie również przymus „ekonomiczny i polityczny”.
Reakcją – sprzeciw państw: USA, Wielka Brytania, Szwecja.

Polska również korzysta z możliwości składania deklaracji interpretacyjnych11.
Deklaracje do:

Konwencji ramowej om ochronie mniejszości narodowych przyjętej w Strasbourgu w 1995 r.,

Trzy deklaracje do Traktatu o przystąpieniu do UE z 2003 r.

(

)

W stosunku do danej umowy międzynarodowej wszystkie państwa możemy podzielić na dwie grupy: na
strony umowy i państwa trzecie.
Zasada - umowa międzynarodowa wiąże strony ("ius facit inter partes").
Definicja "strony" - art.2.1.g KW’69. Termin ten „oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się
traktatem i w stosunku do którego traktat wszedł w życie”.
Umowa międzynarodowa tworzy prawa i obowiązki jedynie dla stron, czyli nie wpływa na sytuację prawną
państw trzecich ("pacta tertiis nec prosunt nec nocent").
W konwencji zostało to ujęte w art.34, który stwierdza, że: „traktat nie tworzy obowiązków ani praw dla
państwa trzeciego bez jego zgody”. Czasami jednak mamy do czynienia z umowami, które wpływają na
sytuację prawną państwa trzeciego.

(

)

Cechy charakterystyczne umów na korzyść państwa trzeciego.

Art.36 KW’69 przewiduje, że potrzebna jest zgoda obdarowanego, choć może być dorozumiana. Z
suwerenności państwa wynika bowiem, że nie można mu nic narzucać wbrew jego woli.

państwo trzecie nie może domagać się wykonania umowy zawartej przez inne państwa, chyba że
państwa te przyznały mu takie prawa. Umowa wiąże tylko strony i mogą ją zmienić a nawet odwołać
dopóki umowa nie zostanie wykonana, chyba że w umowie ustalono, że prawo nadane państwu
trzeciemu zamierzano uważać za nie podlegające zmianie bez jego zgody – (art.37.2.).

jeżeli umowa została już wykonana i państwo nabyło zaofiarowane w niej korzyści, to nie mogą być
one odwołane bez zgody tego państwa trzeciego, chyba że możliwość taką przewidywała sama
umowa.

(

)

Cechy charakterystyczne instytucji:

Ustanowienie obowiązków dla państwa trzeciego nie może się obyć bez jego zgody. Tym samym
jest to możliwe w zupełnie wyjątkowych okolicznościach. Zgoda państwa musi być wyrażona
wyraźnie i na piśmie - zgody tej nie można domniemywać. (art.35)
Wyjątek!! - sytuacja państwa - agresora. Dopuszczalność narzucenia takiemu państwu bez jego
zgody pewnych obowiązków wynika z przytoczonego już art.75 konwencji.

11 Ibidem: s.249-250.

Art.37.1 - obowiązek może być odwołany lub zmodyfikowany tylko za zgodą stron umowy i
państwa trzeciego, chyba że ustalono, że uzgodniły one inaczej.

Zasada generalna stanowi, że umowa wiąże strony na całym ich terytorium.
Art.29 KW’69: Terytorialny zasięg traktatów.

„Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie zostaje ustalony w inny sposób, traktat wiąże każdą
stronę w odniesieniu do całego jej terytorium.”

Jednak niektóre umowy (tzw. um. zlokalizowane) wiążą tylko na określonym terytorium, które może być
tylko częścią terytorium państwowego (np. umowy dotyczące określonej rzeki). Mogą być też umowy
regulujące sytuację obszarów nie podlegających suwerenności żadnego państwa, np: morza pełnego, czy
przestrzeni kosmicznej.
Traktat antarktyczny – wyraźnie określa, że dotyczy stref położonych na południe od 60 stopnia szerokości
geograficznej, włączając w to wszystkie pola lodowe.

Formułę pozwalającą stosować umowę szerzej niż na teryt. państwa strony przyjęła także EKPC .
Zobowiązuje ona do zapewnienia praw i wolności w niej określonych wszystkim osobom
„...podlegającym ich jurysdykcji”. Dotyczy to więc również sytuacji gdy nad jakimś terenem państwo
sprawuje jurysdykcję z innego tytułu, np. okupacji tego terytorium. Zob. sprawa V.i B. Bankovic v.Belgia
i inne państwa NATO.

Powyższy skan patrz: A.Wyrozumska: Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006, s.282.

Klauzula kolonialna - w okresie istnienia państw kolonialnych, z reguły jako terytorium państwowe, przy
podpisywaniu umów międzynarodowych, rozumiano tylko terytorium metropolii. Natomiast, jeśli miano
zamiar rozciągnąć stosowanie umowy także na kolonie i terytoria zależne, to umieszczano w umowie tzw.
"klauzulę kolonialną". Klauzula ta była krytykowana zwłaszcza w związku z umowami o charakterze
humanitarnym.
Na konferencji wiedeńskiej, przeciwko dzieleniu państw na metropolię i kolonie wystąpiły państwa
"trzeciego świata" i państwa socjalistyczne. Ostatecznie zapisano w art.29 konwencji zasadę, że umowa
wiąże stronę w odniesieniu do całego jej terytorium, chyba że odmienny zamiar stron wynika z samego
traktatu, bądź też został ustalony w inny sposób.
3) Klauzula kolonialna – art.63 EKPC – każde państwo może w chwili ratyfikacji lub w jakimkolwiek
późniejszym czasie oświadczyć w drodze notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy,
ż

e konwencja obowiązywać będzie na wszystkich lub niektórych terytoriach, za których stosunki

międzynarodowe państwo to odpowiada.

Klauzula federalna – jest to postanowienie, które może być stosowane w umowach międzynarodowych
zawieranych przez państwa związkowe. Uzależnia ona obowiązywanie postanowień umowy od decyzji
państw wchodzących w skład państwa związkowego (np.landów)
Klauzula federalna ogranicza stosowanie traktatu zawartego w imieniu federacji w odniesieniu do jej części
składowych. Obecnie coraz rzadziej stosowana, ze względu na:

niechęć państw do rozmywania odpowiedzialności państwa federalnego poprzez uznawanie, że nie
reprezentuje ono swoich części składowych,

fakt, że klauzula oznacza zmniejszenie zobowiązań federacji.

