Źródła prawa międzynarodowego
Źródła prawa międzynarodowego
w znaczeniu materialnym (wewnętrzne, realne) – czynniki, które doprowadziły do powstania norm – mają charakter pozaprawny
głównym takim źródłem jest wola państw, nakazy rozumu, więź społeczna, świadomość i emocje ludzi;
w znaczeniu formalnym (zewnętrzne, pozytywne) – zewnętrzny wyraz procesu, jaki doprowadził do powstania normy prawnej; formy prawne, w których tworzone są normy prawne – należą do sfery prawnej
przede wszystkim zwyczaj i umowy międzynarodowe
w znaczeniu poznawczym – zbiory dokumentów prawa międzynarodowego (nie ma tajnych umów, protokołów) – każda zawarta umowa jest rejestrowana w Sekretariacie Generalnym ONZ
Katalog źródeł prawa międzynarodowego
Art. 38 Statutu MTS – podstawy wyrokowania MTS (tzw. sąd światowy)
umowy międzynarodowe
zwyczaj międzynarodowy
ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
orzecznictwo
doktryna
inne:
uchwały organów organizacji międzynarodowych
akty jednostronne państw
Międzynarodowy Trybunał Stanu nie orzeka wg common law, tylko na podstawie prawa. Sam norm tworzyć nie może.
Art. 38 par. 1 statutu MTS wymienia podstawy wyrokowania ale nie jest to katalog zamknięty (patrz pkt b) Par. 2 tego artykułu przewiduje możliwość orzekania ex aequo et bono, jeżeli strony się na to zgodzą.
Umowy międzynarodowe
Umowy międzynarodowe:
Art. 2. Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. o prawie traktatów: „porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach i bez względu na jej szczególną nazwę”
ponadto także umowy między państwami i innymi podmiotami prawa międzynarodowego, albo pomiędzy tymi podmiotami
Kontrahentami umowy międzynarodowej – obok państw mogą być inne podmioty prawa międzynarodowego (strona wojująca w wojnie domowej, ruchy narodowowyzwoleńcze, międzynarodowe organizacje rządowe, Stolica Apostolska) – jednak z tym zastrzeżeniem, że przepisy Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. nie mają do takich umów zastosowania.
Nie są umowami międzynarodowymi umowy zawierane pomiędzy państwem a spółkami i korporacjami zagranicznymi.
Gentelmen’s agreement – porozumienie dżentelmeńskie (w formie umowy ustnej), zawierane częściej przez przywódców niż przez państwa. Przywódcy swym autorytetem gwarantują, że dojdzie do porozumienia między tymi państwami
Różne nazwy umów międzynarodowych
traktaty – umowy o większym znaczeniu, zawierane w bardziej uroczystej formie
układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, protokół dodatkowy, deklaracja, akt końcowy konferencji, konkordat i inne
Ważniejsze akty prawne – znać tytuł, tok i miejsce przyjęcia oraz organ wydający
Karta Narodów Zjednoczonych
Deklaracja Praw Człowieka i obywatela
Konstytucja RP
Konwencja o prawie traktatów pomiędzy państwami a organizacjami międzynarodowymi
Konwencja o prawie traktatów pomiędzy organizacjami ….
Rodzaje umów międzynarodowych
podział wg kryterium procedury:
zawierane w trybie prostym – kończą się podpisaniem
zawierane w trybie złożonym – wymagają ratyfikacji bądź zatwierdzenia
podział wg kryterium organów występujących:
państwowe – zawierane przez głowę państwa
rządowe – zawierane przez rząd
resortowe – zawierane przez ministra
podział wg kryterium liczby stron:
dwustronne (bilateralne)
wielostronne (multilateralne)
podział wg możliwości przystąpienia:
zamknięte (dwustronne)
pół-zamknięte (wielostronne regionalne, np. tylko państwa europejskie)
otwarte
warunkowo – statuty organizacji międzynarodowych
bezwarunkowo – umowy uniwersalne – jedynym warunkiem jest tu wola państwa
podział wg okresu obowiązywania:
terminowe – także na 99 lat – np. dzierżawa terenu na bazę wojskową
bezterminowe (wieczyste) – nap. traktaty ustanawiające granice między państwami
podział ze względu na treść:
polityczne
ekonomiczne
gospodarcze
Forma umowy międzynarodowej