Niekiedy występuje i jest wówczas szczegółowo regulowana. Np. w art.4 konwencji budapesztańskiej
(Rady Europy) z 2001 r. w sprawie ceberprzestępczości.

Powyższy skan patrz: A.Wyrozumska: Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006, s.283

IV Wykład

Zakres czasowy obowiązywania umowy.

1) Zasada "lex retro non agit" – prawo nie działa wstecz.

Ta podstawowa zasada prawna ma zastosowanie również do umów międzynarodowych. Art.28 KW’69
stanowi: „Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, jego
postanowienia nie wiążą strony w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani
w odniesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku
do tej strony.”

2) Obowiązywanie umowy międzynarodowej - umowa obowiązuje od momentu jej uprawomocnienia się, to
jest kiedy dojdzie do definitywnego wyrażenia zgody na związanie się umową i kiedy dokonane zostaną
tzw. wszelkie niezbędne czynności dla uprawomocnienia się umowy.
Umowa obowiązuje od uprawomocnienia się. Nie oznacza to jednak automatycznie, iż od tego samego
momentu musi być stosowana. Wprowadza się rozróżnienie momentu od którego traktat obowiązuje i
momentu od którego może być stosowany.
3) Wejście w życie traktatu – jest to moment od którego umowa jest stosowana a jego wystąpienie
determinowane jest treścią postanowień traktatu.
Natomiast jeżeli nie ma klauzuli w samej umowie to:

- ustalamy jaka była intencja stron,
- jeżeli nie ustalimy intencji odmiennej to, umowa nie podlegająca ratyfikacji wchodzi w życie w chwili
podpisania, a umowa podlegająca ratyfikacji - z chwilą dokonania wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.
4) Zawieszenie stosowania traktatu.
Umowa powinna być stosowana od chwili wejścia jej w życie do wygaśnięcia. Czasami jednak
dopuszczalne jest zawieszenie jej postanowień.
Zawieszenie może być przewidziane w samej umowie lub też w innym porozumieniu między stronami.
Zawieszenie działania umowy może nastąpić na podstawie jej postanowień lub za zgodą jej stron (art.57
KW’69). Istnieje również możliwość zawarcia porozumienia, co do zawieszenia postanowień umowy tylko
między niektórymi stronami umowy wielostronnej (art.58 KW’69).
Powody zawieszenia stosowania całości lub części umowy, które mogą być powoływane przez strony - to
pogwałcenie umowy przez kontrahenta, niemożność jej wykonania i zasadnicza zmiana okoliczności.
Art.72 KW’69 reguluje następstwa zawieszenia działania traktatu. Artykuł ten przewiduje, że zawieszenie
zwalnia strony z obowiązku wypełniania postanowień traktatu w okresie zawieszenia, nie wpływa jednak na
stosunki prawne ustanowione przez traktat między stronami. Zawieszenie nie przesądza więc o statusie
zawartej umowy, np. czy jest ważnie zawarta.
Konwencja obliguje ponadto strony zawieszonego traktatu do działania w dobrej wierze, czyli do
powstrzymania się od działań, które uniemożliwiłyby jego ponowne stosowanie. W przypadku zaistnienia
sporu strony nie powinny, więc dążyć do dalszego zaogniania sytuacji.

5) wygaśnięcie umowy międzynarodowej z przyczyn przez nią przewidzianych.
a) upływ czasu, na jaki umowa została zawarta. Niekiedy umowy posiadają klauzulę prolongacyjną.
Pozwala ona na automatyczne przedłużenie stosowania umowy, jeżeli ktoś jej nie wypowie na odpowiedni
czas naprzód.
b) spełnienie się warunku rozwiązującego - nastąpienie zdarzenia przyszłego i niepewnego powodującego
wygaśnięcie umowy.
Np. art.11 układu warszawskiego przewidywał wygaśnięcie układu, z chwilą zawarcia ogólnoeuropejskiego
układu o bezpieczeństwie zbiorowym.
c) wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami. - odpowiednie klauzule przewidujące możliwość
wypowiedzenia umowy.

Wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami.

Przykład - Oświadczenie rządowe z 12.09.1973 roku (Dz.U. nr 41/1973, poz.255) w sprawie wypowiedzenia
przez Polską Rzeczypospolitą Ludową Konwencji nr 48 Międzynarodowej Organizacji Pracy w sprawie
ustanowienia międzynarodowego systemu zachowania uprawnień w ubezpieczeniu na wypadek inwalidztwa,
starości i śmierci, przyjętej w Genewie dnia 22 czerwca 1935 r.

„Podaje się niniejszym do wiadomości, że zgodnie z artykułem 26 Konwencji nr 48 Międzynarodowej

Organizacji Pracy w sprawie ustanowienia międzynarodowego systemu zachowania uprawnień na

wypadek inwalidztwa, starości lub śmierci12, przyjętej w Genewie dnia 22 czerwca 1935 r. (Dz.U. z 1935
r. Nr 21, poz. 134), zostało notyfikowane Dyrektorowi Generalnemu Międzynarodowego Biura Pracy dnia
10 sierpnia 1973 r. wypowiedzenie przez Polską Rzeczpospolitą Ludową powyższej konwencji.

Jednocześnie podaje się do wiadomości, że wyżej wymieniona konwencja przestanie obowiązywać

Polskę od dnia 10 sierpnia 1974 r.

Minister Spraw Zagranicznych: S. Olszowski”13

6) Wygaśnięcie umowy międzynarodowej z przyczyn przez nią nie przewidzianych.
Sytuacja prawna jest jasna, gdy mamy do czynienia z wygaśnięciem umowy międzynarodowej za zgodą
wszystkich stron, albo na skutek powstania pewnych sytuacji obiektywnych.
Spór (ewentualny), gdy wygaśnięcie ma nastąpić na skutek działania nie wszystkich kontrahentów.
Przyczyny:
1. Uznanie umowy za wygasłą za zgodą wszystkich stron (uchylenie umowy międzynarodowej zgodną wolą
stron).
2. Całkowite wykonanie umowy - np. umowy dotyczącej zapłaty odszkodowania lub restytucji mienia po
ich wykonaniu. Taka umowa z chwilą jej wykonania wygasa bez konieczności składania jakichkolwiek
oświadczeń w tym względzie.
3. Utrata podmiotowości przez jedną ze stron.
Utrata niepodległości przez jedną ze stron jest faktem obiektywnym i nie budzi wątpliwości. Powstaje
natomiast złożone zagadnienie sukcesji.
Utrata podmiotowości w przypadku umowy dwustronnej skutkuje jej wygaśnięciem, natomiast przy
wielostronnej jedynie zmniejszeniem liczby kontrahentów.

4. Możliwość jednostronnego wycofania się z umowy.
Art.56 KW’69 - jeżeli sama umowa nie przewiduje jednostronnego wypowiedzenia, ani nie wynika to (nie
można tego domniemywać) z intencji stron lub z charakteru traktatu, to wypowiedzenie jednostronne jest w
zasadzie niedopuszczalne, ze względu na zasadę "pacta sunt servanda".
Konwencja uznaje jednak istnienie okoliczności zezwalających w wyjątkowych wypadkach na uznanie
(jednostronne) umowy za wygasłą lub wycofanie się z niej.

. Art.60 KW’69.

Jeżeli jedna ze stron istotnie narusza umowę dwustronną to nie można wymagać od drugiej strony
przestrzegania postanowień tej umowy.

e - tylko istotne naruszenie może stanowić podstawę wycofania się z umowy, a nie drobne i

przypadkowe.
Art.60 ust.3 precyzuje że istotne naruszenie traktatu polega na:
a) nie przewidzianym w niniejszej konwencji odrzuceniu traktatu lub
b) pogwałceniu postanowienia istotnego dla osiągnięcia przedmiotu i celu traktatu.
Art.60 ust.2 reguluje natomiast skutki istotnego naruszenia przez jedną ze stron umowy wielostronnej.
Wówczas wszystkie pozostałe strony umowy mogą uznać, że ze względu na naruszenie dokonane przez
jedną ze stron (istotne) jej dalsze obowiązywanie mija się z celem i zgodną wolą doprowadzić do
całkowitego wygaśnięcia umowy, bądź też mogą spowodować wygaśnięcie umowy jedynie w stosunkach
między nimi a państwem winnym naruszenia. Regulacja ta dotyczy więc wszystkich pozostałych państw-
stron umowy działających zgodnie. Natomiast pojedyncze państwo strona nie jest w świetle powyższych

12 Art.26 ust.1 tej konwencji stanowi: „Każdy Członek, który ratyfikował niniejszą konwencję, może po upływie lat pięciu od
daty pierwotnego wejścia jej w życie wypowiedzieć ja aktem, który prześle do zarejestrowania Sekretarzowi Generalnemu Ligi
Narodów. Wypowiedzenie to nabiera mocy dopiero po upływie roku od daty zarejestrowania. (Dz.U. Nr 21 z 1939 r., poz.134).
13 tekst polski: Dz.U. nr 41/1973, poz.255)

uregulowań władne do samodzielnego uznania za wygasłą umowy wielostronnej a co najwyżej może
powołać daną przyczynę jako podstawę zawieszenia działania umowy.
Warto wskazać jeszcze na ust.5 komentowanego artykułu, który stwierdza brak możliwości wypowiedzenia
ani zawieszenia postanowień umownych dotyczących ochrony osoby ludzkiej zawartych w umowach o
charakterze humanitarnym. Postanowienia te w szczególności obejmują zakaz stosowania jakichkolwiek
represaliów przeciwko osobom chronionym przez te traktaty. Postanowienie to jest ogromnie istotne
albowiem nawet istotne naruszenie przepisów humanitarnych (np. dotyczących traktowania jeńców
wojennych) nie daje pozostałym stronom umowy, niezależnie od tego czy wszystkim czy też działającym
indywidualnie, podstawy do podjęcia kroków mających na celu doprowadzenie do wygaśnięcia umowy lub
też zawieszenia jej postanowień w stosunku do państwa winnego naruszeń. Expressis verbis wyłączono
również możliwość zastosowania represalió mających charakter niehumanitarny.

(

)

Art.61 ust.1. stanowi, że „...strona może powołać się na niemożność wykonywania traktatu jako podstawę
jego wygaśnięcia lub wycofania się z niego, jeżeli ta niemożność wynika z trwałego zniknięcia lub
zniszczenia przedmiotu niezbędnego do wykonania traktatu. Jeżeli niemożność jest czasowa, może ona być
powołana jedynie jako podstawa do zawieszenia działania traktatu.”

trwała niemożność wykonania umowy wynikająca ze zniknięcia lub zniszczenia

przedmiotu niezbędnego do wykonania traktatu.
Ust.2 tego artykułu podkreśla znaczenie zasady dobrej wiary. Otóż strona nie może powołać się na tą
podstawę wygaśnięcia umowy jeżeli sama doprowadziła do takiej sytuacji poprzez działanie sprzeczne z tą
umową lub też z jakimikolwiek innymi zobowiązaniami międzynarodowymi wobec którejkolwiek innej
strony tej umowy.

(

’

)

Argumenty przytaczane za istnieniem tej zasady w nieograniczonej postaci, to: zasada ta odpowiada
rozwojowi stosunków międzynarodowych i zapewnia ich dynamizm. Przeciwnicy posługują się natomiast
argumentem pewności obrotu międzynarodowego.
Zasada "świętości umów" niekoniecznie musi być rozumiana w sposób absolutny, lecz taka klauzula
(rebus...) stosowana bez ograniczeń dawałaby państwom możliwość wypowiadania umów, które z jakichś
względów stały się dla nich niewygodne.

e państwa często powoływały się na "rebus ..." aby uwolnić się od zaciągniętych zobowiązań,

jednak inne zainteresowane państwa z reguły kwestionowały zasadność takiego działania.
Klauzula była przedmiotem kontrowersji w trakcie prac nad projektem konwencji i na samej konferencji
wiedeńskiej. Ostatecznie utrzymano ją poddając jednocześnie daleko idącym ograniczeniom. Art.62 KW’69
przewiduje, że powołanie się na rebus sic stantibus jako na podstawę wygaśnięcia umowy może mieć
miejsce tylko wtedy gdy:

doszło do zasadniczej zmiany okoliczności w stosunku do tych, które istniały w czasie
zawarcia traktatu,

zmiana ta nie była przewidziana przez strony,

istnienie tych okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się traktatem
oraz

wskutek tej zmiany radykalnie przekształcił się zakres obowiązków pozostałych jeszcze do
wykonania na podstawie traktatu.