Forma umowy międzynarodowej nie gra roli. Ważna jest jej treść – czyli normy, które wiążą strony. Praktyka wykształciła jednak elementy, które w prawie każdej umowie się znajdują:
tytuł – nazwa i przedmiot umowy – np. Konwencja o prawie morza
czas i miejsce zawarcia umowy
nazwy stron
inwokacja – rzadko – są to odwołania do Boga, wartości wyższych (gł. Stolica Apostolska, państwa muzułmańskie)
Intytulacja – oznaczenie stron umowy
w umowach otwartych – rzadko występuje
jeśli przystępuje grupa państw – wymienia się te państwa – sygnatariuszy tej umowy
Preambuła
wstęp, wskazujący, dlaczego zawiera się tę umowę, co państwem kieruje
jakie zasady przyjęto
nie ma charakteru prawnie wiążącego, ale jest pomocny przy interpretacji celowościowej norm zawartych w takiej umowie
Dyspozycja – właściwa, merytoryczna część umowy
Postanowienia końcowe
klauzule ratyfikacyjne
wejście w życie
termin obowiązywania
ilość egzemplarzy umowy
w jakich językach została sporządzona
jakie teksty umowy są autentyczne
Podpisy i pieczęcie
Języki umów międzynarodowych
To jakimi językami posłużono się przy zawieraniu umowy – zależy od woli stron
Przy umowach dwustronnych – z reguły umowa zawarta została w obu tych językach kontrahentów, przy czym oba teksty są jednakowo autentyczne i każdy z nich może podlegać interpretacji
niekiedy, gdy języki tych kontrahentów są mało rozpowszechnione – sporządza się je również w trzecim języku, przy czym ten trzeci język rozstrzyga w razie wątpliwości interpretacyjnych
Przy umowach wielostronnych:
początkowo stosowano język łaciński, potem francuski (XVII w.), a od czasów I wojny światowej – język angielski;
obecnie dla umów międzynarodowych uniwersalnych otwartych, „około ONZ” zasadą jest zawieranie ich w 6 językach międzynarodowych: angielski, francuski, hiszpański, rosyjski, chiński (w tych językach została sporządzona KNZ) + język arabski.
każdy z tych tekstów jest jednakowo autentyczny i może podlegać wiążącej interpretacji
jednak nie wszystkie umowy międzynarodowe są zawierane w tych 6-ciu językach – najczęściej zawiera się je w językach urzędowych danej organizacji
Kolejność składania podpisów
Umowy wielostronne
porządek alfabetyczny – sporządzony alfabetycznie spis państw – nazwa państwa w każdym języku, a jakim jest sporządzona umowa (może więc być 6 spisów alfabetycznych)
reguła Pele-Mele – pod tekstem umowy, w dowolnym miejscu; rzadko stosowana – raczej tam, gdzie jest mała liczba państw
Umowy dwustronne
reguła alternatu – jako pierwszy podpisuje się przedstawiciel tego państwa, dla którego jest przeznaczony egzemplarz umowy
Niezależnie od sposobu podpisania umowy – każde państwo jest równoważne.
Proces zawierania umów międzynarodowych
Zawarcie umowy – to finalny punkt procesu – oznacza wyrażenie zgody. Cały proces może być bardzo długi (nawet kilka lat), może też być krótki.
rokowania (negocjacje) – strony uzgadniają tekst umowy, treść norm.
przy umowach dwustronnych mogą mieć charakter ustny lub pisemny (wymiana not)
przy umowach wielostronnych może to być np. konferencja (taka konferencja miała miejsce przy ustalaniu Prawa Morza – trwała 10 lat) – tu: przyjęcie tekstu może nastąpić w drodze głosowania (co do zasady – zgoda 2/3 obecnych i głosujących)
inna forma – przyjęcie tekstu na obradach organu – chociaż wcześniej są uzgodnienia między państwami
parafowanie – oznacza zatwierdzenie tekstu (zgodę na tekst) – to nie jest wyrażenie zgody na związanie się umową, chociaż strony mogą uzgodnić inaczej.
parafuje się przez postawienie pierwszych liter imienia i nazwiska przedstawiciela danego państwa
głosowanie przeprowadza się po to by sprawdzić, które państwa zgadzają się na ustalony tekst – 2/3 obecnych i głosujących (za i przeciw) – wg prawa traktatów nie liczy się wstrzymujących się
można też przyjąć inną procedurę głosowania
podpisanie – występuje w 99% umów
podpisuje upoważniony przedstawiciel państwa.