Co więcej nawet jeżeli powyższe warunki zostaną spełnione to nie można powoływać się na klauzulę rebus
...:
1) jeżeli traktat ustanawia granicę lub

2) jeżeli zasadnicza zmiana jest wynikiem naruszenia przez stronę, która się na nią powołuje, obowiązku
wynikającego z traktatu bądź jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek
innej strony traktatu.
5. Niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius
cogens).
Jest to prawna niedopuszczalność wykonania umowy
Umowa, która w chwili zawarcia jest sprzeczna z "ius cogens" jest od samego początku nieważna. Sprawa ta
jak pamiętamy regulowana jest przez art.53 KW’69.
Natomiast w przypadku powstania nowej normy "ius cogens" , czyli już w trakcie obowiązywania
przedmiotowej umowy, art.64 KW’69 przewiduje, że umowa sprzeczna z normą bezwględnie wiążącą traci
ważność i wygasa.
6. Wpływ wojny na umowy międzynarodowe.
Dawniej - pogląd, umowy międzynarodowe dzielą się na dwie grupy:
a) zawierane na czas pokoju, które regulują stosunki pokojowe i tracą moc obowiązującą z chwilą wybuchu
wojny i

b) zawierane na czas wojny, regulujące stosunki wojenne i znajdujące pełne zastosowanie dopiero po
wybuchu wojny.

Obecnie odnotowuje się zmianę tradycyjnego podejścia do wpływu wojny na obowiązywanie umów
międzynarodowych, co w dużej mierze wynika z zawierania dużej ilość multilateralnych umów
międzynarodowych o charakterze prawnym czy administracyjnym. Tym samym nie ma powodu (w
przeciwieństwie do dawnych umów o charakterze z reguły politycznym), aby wygasały one z chwilą
wybuchu wojny.
Przykład stosowania umowy międzynarodowej w czasie wojny: orzecznictwo wielu krajów uznało moc
obowiązującą w czasie wojny umów dotyczących prawa prywatnego.

Podstawowa zasada - podstawą wykładni może być tylko tekst autentyczny umowy (albo teksty), a nie
tłumaczenie.
W doktrynie odmienne poglądy co do celów i metod wykładni - różne szkoły: subiektywistyczna, szkoła
obiektywistyczna lub tekstualna, szkoła funkcjonalna lub teleologiczna.

W.Góralczyk - problematykę wykładni umów sprowadza do dwóch kwestii:
A) podmiotu dokonującego wykładni i B) reguł interpretacyjnych.
Ad.A) - Różna moc wiążąca interpretacji w zależności od tego kto interpretuje umowę.
a) Interpretacja doktrynalna - przeprowadzana przez teoretyków prawa międzynarodowego (poszczególni
prawnicy reprezentujący naukę prawa międzynarodowego). Nie ma ona mocy wiążącej dla stron umowy,
ale może mieć pośredni wpływ na wykładnię przyjętą przez same strony, albo sądy lub organizacje
międzynarodowe.
b) Interpretacja urzędowa - dokonywana przez strony umowy, sądy lub organizacje międzynarodowe.
- przez strony - największy walor prawny ma interpretacja autentyczna - dokonywana bezpośrednio i
wspólnie przez wszystkie strony umowy. Jej wynik (ustalone rozumienie pojęć umowy) może zostać
zapisany w odrębnym porozumieniu i ma wówczas moc bezwzględnie obowiązującą.
interpretacja quasi-autentyczna (uzualna) - wynika ze zgodnego postępowania (praktyki) państw stron
umowy - ma duży walor prawny.
interpretacja urzędowa dokonana tylko przez jedną ze stron umowy - jest wiążąca tylko dla strony
interpretującej. Nie ma ona prawa narzucać jej innym państwom. (Ciekawostka! - prof. R.Bierzanek tylko
ten rodzaj wykładni nazywa interpretacją urzędową)

- Spory co do wykładni określonych postanowień umowy są rozstrzygane na drodze interpretacji sądowej –
przez arbitraż (sąd polubowny), albo MTS. Jest ona formalnie wiążąca tylko dla stron umowy
uczestniczących w postępowaniu sądowym (jako strony sporu lub interwenienci w procesie).
- przez organizacje międzynarodowe (ich organy) - zwłaszcza jeżeli chodzi o statuty tych organizacji. Jest
ona wiążąca dla danego organu (np. organy ONZ), czasami też dla państw członkowskich, zwłaszcza jeżeli
idzie o ich działalność w tym organie.

Ad.B) - ogólne zasady interpretacji.
Konwencja wiedeńska uznała jako główną podstawę interpretacyjną sam tekst umowy, a także dokumenty
bezpośrednio z nią związane. Ogranicza także poszukiwanie "rzeczywistej woli" stron poza tekstem umowy,
oraz zaleca aby nie wykraczać poza cel i przedmiot umowy i nie interpretować jej w myśl jakichś odległych
celów, które umowa ma spełniać w przyszłości.
Art. 31 KW’69 - ogólna zasada interpretacji. Paragraf 1 - trzy zasady wykładni:
- dobra wiara (bo "pacta sunt servanda"),
- wyrażenia mają być rozumiane zgodnie z ich zwykłym znaczeniem w kontekście danej umowy.
Szczególne (specjalne) znaczenie -art.31.4 - można im nadawać tylko - gdy ustalono, że taki był zamiar
stron.
- znaczenie wyrażeń ma być interpretowane zgodnie z przedmiotem i celem umowy.

Według konwencji dla celów wykładni umowy "kontekst" obejmuje:
- sam tekst umowy, łącznie ze wstępem i załącznikami oraz punkty a i b, paragrafu 2 art.31
Art.31.3 - obok kontekstu należy brać pod uwagę:
a) dokumenty będące wyrazem "interpretacji autentycznej" umowy,
b) interpretację quasi-autentyczną (uzualną),
c) wszelkie normy prawa międzynarodowego obowiązujące między stronami umowy mogące mieć
zastosowanie do interpretacji tej umowy.

Art.32 - uzupełniające (pomocnicze) środki interpretacji, np. prace przygotowawcze lub okoliczności
zawarcia umowy. Można się do nich odwoływać:
- dla potwierdzenia znaczenia wyrażeń ustalonego po zastosowaniu art.31, czyli ogólnej reguły interpretacji
- lub gdy zastosowanie ogólnej reguły interpretacji;

- pozostawia znaczenie dwuznacznym lub niejasnym, albo
- prowadzi do rezultatu wyraźnie absurdalnego lub nierozsądnego (nieracjonalnego).

zwyczaj międzynarodowy

W.Góralczyk wyodrębnia uchwały organizacji międzynarodowych jako źródło prawa międzynarodowego i
wprowadza stosunkowo jasny podział.
Cechy warunkujące uznanie uchwał organizacji międzynarodowych za źródło prawa międzynarodowego:

1) uchwały muszą być prawnie wiążące.

Generalnie uchwały organizacji międzynarodowych dzielimy na: decyzje i zalecenia.
Tylko "decyzje" tworzą normy prawne wiążące dla państw członków organizacji międzynarodowej.
Odpadają tym samym uchwały w formie zaleceń, propozycji lub sugestii.

2) uchwały muszą mieć charakter prawotwórczy (normatywny).

Uchwały muszą tworzyć normy prawa międzynarodowego, czyli reguły postępowania na przyszłość
odnoszące się do nieokreślonej liczby przypadków.
Nie mają tego charakteru uchwały o charakterze aktów wykonawczych, które choć posiadają moc wiążącą,
to ustalają sposób postępowania w określonych jednostkowych przypadkach w oparciu o już obowiązujące
normy prawne.
Należy dodać, że źródłem prawa międzynarodowego mogą być tylko uchwały organizacji
międzynarodowych międzyrządowych, tzn. takich których członkami są państwa. Nie spełniają więc takich
kryteriów uchwały podejmowane przez takie organizacje, jak FIFA, czy UEFA, które są organizacjami
zrzeszającymi podmioty prywatne zarejestrowane w poszczególnych państwach.

W.Góralczyk podzielił uchwały organizacji międzynarodowych będące źródłem prawa międzynarodowego
na dwie grupy:
1) prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych i
2) prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe dla państw w ich działaniach poza forum
organizacji.

Ad.1) - Mają charakter prawotwórczy i są przeznaczone "pro foro interno".
Uchwały te dotyczą spraw ściśle wewnętrznych danej organizacji, umożliwiających jej właściwe
funkcjonowanie, jak np. przyjmowanie regulaminów administracyjnych i finansowych.
Uchwały mogą dotyczyć działalności i stosunków pomiędzy organami, a także działań państw
członkowskich w organizacji.
Adresaci uchwał, to organy i państwa członkowskie (ale tylko w zakresie działalności na forum organizacji).
Do prawa wewnętrznego organizacji międzynarodowych można zaliczyć:
- regulaminy i przepisy proceduralne,
- przepisy budżetowe i finansowe,
- przepisy dotyczące personelu organizacji,
- przepisy administracyjne, np.: dotyczące siedziby i zarządu,
- przepisy wykonawcze regulujące tryb wykonywania funkcji, w zakresie których dana organizacja działa na
podstawie umów międzynarodowych,
- przepisy dotyczące powoływania i działania nowych organów, oraz
- przepisy dotyczące stosunków danej organizacji z innymi organizacjami międzynarodowymi.
Utarło się przekonanie, że tego rodzaju uchwały mają moc wiążącą dla członków organizacji.
Podstawą prawną obowiązywania takich uchwał są najczęściej umowy międzynarodowe powołujące do
ż

ycia te organizacje międzynarodowe (z reguły są to "statuty organizacji"). Statuty te mogą zawierać

uprawnienia dla organizacji do wydawania uchwał w konkretnych sprawach.
Natomiast gdy statuty nie przewidują takich uprawnień, to wówczas:

- występująca we francuskiej doktrynie prawa międzynarodowego

”

a co najmniej, na wydawanie uchwał w zakresie wewnętrznych regulaminów i

przepisów proceduralnych.

- podstawą prawną do wydawania norm prawa wewnętrznego organizacji, we wszystkich nie

wymienionych wyraźnie w statutach przypadkach, jest

a, która pozwala organizacjom

międzynarodowym na "stanowienie norm niezbędnych dla ich struktury i funkcjonowania". Jest to teoria
prof. Jana Kolasy (Uniwersytet Wrocławski) i daje prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych
zdecydowanie trwalszą podstawę, niż teoria kompetencji domniemanych.

Ad.2) - Prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe dla państw.
Są to uchwały stanowione "pro foro externo" - regulują działalność państw poza organizacją. Mamy z nimi
do czynienia tylko w wyjątkowych wypadkach.

Uchwały te mogą:

wyjaśniać i konkretyzować obowiązujące normy prawne,

dotyczyć i obejmować dziedziny dotychczas nie podlegające regulacjom prawnomiędzynarodowym,
albo też nawet

zawierać treść kolidującą z obowiązującymi normami prawa międzynarodowego.

Stanowisko doktryny i praktyka są w odniesieniu do tych uchwał jasne i sprecyzowane.
Otóż, jeżeli w statucie danej organizacji nie zostaną zapisane dla organów tej organizacji uprawnienia do
wydawania takich uchwał, to wydawanie ich jest niemożliwe, a jeżeli już, to nie stanowią one
obowiązującego prawa dla państw członków tej organizacji.

Uprawnień dla tego rodzaju działalności prawotwórczej organizacji międzynarodowych należy poszukiwać
w statutach tych organizacji. Istnienie w tym wypadku "kompetencji domniemanych" prowadziłoby do
naruszenia suwerenności państwowej i do wprowadzenia ponadpaństwowego ciała ustawodawczego.
Organizacje wyposażone przez statuty w kompetencje prawotwórcze:

- w ramach systemu organizacji wyspecjalizowanych ONZ: ICAO (Międzynarodowa Organizacja

Lotnictwa Cywilnego), WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) i WMO (Światowa Organizacja
Meteorologiczna).

- poza systemem Narodów Zjednoczonych uprawnieniami prawotwórczymi dysponuje Unia

Europejska – rozporządzenia są aktem prawa pochodnego wspólnot europejskich, które podobnie jak prawo
pierwotne wspólnot (np. traktaty je ustanawiające) znajdują bezpośrednie zastosowanie w państwach
członkowskich.