podpisanie oznacza zgodę państwa na związanie się umową
1% nie podlega podpisaniu – Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy są przyjmowane za formą Konwencji Ogólnej MOP. Państwa głosują za tekstem, są państwami członkowskimi – nie podpisują jej – a taka umowa od razu idzie do ratyfikacji w każdym państwie członkowskim
jeśli umowy nie wymagają ratyfikacji – od tej pory mają charakter prawnie wiążący
ratyfikacja/zatwierdzenie
ratum habeo - zatwierdzam
ratyfikacja – instrument kontroli przez władzę ustawodawczą, oraz wpływu na politykę zagraniczną prowadzoną przez rządy
ratyfikacja oznacza zatwierdzenie umowy przez szefa państwa, przy czym w odniesieniu do ważniejszych umów – wymagana jest zgoda parlamentu
zatwierdzenie ma miejsce w przypadku umów zawieranych na niższym szczeblu (umowy resortowe)
w Polsce z reguły umowy takie są zatwierdzane przez rząd, a ratyfikowane przez prezydenta
Państwo nie ma obowiązku ratyfikacji umowy, nawet jeśli ją podpisało. Ale musi wyraźnie odmówić tej ratyfikacji – bo do tego czasu nie może utrudniać czy udaremniać przedmiotu/celu umowy. Sama ratyfikacja jest aktem prawa wewnętrznego
Od tej chwili umowa międzynarodowa podlegająca ratyfikacji wywołuje skutek
uzewnętrznienie ratyfikacji (wymiana dokumentów ratyfikacyjnych lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych do depozytariusza)
ratyfikacja wywołuje skutki międzynarodwoprawne dopiero wówczas, gdy o jej dokonaniu zostaną formalnie powiadomione państwa umawiające się
dokonanie wymiany stwierdza się protokolarnie
jeśli umowa podlega zatwierdzeniu – strony notyfikują wzajemnie fakt zatwierdzenia umowy przez kompetentny organ
depozytariusz - albo głowa państwa, na terenie którego zawarto umowę, albo sekretarz generalny organizacji; może być więcej niż 1 depozytariusz
funkcje depozytariusza:
troska o przechowywanie oryginalnego tekstu umowy
sporządzanie uwierzytelnionych odpisów
przyjmowanie podpisów pod umową
przyjmowanie innych dokumentów dotyczących stron
informowanie stron oraz innych państw upoważninych do stania się stronami
kiedy depozytariuszem jest Polska – funkcję tę wykonują:
w stosunku do umów państwowych i rządów – Minister Spraw Zagranicznych
w stosunku do umów resortowych – właściwy minister
złożenie umowy do depozytariusza uskutecznia ją (Piłsudski jednej umowy, mimo ratyfikacji – nie złożył do depozytariusza)
złożenie do depozytariusza nie oznacza, że umowa weszła w życie (są różne terminy):
z chwilą podpisania
z dniem wymiany dokumentów ratyfikacyjnych
moment ten jest określony w umowie
rejestracja (art. 102 KNZ)
Art. 102 KNZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów „możliwie najprędzej” w Sekretariacie Generalnym ONZ i przezeń ogłoszona
sankcją niezarejestrowania jest niemożność powoływania się na tę umowę przez strony wobec jakiegokolwiek organu ONZ (poza ONZ zachowuje pełną moc wiążącą)
mimo niezarejetrowania – umowa nie jest nieważna!
Sekretariat ONZ publikuje takie umowy w zbiorze traktatów
Umowy nie podlegające ratyfikacji
W praktyce przyjęło się, że nie podlegają ratyfikacji
deklaracje o treści politycznej przyjęte na spotkaniu mężów stanu (np. Karta Atlantycka z 14 sierpnia 1941 r.)
umowy resortowe lub administracyjne zawierane przez ministerstwa i inne urzędy w zakresie ich działania
umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych (tzw. kartele_, np. dotyczące zawieszenia broni dla ewakuacji rannych i zabitych, kapitulacji twierdzy lub bronionego miasta
Klauzule ratyfikacyjne
zazwyczaj w treści umowy zaznacza się, że dana umowa podlega ratyfikacji
umowy, w których brak takiej klauzuli dochodzą do skutku w wyniku ich podpisania lub zatwierdzenia
przyjęcie – łączne oznaczenie ratyfikacji i zatwierdzenia
Skutki prawne braku ratyfikacji
Umowa podlegająca ratyfikacji – po podpisaniu a przed ratyfikacją
w tym okresie postanowienia umowy nie są dla stron wiążące
ale z obowiązku przestrzegania dobrej wiary wynika, że należy się powstrzymać od wszelkich czynności, które mogły by utrudnić jej wykonywanie po ratyfikacji (dopóki wyraźnie państwo nie ujawni, że nie zamierza stać się stroną tej umowy)
odmowa ratyfikacji oznacza, że umowa nie została zawarta
państwa nie mają obowiązku ratyfikacji umów
Kompetencje do zawierania umów międzynarodowych
osoba posiadająca pełnomocnictwo – osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo, albo taka osoba, którą, na podstawie praktyki, państwa uważają za przedstawiciela bez pełnomocnictwa (z tytułu pełnionych funkcji)
pełnomocnictwo – dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową. Wyraźnie musi być wskazane, kto jest upoważniony i do czego
osoba, za którą przemawia domniemanie kompetencji
głowa państwa
szef rządu
Minister spraw zagranicznych
szef misji dyplomatycznej – może jedynie przyjąć tekst umowy (parafować), ale tylko umowy dwustronnej pomiędzy państwem wysyłającym a państwem przyjmującym
przedstawiciel akredytowany przez państwo przy organizacji międzynarodowej, jej organie lub na konferencji międzynarodowej – może przyjąć tylko tekst umowy, i tylko takiej umowy, która jest przedmiotem obrad
Czynności związane z zawarciem mowy, dokonane przez osoby nieupoważnione – mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeżeli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone.