Jeżeli chodzi o

Z, to konferencja w San Francisco z

1945 roku odrzuciła propozycję Filipin nadania Zgromadzeniu Ogólnemu władzy ustawodawczej i określiła
wyraźnie (w protokołach znajdują się oświadczenia delegatów), że uchwały Zgromadzenia Ogólnego mają
charakter zaleceń i nie rodzą dla państw obowiązków prawnych.
Odmiennie uregulowana została sytuacja związana z decyzjami podejmowanymi przez Radę
Bezpieczeństwa w ramach przyznanych jej kompetencji dotyczących zachowania międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa. Państwa członkowskie zobowiązały się w art.25 Karty NZ przyjmować i
wykonywać te decyzje. Mamy tu jednak do czynienia z odmienną sytuacją, bowiem decyzje te dotyczą
zachowania się w konkretnych przypadkach, a nie tworzenia norm prawnych. Akty wydawane przez Radę
Bezpieczeństwa nie będą, więc aktami tworzenia, lecz stosowania prawa.

Sposoby i procedura głosowania przy tworzeniu przez organizacje międzynarodowe norm wiążących dla
państw - (pro foro externo).
1) uchwały podejmowane jednomyślnie - np. OECD (Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego),
2) system "contracting out" - uprawnienie dla państwa, które głosowało przeciwko uchwale do wydania
oświadczenia (w określonym terminie) wyłączającego stosowanie tej uchwały wobec tego państwa
(oświadczamy, że nie będziemy związani tą uchwałą w całości, bądź też w pewnej jej części).
System ten ma zastosowanie przy stanowieniu norm o charakterze technicznym (są to tzw. międzynarodowe
normy i metody postępowania - international standards and recommended practices), np. w WHO
(regulaminy dotyczące nomenklatury i zdrowia), WMO (regulaminy dotyczące technicznych aspektów
meteorologii) i ICAO. Z reguły, ze względu na dużą współzależność w tych dziedzinach współpracy
międzynarodowej omawiane oświadczenia są rzadko składane. Procedura ta pozwala jednak na tworzenie
norm o charakterze technicznym lub administracyjnym bez narzucania państwom wbrew ich woli
zobowiązań prawnych.

W tym trybie ICAO ukształtowała przepisy technicznego prawa lotniczego, obejmującego 17 załączników.
Liczba państw akceptujących załączniki jest różna - np. do konwencji chicagowskiej w przedmiocie
lotnictwa cywilnego.
Na przykład, załączniki:
- o ułatwieniach lotniczych zaakceptowały 102 państwa,
- w przedmiocie reguł ruchu lotniczego - 100 państw,
- dotyczący poszukiwania i ratownictwa - 20 państw,
- zawierający standardy odnoszące się do hałasu lotniczego - 12 państw.

3) uchwały podejmowane większością głosów i wiążące dla wszystkich państw członkowskich – Wspólnoty
Europejskie - Rada Unii Europejskiej przyjmuje większością głosów, z reguły kwalifikowaną,
rozporządzenia które są bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich.

Zdaniem J.Symonidesa istnieje jeszcze trzeci rodzaj uchwał – uchwały nie wykraczające poza treść
obowiązującego prawa międzynarodowego. Np. wiele uchwał Zgromadzenia Ogólnego ONZ jest
powtórzeniem norm prawa międzynarodowego obowiązujących niezależnie od uchwały jako normy
umowne lub zwyczajowe. Wówczas uchwała jest potwierdzeniem obowiązywania normy, a źródłem mocy
obowiązującej normy nie jest uchwała lecz sama umowa lub zwyczaj. Potwierdzenie normy w uchwale ma
zaś znaczenie polityczne i moralne, poprzez podkreślenie zarówno wagi jaką państwa członkowskie
przywiązują do tej normy jak i woli jej przestrzegania.
Podobnie przy uchwałach Zgromadzenia Ogólnego ONZ dotyczących i zawierających interpretację Karty.
Uchwała taka czerpie moc obowiązującą z Karty i można uważać, że przyjęta jednomyślnie staje się
prawem obowiązującym dla członków ONZ.

Definicja (W.Góralczyk) - Zwyczaj, to zgodne postępowanie państw tworzące prawo.
Określenie prawa zwyczajowego zostało wyprowadzone już przez prawników rzymskich – do dnia
dzisiejszego nie straciło jednak na wartości i ma zastosowanie również w dziedzinie prawa
międzynarodowego. Według tego określenia dwa elementy są niezbędne dla wykształcenia się normy prawa
zwyczajowego: praktyka (usus) i świadomość prawna - przekonanie o zgodności tej praktyki z prawem
(opinio iuris sive necessitatis).
Na prawa zwyczajowe składają się normy rzeczywiście i stale stosowane w przekonaniu, że są prawem
obowiązującym.
Są to więc reguły postępowania, stosowane przez państwa, w przekonaniu że takie jest prawo ale także
obowiązek.
Zarówno praktyka, jak i przekonanie prawne są niespornymi składnikami definicji prawa zwyczajowego
Praktykę uznano za "corpus" a przekonanie prawne za "animus" zwyczaju międzynarodowego.
Praktyka nazywana jest elementem obiektywnym (materialnym) zwyczaju (corpus). Natomiast elementem
subiektywnym zwyczaju jest przekonanie że praktyka ta stanowi prawo (animus).

Praktyka - działania podmiotów prawa międzynarodowego, państw, ich rządów, organów państwowych,
sądów, ministerstw spraw zagranicznych lub handlu zagranicznego, także praktyka funkcjonariuszy
organizacji międzynarodowych.
Praktyka nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa. Reguła musi znaleźć zastosowanie
do pewnej liczby państw. Państwa często w sporach powołują się na praktykę państw trzecich jako na
dowód istnienia prawa zwyczajowego.
Praktykę dzielimy na:

zbiorową (np. w postaci zawierania wielostronnych umów międzynarodowych potwierdzających

jakieś reguły prawa zwyczajowego) i

indywidualną, która z kolei podlega podziałowi na praktykę:

zewnętrzną (działalność dyplomacji) i

wewnętrzną (ustawodawstwo, wyroki sądowe, decyzje administracyjne).

Aby można było mówić o praktyce prawotwórczej musi być ona zgodna, jednolita i nieprzerwana.