W Polsce pełnomocnictwa podpisują:
do prowadzenia rokować, parafowania - minister spraw zagranicznych bądź właściwy minister
do podpisania umów – Prezydent RP (w odniesieniu do umów rządowych) i właściwy minister (w odniesieniu do umów resortowych)
Typowe klauzule występujące w umowach
klauzula wzajemności – zobowiązanie każdej strony do traktowania obywateli, osób prawnych, statków, towarów) układającej się drugiej strony w ten sam sposób, w jaki jej obywatele są traktowani przez tp państwo
klauzula narodowa – zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli, osób prawnych, statków, towarów drugiej strony tak jak traktuje własnych obywateli (nie obejmuje praw politycznych)
klauzula największego uprzywilejowania – zobowiązanie od przyznania drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały przyznane lub zostaną przyznane jakiemukolwiek trzeciemu państwu (zastosowanie w umowach handlowych, konsularnych, nawigacyjnych)
klauzula arbitrażowa (koncyliarna) – zobowiązuje do przekazywania wszelkich sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sąru rozjemczego bądź do rozpartzenia przez komisję koncyliarną
klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu
klauzule dotyczące wejścia w życie umowy lub określające czas jej obowiązywania
Wejście umowy międzynarodowej w życie
zgodnie z jej postanowieniami
nie koniecznie z chwilą dojścia umowy do skutku, bo:
moment wymiany dokumentów ratyfikacyjnych
złożenie dokumentów ratyfikacyjnych przez określoną w umowie liczbę państw
moment podpisania umowy
powiadomienie o zatwierdzeniu umowy
Obowiązywanie umowy
obowiązywanie w czasie – umowa obowiązuje od momentu uprawomocnienia do momentu wygaśnięcia oraz: art. 28 Kpt
art. 28 Kpt: obowiązuje zasada lex retro non agit - traktaty nie mają mocy wstecznej, chyba, że odmienny zamiar wynika z traktatu
czy umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy wcześniejszej (lex derogat legi priori)?
czy, w wypadku gdy umowa późniejsza pozostaje w sprzeczności ze zobowiązaniami zaciągniętymi przez jedną ze stron wobec państwa trzeciego – należy uznać umowę późniejszą za nieważną (nemo plus iuris transferre potest quam ipse habet)?
jeśli wszystkie strony umowy wcześniejszej są zarazem stronami umowy późniejszej – umowa wcześniejsza ma zastosowanie tylko w takim zakresie, w jakim jej postanowienia nie są sprzeczne z postanowieniami umowy późniejszej,
podobnie – jeśli umowa reguluje stosunki między państwami, które są stronami obu umów, mimo, że nie występuje identyczność stron w obu umowach;
jeśli strony umowy późniejszej nie obejmują wszystkich stron umowy wcześniejszej – w stosunkach między państwem, które jest stroną obu umów a państwem, które jest stroną tylko jednej z nich – wzajemne stosunki określa ta umowa, której oba państwa są stronami
obowiązywanie w przestrzeni – umowa obowiązuje na całym terytorium państwa, za wyjątkiem umów zlokalizowanych (dotyczących ściśle określonych obszarów), chyba, że co innego wynika z umowy
zakres podmiotowy obowiązywania – umowa obowiązuje z zasady tylko strony, ale:
istnieją umowy przyznające prawa państwom trzecim (zgoda domniemana)
umowy nakładające obowiązki na państwa trzecie (wymagana zgoda pisemna, wyjątek – w stosunku do państwa-agresora)
zakres przedmiotowy obowiązywania – z zasady obowiązuje niepodzielność tekstu umowy, ale
istnieje możliwość związania się fragmentem umowy (np. KNZ, Statut MTS)
składanie zastrzeżeń – def. art. 2 ust. 1 pkt. d Kpt – modyfikacja bądź wykluczenie określonych skutków podpisywanej umowy, np. strona przystępuje do umowy, ale albo nie płaci składki, albo płaci ją w mniejszej wysokości.
dotyczy tylko umów wielostronnych
możliwość składania zastrzeżeń – art. 19 Kpt
prawo przyjęcie zastrzeżeń
prawo sprzeciwu i jego skutki
Kiedy zastrzeżeń składać nie wolno?
Zastrzeżenie – państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub w związku z przystąpieniem do umowy mogą zgłaszać zastrzeżenia (rezerwacje) dotyczące poszczególnych postanowień umowy.
Zgodnie z opinią MTS zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji.
Zastrzeżeń nie wolno zgłaszać, jeżeli:
gdy umowa tego zabrania (np. Karta NZ)
jeśli umowa wyklucza jakiś konkretny rodzaj zastrzeżeń (np. konwencja z 1951 r. dot. statusu uchodźców)
jeśli zastrzeżenie było by sprzeczne z przedmiotem lub celem umowy (np. Konwencja o Prawach Dziecka – USA nie ratyfikowały jej, bo mają karę śmierci)
Zastrzeżenia na które pozwala umowa – nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony (chyba, że umowa tego wymaga)
Akt wyrażający zgodę na związanie się umową, a zawierający zastrzeżenie – staje się skuteczny z chwilą, gdy co najmniej jedno państwo przyjmuje zastrzeżenie.
Jeśli zastrzeżenie dotyczy aktu konstytucyjnego organizacji międzynarodowej – wymagana jest zgoda właściwego organu organizacji.
Prawo przyjęcia zastrzeżeń albo odmowy przyjęcia zastrzeżeń
Prawo to przysługuje innym państwom-stronom umowy. To prawo przyjęcia ma z reguły charakter milczący. Jest 12 miesięcy na wniesienie sprzeciwu (od notyfikowania zastrzeżeń).
Skutki sprzeciwu
Skutki sprzeciwu mogą być różne, zależnie jak sprzeciw został sformułowany:
tzw. sprzeciw kwalifikowany - umowa może w ogóle nie wejść w życie – tylko między państwem wobec którego zastrzeżenia złożono sprzeciw, a państwem, które ten sprzeciw złożyło
sprzeciw zwykły – postanowienia objęte zastrzeżeniem nie wchodzą w życie w zakresie tego zastrzeżenia; pozostała część umowy wiąże
Zastrzeżenia i sprzeciwy – powinny być wniesione na piśmie i zakomunikowane umawiającym się stronom.
Zakres mocy obowiązującej umowy wobec państw trzecich
obowiązuje zasada ius facit inter partes (umowa międzynarodowa wiąże strony – i nie wpływa na sytuację prawną państw trzecich)
ale postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego są obowiązujące dla państw trzecich – bowiem czerpią moc obowiązującą ze zwyczaju – który obowiązuje wszystkie państwa, nie tylko związane umową
Umowy wpływające na sytuacje prawną osób trzecich:
umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich (pacta in favorem tertio)
zgoda państwa trzeciego jest domniemana – tzn. w braku sprzeciwu przyjmuje się, że ta zgoda jest
państwo nie może się jednak domagać wykonania takiej umowy – bo nie jest jej stroną (chyba, że umowa wyraźnie daje mu takie prawo)
umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (pacta in detrimentum tertii)
zgody państwa trzeciego nie można domniemywać, ale istnieje wyjątek – który dotyczy państwa-agresora
Nieważność umowy
Nieważność umowy oznacza, że umowa w ogóle nie wchodzi w życie, nie istnieje od samego początku (ex tunc) – więc nie wywołuje skutków prawnych. Stwierdzenie nieważności może nastąpić od razu, ale też i po wielu latach.
Przyczyny nieważności umowy
nieważności względnej – nieważność taka może być konwalidowana
przekroczenie określonej w normie prawa krajowego kompetencji do zawierania umów
przekroczenie pełnomocnictwa
błąd dotyczący faktu lub sytuacji, który stanowił istotną podstawę wyrażenia zgody na związanie się umową
oszustwo (podstęp)
przekupstwo przedstawiciela państwa
Państwo nie może powoływać się na sprzeczność zawartej umowy z prawem wewnętrznym z wyjątkiem przekroczenia kompetencji.
nieważności bezwzględnej – umowa jest nieważna z mocy prawa, czy strony tego chcą, czy nie, bez możliwości konwalidacji
przymus wobec przedstawiciela państwa
przymus wobec państwa w postaci groźby lub użycia siły, np. zakręcenie kurka z ropą
sprzeczność umowy z normą ius cogens np. zakaz tortur, ludobójstwa, zbrodni wojennych, zakaz użycia siły (z wyjątkiem przypadków dozwolonych w KNZ), zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne innych państw, zasada wolności morza otwartego
ale – z chwilą pojawienia się nowej normy ius cogens – każda umowa pozostająca z nią w sprzeczności traci ważność i wygasa (art. 64 KW)
Wygaśnięcie umowy
Wygaśnięcie umowy oznacza utratę przez umowę mocy obowiązującej (ex nunc).