Element czasu.
Dawna doktryna wymagała aby praktyka była długotrwała (diuturnus usus).
Stwierdza się, że czasem do wytworzenia normy wystarcza jedno zdarzenie (precedens). Dlatego też
większość uważa, że nie da się określić czasu niezbędnego dla wykształcenia się prawa zwyczajowego.
Niektórzy teoretycy podejmują jednak takie próby, np. H.Duisburg w pracy wydanej w 1934 stwierdził, że
granica czasowa dla ukształtowania się zwyczaju międzynarodowego przebiega między 100 a 150 latami.
Aktualnie - akceptuje się prawotwórczą rolę precedensu, ponadto mamy czas "przyspieszenia
historycznego" (częste kontakty przedstawicieli państw - zwłaszcza na forum organizacji
międzynarodowych) i tym samym normy prawa zwyczajowego mogą powstać w przeciągu krótkiego okresu
czasu.
MTS w 1969 roku stwierdził, że istotne znaczenie ma nie czas trwania praktyki, ale to aby była ona
"extensive and virtually uniform".
Można więc powiedzieć, że długotrwała praktyka nie jest elementem niezbędnym prawa zwyczajowego a
ma tylko znaczenie jako wzmocnienie dowodu.

Zakres czasowy obowiązywania prawa zwyczajowego.
? - od kiedy obowiązuje norma prawa zwyczajowego - brak wskazówek - doktryna anglosaska - zwyczaj
obowiązuje od dnia potwierdzenia go w orzeczeniu sądowym. Nie wyjaśnia to jednak tego na jakiej
podstawie oparte zostało pierwsze orzeczenie.
- W.Góralczyk i S.Sawicki stwierdzają, że norma zwyczajowa obowiązuje kiedy do praktyki dołączy opinio
iuris ... czyli przeświadczenie, że dane postępowanie jest zgodne z prawem. Wydaje się, iż ma to być
przeświadczenie, że dane zachowanie jest wymagane przez prawo, czyli działanie ze świadomością, że
działanie odmienne lub też jego brak stanowić będą delikt (naruszenie normy prawnej, której źródłem jest
prawo zwyczajowe).
? - do kiedy obowiązuje norma prawa zwyczajowego -
Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą na skutek:

- wykształcenia się nowej kolidującej z nią normy zwyczajowej lub umownej, albo
- na skutek odstąpienia państw od jej praktykowania, czyli tzw. "odwyknięcia" (desuetudo) -
przykład: zawłaszczenie szelfu kontynentalnego wbrew ustalonej poprzednio zasadzie wolności
mórz.

Możliwa jest także odmienna sytuacja - gdy norma umowna traci moc na skutek powstania przeciwnego
powszechnego zwyczaju. Na przykład, Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (norymberski) stwierdził, że
w drodze wykształcenie się przeciwnej normy zwyczajowej moc obowiązującą utraciła klauzula "si omnes"
zawarta w konwencjach haskich, która ograniczała zakres zastosowania tych konwencji tylko do tych wojen,
w których uczestniczyły tylko państwa związane tymi konwencjami.

"Opinio iuris..." - element psychologiczny (subiektywny) zwyczaju - przekonanie, że dana reguła jest normą
prawa międzynarodowego. Chodzi tu oczywiście o przekonanie organów działających w imieniu państwa
(przekonanie prawne mogą mieć tylko osoby fizyczne) i nie wystarcza powołanie się na doktrynę (choć
doktryna może na to przekonanie pośrednio wpływać).
Opinia odrębna sędziego Negulesco (sędzia STSM) w sprawie Komisji Dunaju: według niego praktyka
powinna "polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie

stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą,
opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły".
Najlepsza definicje
Występowanie "opinio iuris..." pozwala odróżnić zwyczaj międzynarodowy od zwykłej praktyki, która
stanowi bazę dla norm kurtuazji międzynarodowej.
Uznaje się, że istota opinio iuris ... została ujęta najpełniej przez Stały Trybunał Sprawiedliwości
Międzynarodowej w orzeczeniu z 1928 roku w sprawie statku Lotus (Francja vs. Turcja). Spów między tymi
państwami powstał w związku ze zderzeniem dwóch statków: francuskiego – „Lotus” i tureckiego „Boz
Kourt”. Do zderzenia doszło na morzu pełnym, a jego skutkiem była śmierć ośmiu osób spośród pasażerów i
załogi statku tureckiego. Po zawinięciu do Istanbułu Turcja postawiła zarzut niedbalstwa francuskiemu
oficerowi wachtowemu i uzyskała wyrok skazujący. Postępowanie Turcji zostało oprotestowane przez
Francję (skarga do STSM), która twierdziła, że było ono niezgodne z normą zwyczajową przewidującą w
takich sytuacjach wyłączną właściwość sądu państwa bandery. Trybunał przyznał jednak rację stronie
tureckiej dając przy okazji wykład rozumienia pojęcia opinio iuris. STSM stwierdził, że z „materiałów
przedstawionych przez Francję „wynikałoby jedynie, że państwa w praktyce powstrzymywały się często od
wdrażania postępowania karnego, ale nie że uważały się za zobowiązane do tego; otóż, o zwyczaju
międzynarodowym można by było mówić tylko wówczas, gdyby takie powstrzymywanie się było
motywowane świadomością obowiązku powstrzymywania się. Przytoczony fakt nie pozwala wysnuć
wniosku, że państwa były świadome takiego obowiązku”14 Późniejszy rozwój prawa morza poszedł po linii
rozumowania przedstawionego przez Francję (co do wyłączności uprawnień państwa bandery jeżeli do
kolizji doszło na morzu pełnym).

Przyjmuje się, że opinio iuris może przejawiać się w:

praktyce państw – kiedy postępowanie państwa opiera się na milczącym uznaniu istnienia
zezwalającej nań normy prawa międzynarodowego. Przykładem może być ustanowienie
(jednostronnym aktem – np. ustawą) 200 milowej strefy ekonomicznej;

oficjalnych oświadczeniach państw – stwierdzających, że dana norma istnieje i kierowaliśmy się nią
w naszym postępowaniu. Oświadczenie takie może stanowić treść noty dyplomatycznej lub np.
zostać przedstawione do protokołu na konferencji;

może też wynikać z uchwał organizacji międzynarodowych, przy czym taka świadomość prawna
dotyczy wówczas tylko te państwa, które głosowały za uchwałą;

może wynikać z umów międzynarodowych – jeżeli potwierdza się w nich istnienie zwyczaju –
zwłaszcza jeżeli dana umowa stanowi kodyfikację zwyczaju międzynarodowego – np. konwencja
genewska o morzu pełnym z roku 1958.