Przyczyny wygaśnięcia umowy:
przewidziane w tekście samej umowy
upływ czasu, na jaki umowę zawarto
spełnienie warunku rozwiązującego (np. układ warszawski z 1955 przestanie obowiązywać, jeśli zostanie zawarte ogólnoeuropejskie porozumienie o bezpieczeństwie, czyli gdy NATO i układ warszawski się połączą)
wypowiedzenie umowy zgodnie z jej treścią
nie przewidziane w tekście umowy
uchylenie umowy zgodną wolą stron (uznanie umowy za wygasłą)
całkowite wykonanie umowy
niezgodność umowy z nową normą ius cogens
istotne pogwałcenie umowy przez drugą stronę
trwała niemożność wykonania umowy
zasadnicza zmiana okoliczności faktycznych – rebus sic stantibus – (które były istotną podstawą do zawarcia umowy) – nie dotyczy traktatów granicznych, które są wieczyste
Dwa warunki muszą być spełnione łącznie:
- zasadnicza zmiana okoliczności faktycznych
- zmieniła się sytuacja stron = zmieniły się obowiązki stron
Państwo nie może się na tą klauzulę powoływać, jeżeli samo swoim bezprawnym działaniem doprowadziło do zmiany okoliczności faktycznych
Wypowiedzenie umowy
umowy mogą zawierać klauzule określające warunki i tryb wypowiedzenia umowy
umowy w których brak klauzul dot. wypowiedzenia umowy –
Konwencja wiedeńska – dopuszcza wypowiedzenie umowy, w której brak takiej klauzuli tylko wówczas gdy można ustalić, że strony dopuszczały taką możliwość, albo charakter umowy pozwala domniemywać prawo wypowiedzenia
jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia umowy – notyfikacja dotycząca zamiaru wypowiedzenia powinna być złożona na min. 12 miesięcy naprzód (na piśmie)
Zawieszenie stosowania umowy
Zawieszenie stosowania umowy (o ile nie ustalono inaczej) zwalnia strony, pomiędzy którymi stosowanie umowy zostało zawieszone – z obowiązku wypełnienia jej postanowień w okresie zawieszenia.
Zawieszenie nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami.
W okresie zawieszenia strony powinny powstrzymywać się od działań, które mogą przeszkodzić wznowieniu stosowania umowy.
Przyczyny zawieszenia stosowania umowy – podobne do przyczyn wygaśnięcia
Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe
Umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wybuchu wojny, a tylko ich moc obowiązująca ulega zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi. Po przywróceniu pokoju – nadal są stosowane.
Co do umów dwustronnych – z reguły po zakończeniu wojny strony ustalają, którym umowom przywrócić moc obowiązującą, którym nie.
Obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych
Pacta sunt servanda
obowiązek przestrzegania zawartych umów – „żadne mocarstwo nie może zwolnić się z zobowiązań traktatu ani zmienić jego postanowień inaczej jak tylko za zgodą układających się stron przez przyjazne porozumienia”
Interpretacja umów międzynarodowych
szkoła subiektywistyczna – (Ehrlich) – należy przywiązywać wagę bardziej do tego, co strony chciały wyrazić niż do słów
szkoła obiektywistyczna (tekstualna) – należy zwracać uwagę przede wszystkim na sam tekst umowy
szkoła teleologiczna (funkcjonalna) – należy przywiązać uwagę do przedmiotu i celu umowy jako całości, podporządkowując tym elementom wyjaśnienie ich poszczególnych postanowień. Umowa powinna być interpretowana w sposób odpowiadający potrzebom społeczności międzynarodowej w czasie jej stosowania – nie ma istotnego znaczenia, jaki był zamiar stron w czasie jej zawierania.
Interpretacja autentyczna – dokonana przez strony umowy – ma największe znaczenie
Interpretacja sądowa
Interpretacja sądowa
Interpretacja urzędowa – dokonywana przez jedno z umawiających się państw
Konwencja wiedeńska:
traktaty należy interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem użytych w nich wyrazów, w świetle przedmiotu i celu tej umowy
specjalne znaczenie można przypisywać użytym słowom, jeżeli ustalono, że taki był zamiar stron
należy brać pod uwagę
późniejsze postanowienia między stronami umowy dotyczące interpretacji umowy lub stosowania jej postanowień
późniejszą praktykę stosowania umowy, która wskazuje na porozumienie stron w sprawie jej interpretacji
wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego, obowiązujące w stosunkach między stronami
in claris cessat interpretatio – nie interpretować przepisów jasnych
zobowiązania państw interpretować w sposób ścieśniający
w umowach dwustronnych postanowienia niejasne interpretować na niekorzyść strony, która je zaproponowała
należy uwzględniać preambułę, określającą cele, jakie przyświecały stronom umowy
Zwyczaj międzynarodowy – elementy
Zwyczaj – dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo. Podstawą obowiązywania zwyczaju jest zgoda państw, dlatego zwyczaj często nazywa cię milczącą zgodą (tacitus consensus).
Praktyka państw (usus)
jednolita (zgodna)
nieprzerwana
powszechna – nie może być jednostronna
Przekonanie państw, że praktyka tworzy prawo (opinio iuris sive necessitatis)
sprawa statku „Lotus”, orzeczenie STSM z 1928 r.
pewne normy prawa zwyczajowego mogą wykształcić się w poszczególnych kręgach państw – za możliwością istnienia zwyczajów obowiązujących tylko państwa określonego regionu opowiedział się MTS w orzeczeniu z 1950 r. w sprawie sporu między Kolumbią a Peru (dot. azylu terytorialnego)
Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą:
na skutek wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy prawa zwyczajowego, lub umownej
odstąpienia państw od praktykowania (desuetudo)
Umowa wiąże tylko strony, a zwyczaj – wszystkich. Umowa może zmienić normę zwyczajową i odwrotnie.
Kurtuazja międzynarodowa
Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – reguły kurtuazji, czyli grzeczności przestrzeganej w stosunkach międzynarodowych, oparte na wzajemności, nie mające jednak charakteru prawnego.
postępowanie wbrew tym regułom nie prowadzi do naruszenia prawa międzynarodowego
reguły te najczęściej spotykane są w dziedzinie stosunków dyplomatycznych i konsularnych i obrocie morskim
Ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane
Chodzi o zasady prawa międzynarodowego – bowiem zasady prawa wewnętrznego czy zwyczajowego nie są źródłem prawa międzynarodowego.
Do zasad, na których opiera się większość porządków na świecie należą:
Lex retro non agit
Ne bis in idem
Lex specialis derogat legi generali
Nemo iudex incausa sua
Do tej pory MTS nie wydał jeszcze orzeczenia, które opierałoby się wyłącznie na ogólnych zasadach prawa międzynarodowego, uznawanych przez narody cywilizowane.
Orzecznictwo sądów międzynarodowych
Sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko wykorzystać dla ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa zwyczajowego lub umownego.
Orzecznictwo sądów nie jest źródłem prawa, ale sądy w istotny sposób oddziaływają na rozwój prawa.
Doktryna
Doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy obowiązującego prawa, ale nie ma charakteru źródła prawa.
MTS traktuje doktrynę i orzecznictwo jako środki pomocnicze do stwierdzenia przepisów prawnych.
Ustawodawstwo państw
Akty ustawodawcze poszczególnych państw dotyczące stosunków międzynarodowych nie są źródłem prawa międzynarodowego i nie mogą nakładać obowiązków na inne państwa.
Akty jednostronne państw
Akty jednostronne państw, wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych:
notyfikacja – polega na oficjalnym pisemnym powiadomieniu drugiego podmiotu o pewnym wydarzeniu, z którym prawo międzynarodowe łączy określone skutki prawne
uznanie – stwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje i powinien być traktowany w płaszczyźnie prawa międzynarodowego
protest – stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z prawem międzynarodowym.
zrzeczenie się (renonciaton)– wyraźna rezygnacja z pewnych swoich uprawnień. Samo niewykonywanie swoich uprawnień nie jest zrzeczeniem się.
czasami nie można się zrzec – np. dyplomata nie może zrzec się immunitetu dyplomatycznego, jeniec wojenny nie może zrzec się takiego statusu
Uchwały organów organizacji międzynarodowych – rodzaje i warunki
Nie wszystkie takie uchwały mogą być uznane za źródła prawa międzynarodowego, mimo, że wywołują określone skutki prawne.
Tzw. miękkie prawo międzynarodowe – prawo programowe, prawo celowości
uchwały organów organizacji międzynarodowych adresowane do państw członkowskich (zwłaszcza uchwały ZO ONZ)
porozumienia międzypaństwowe, którym strony nie nadały rygoru umów międzynarodowych w pełnym tego słowa znaczeniu
umowy, które jeszcze (albo w ogóle) nie zostały ratyfikowane/zatwierdzone
Pro foro interno – prawo wewnętrzne organizacji – odnoszą się do zagadnień związanych z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem organizacji. Raczej nie zalicza się do źródeł prawa międzynarodowego. Wiąże tylko członków, funkcjonariuszy danej organizacji międzynarodowej – np. dot. składek członkowskich
Pro foro externo – dotyczą stosunków między państwami członkowskimi – wydawane na podstawie wyraźnego upoważnienia
Warunki, konieczne aby dana uchwała miała charakter źródła prawa międzynarodowego:
muszą być prawnie wiążące – rzadko (w ONZ tylko RB i to w ściśle określonych sytuacjach)
muszą mieć charakter prawotwórczy, tzn. tworzyć normy dla państw na przyszłość (ale też i konkretnych osób.