Istotny problem - czy zaistnienie świadomości prawnej musi zostać stwierdzone dowodem pozytywnym,
czy też można poprzestać na stwierdzeniu przyzwolenia, np. milczącego, czyli braku protestu.

14 W.Góralczyk, S.Sawicki: Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2004, s.100.

W doktrynie prezentowany jest również (m.in. W.Góralczyk) pogląd zgodnie z którym, jeżeli jakieś
państwo konsekwentnie sprzeciwia się danemu sposobowi postępowania, to w stosunku do niego zwyczaj
się nie wykształci. Może natomiast objąć inne państwa. Chodzi przy tym oczywiście o okres kształtowania
się normy prawa zwyczajowego, a nie o odmowę stosowania normy już istniejącej. Takie działanie będzie
bowiem naruszeniem prawa.

Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego.
Podstawa mocy obowiązującej prawa zwyczajowego - zgoda państwa. Zwyczaj określany jest często jako
"milcząca zgoda" (tacitus consensus). Jest to teoria woluntarystyczna.
Kwestionowana - inni twierdzą, że państwa są też związane normami prawa zwyczajowego, na które nigdy
nie wyraziły zgody, albo że prawo zwyczajowe powstaje w sposób żywiołowy (bez świadomego udziału
państw) ze względu na uświadamianie sobie jego niezbędności.
Ten pogląd o "spontanicznym i żywiołowym" powstawaniu norm prawa zwyczajowego pojawił się pod
wpływem niemieckiej szkoły historycznej z XIX wieku - według tej szkoły ideałem był "stawanie się prawa,
które rośnie jak kwiaty polne niczyją nie pielęgnowane dłonią".
Jednak rzeczywistość międzynarodowa jest inna - państwa świadomie uczestniczą w procesie tworzenia
norm prawa zwyczajowego, np. zastrzeżenia, że podejmowane działanie nie wynika z prawnego obowiązku.
Państwa zastrzeżeniami i protestami bronią się przed wykształceniem norm prawa zwyczajowego
niekorzystnych dla siebie. Można więc powiedzieć, że praktyka państw wskazuje na koncepcję woli-zgody
jako na podstawę uzasadniającą obowiązywanie zwyczaju międzynarodowego.

Stanowisko państw "Trzeciego Świata" - występuje przeciwko niektórym normom - bo my nie
uczestniczyliśmy w tworzeniu tych zasad, czyli nie jesteśmy zobowiązani do ich przestrzegania. - ? - czy
nowe państwa są zobowiązane do przestrzegania norm prawa zwyczajowego.

? - Czy norma prawa zwyczajowego ma zawsze charakter normy powszechnie obowiązującej, czy też mogą
istnieć pewne normy zwyczajowe wiążące tylko określone grupy państw. Czy zwyczaj musi być
powszechny, czy też może być regionalny lub dwustronny jako forma tzw. "zwyczaju miejscowego”?
W art.38 Statutu MTS jest mowa o zwyczaju jako dowodzie ogólnej - powszechnej ("general") praktyki
przyjętej jako prawo.
Jednak normy prawa zwyczajowego mogą ukształtować się w pewnych kręgach państw (pod wpływem np.
zbieżności kulturowej, tendencji integracyjnych).
Tezę taką poparł MTS w orzeczeniu dotyczącym sporu kolumbijsko-peruwiańskiego z roku 1950 (sprawa
Haya de la Torre) w sprawie azylu (Kolumbia vs. Peru)

Tutaj Trybunał nadał określeniu "praktyka ogólna" znaczenie praktyki w obrębie regionu.
Trybunał dopuścił w tym wypadku istnienie zwyczaju regionalnego, lecz wykluczył, aby
występował on w sprawie azylu w Ameryce łacińskiej (ICJ Reports 1950, s.276).
Kolejna sprawa - ponownie kwestia zwyczaju lokalnego wystąpiła w związku ze sprawą przejścia
przez terytorium indyjskie. Był to spór pomiędzy Indiami a Portugalią dotyczący terytorium Goa.
MTS w orzeczeniu z 1960 roku odrzucił tezę Indii, jakoby nie istniały normy zwyczajowe w
stosunkach między dwoma państwami.

MTS stwierdził: " W związku z domaganiem się przez Portugalię prawa przejścia jako prawa
uzyskanego na podstawie zwyczaju miejscowego, kwestionuje się po stronie Indii, by mógł się
wytworzyć jakikolwiek zwyczaj miejscowy między tymi dwoma państwami. Trudno jednak
zrozumieć, dlaczego liczba państw, między którymi może się wytworzyć zwyczaj miejscowy na
podstawie długotrwałej praktyki, musi być koniecznie większa od dwóch państw. Trybunał nie
dostrzega żadnej przyczyny, dla której długotrwała praktyka między dwoma państwami przyjęta
przez nie za regulującą ich stosunki nie miałaby tworzyćpodstawy wzajemnych praw i obowiązków
między dwoma państwami." (ICJ Reports 1960, s.39.).Jest to dopuszczenie istnienia zwyczaju
dwustronnego.
Orzeczenia te są dowodem na prawną dopuszczalność występowania zwyczaju partykularnego,a nie
tylko powszechnego.

Jak sprawa wygląda w Polsce?
Art.9 Konstytucji z 1997 roku stwierdza, że RP przestrzega wiążącego ją prawa
międzynarodowego, z czego wyprowadzane jest potwierdzenie obowiązku stosowanie wiążących
Polskę norm prawa zwyczajowego.

(

)

Reguły grzeczności w stosunkach międzynarodowych - są oparte na wzajemności, ale nie mają
charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym zasadom nie jest naruszeniem prawa
międzynarodowego.
Najwięcej - w stosunkach dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w
prawie morskim.
W praktyce trudności z uchwyceniem różnicy pomiędzy zasadami grzeczności a zwyczajem
międzynarodowym - tym bardziej, że zwyczaj może się przekształcić w kurtuazję (np. dawny
prawny obowiązek pozdrawiania okrętów wojennych) albo też reguła grzecznościowa uzyska
"opinio iuris..." i stanie się zwyczajem międzynarodowym (np. niektóre normy morskiego prawa
zwyczajowego).