Z reguły uchwały organów międzynarodowych mają charakter zaleceń i nie ma tu znaczenia system głosowania i jego wynik.
Jeżeli Rada Bezpieczeństwa ONZ chce nałożyć embargo na dostawy broni – to musi wydać decyzję prawnie wiążącą dane państwa – nie zalecenie.
Uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ – mogą przekształcić się w zwyczaj międzynarodowy. Tak było z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka.
Miejsce źródeł prawa międzynarodowego w polskim porządku prawnym
Art. 9. Konstytucji RP „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ja prawa międzynarodowego”
Przepis ten dotyczy nie tylko ratyfikowanych umów międzynarodowych, ale wszystkich wiążących RP umów, prawa zwyczajowego, uchwał organizacji lub organów międzynarodowych i innych aktów prawa międzynarodowego
Pacta sunt servanda – ogólna zasada prawa międzynarodowego, obecnie interpretowana jest jako odnosząca się nie tylko do umów międzynarodowych, ale i do wszystkich innych zobowiązań międzynarodowych. Wymaga ona od państwa podjęcia wszelkich działań niezbędnych do wykonania tych zobowiązań, w tym również na płaszczyźnie prwa krajowego
Prawo zwyczajowe
w Konstytucji RP z 1997 r. brak wyraźnego wskazania jaki jest stosunek prawa krajowego do międzynarodowego prawa zwyczajowego
zgodnie z doktryną i praktyką – jest to jednak źródło powszechnie obowiązującego prawa polskiego
praktyka w tym zakresie jest jednak skromna
do tej pory prawo zwyczajowe stosowano głównie na podstawie odesłania zawartego w ustawie lub ratyfikowanej umowy międzynarodowej
brak w Konstytucji RP przepisów dotyczących kompetencji TK do badania zgodności ustaw z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego, stąd TK może odmówić kontroli prawa krajowego z prawem zwyczajowym
istnieją wątpliwości co do badania zgodności prawa zwyczajowego z Konstytucją
Brak w Konstytucji RP także określenia pierwszeństwa prawa zwyczajowego w stosunku do innych źródeł prawa; można jednak przyjąć, że w razie kolizji norm – prawo międzynarodowe zwyczajowe przeważa co najmniej nad ustawami
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Art. 87. ust. 1. Konstytucji RP „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”
Cztery rodzaje umów międzynarodowych:
tzw. duża ratyfikacja:
Art. 89. ust. 1. Konstytucji RP „Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy”
tzw. mała ratyfikacja
art. 89 ust. 2. Konstytucji RP „O zamiarze przedłożenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm.”
umowy przekazujące kompetencję organów władzy państwowej na rzecz organizacji lub organu międzynarodowego, ratyfikowane za zgodą uprzednio wyrażona w ustawie
Art. 90. Konstytucji RP ust. 1. „Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.
2. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.”
umowy przekazujące kompetencje ratyfikowane za zgodą wyrażoną w referendum ogólnokrajowym
Art. 90. Konstytucji RP ust. 3. „Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125.”
Skuteczność umów ratyfikowanych względem pozostałych źródeł prawa krajowego uzależniona jest od trybu ich ratyfikacji.
Art. 91. Konstytucji RP
1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Art. 188. Konstytucji RP
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
Interpretacja ww. art. może być dwojaka:
umowa ratyfikowana w trybie tzw. małej ratyfikacji nie ma przewagi nad ustawą, a jedynie nad rozporządzeniami i innymi aktami niższej niż ustawa rangi
prymat wszystkich umów ratyfikowanych w stosunku do ustaw w oparciu także o art. 9 Konstytucji. Art. 188 pkt 3. Konstytucji nie wyklucza traktowania tych umów na równi z ustawą, gdyż umowa może być lex specialis w stosunku do ustawy
tzw. mała ratyfikacja nie oznacza jednak braku aprobaty parlamentu dla ratyfikacji – brak jedynie ustawy, ale aprobata wynika z procedury art. 89 ust. 2
Nieratyfikowane umowy międzynarodowe
Ustawa o umowach międzynarodowych z 2000 r. stanowi, że zgoda na związanie się RP umową międzynarodową wymaga weryfikacji bądź zatwierdzenia
umowa musi być opublikowana w Monitorze Polskim
takie umowy nie są samodzielnym źródłem powszechnie obowiązującego prawa polskiego – nie maja pierwszeństwa wobec ustaw
nie mogą przyznawać praw i nakładać obowiązków na jednostki
wiążą jednak państwo w stosunkach zewnętrznych, muszą być przestrzegane i wykonywane także na płaszczyźnie prawa krajowego (art. 9 Konstytucji RP)