Dumont L. Homo hierarchicus. Kasta, rasizm i "stratyfikacja". Przemyślenia antropologa społecznego, w: Kempny M. Nowicka E. Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, PWN, Warszawa 2004
Autor na początku przywołuje myśl R. Arona, że "krytyczna wielowątkowa teoria porównawcza prawie nie istnieje". Odnosi on podobne wrażenie, próbując porównać system kast w Indiach z systemem amerykańskiej stratyfikacji społecznej. Główne pytanie jakie zadaje sobie Dumont, w prostej formie, brzmi: czy można używać terminu kasta poza Indiami? Kwestia terminologiczna tego pojęcia może mieć wąską bądź też szeroką definicję- w tym wypadku musielibyśmy używać innych terminów dla opisu odmiennych przypadków (np. kasta rasowa, kulturowa, itp.). Tak więc, autor wysuwa krytykę dominującego amerykańskiego użycia terminu "kasta" w celu ukazania wpływu antropologii na rozumienie socjologii. Dumont skupia się na dwóch aspektach:
na obrazie systemu indyjskiego, jaki tworzą interesujący nas autorzy
na miejscu, jakie w ich koncepcjach zajmuje termin "kasta" w odniesieniu do terminów, takich jak "klasa", "stratyfikacja społeczna".
Kasta jako krańcowa forma klasy: Kroeber → sformułował on definicję kasty, która uważana jest za klasyczną, wymienia jest cechy- endogamia, dziedziczny charakter przynależności, relatywna ranga, ponadto dodaje, że "kasta jest szczególnym rodzajem klas społecznych, które są obecne w każdym społeczeństwie. Kasty różnią się od klas społecznych tym, że ich istnienie pojawia się w społecznej świadomości do tego stopnia, iż zwyczaj i prawo starają się rozdzielać w sposób sztywny i trwały. "System kastowy" dla Kroebera to przypadek (poza Indiami) średniowiecznej Europy (choć posiadają one organizację kastową, ogranicza się ona jedynie do części społeczeństwa) i Japonii ("quasi- caste system" gdzie podział pracy i powiązania z religią pozostają niejasne). Najważniejsze jest jednak to, że kasta jest końcową formą klasy, z powodu: uniwersalizmu antropologii, kasta jest sztywna i występuje relatywnie rzadko, podczas gdy klasa jest bardziej elastyczna, płynna i bardziej rozpowszechniona.
Rozróżnienie między klasą, stanem i kastą → dokonał tego Max Weber jednoznacznie odróżniając "klasę" (wspólnota gospodarcza) i "stan" (wspólnota społeczna). U Webera, podobnie, jak i Kroebera kasta jest formą krańcową: dla niego jest to grupa statusowa, która przekształca się w kastę, gdy podział jest zapewniany nie tylko przez konwencję i prawo, ale również rytualnie (nieczystość przez kontakt). Weber uważa, że poszczególne kasty rozwijają w pewnej mierze odrębne kultury i posiadają odrębnych bogów. kastami byłyby więc społeczności zamknięte na wpływy z zewnątrz, endogamiczne, wierzące w pokrewieństwo biologiczne ich członków, które wzajemnie "uspołeczniają się". Tak więc "kasta" byłaby połączeniem "grupy statusowej" i "grupy etnicznej". Pojawia się tutaj problem z uspołecznieniem odrębnych wspólnot, które poprzez działanie polityczne łączą się w społeczność nowego rodzaju.
"Kasta" w Stanach Zjednoczonych → dwie najbardziej znane teorie w tym zakresie:
Lloyd Warner uważa, że podczas gdy biali i czarni stanowią dwie "kasty", te dwie grupy układają się warstwowo w klasy wedle zwykłych zasad w ten sposób, że czarni z klasy wyższej są wyżej, z punktu widzenia klasy, od "małych białych", będąc jednocześnie niżej od nich z punktu widzenia "kasty".
Gunnar Myrald uważa, że kasta jest krańcowym przypadkiem całkowicie skostniałej struktury oraz silnym odstępstwem od zwykłej amerykańskiej struktury społecznej. Postulowana identyczność gatunkowa klasy i kasty w tym, iż gdy uznano równość jako normę, wszystkie formy nierówności mogą wydawać się tym samym, patrząc z punktu widzenia wspólnej dla nich opozycyjności wobec normy.
Obydwaj autorzy uzasadniają w odmienny sposób użycie terminu "kasta" w odniesieniu do faktów amerykańskich:
Dla Myralda wybór ten jest czysto praktyczny, posługuje się przyjętym terminem, ponieważ inne dostępne tj. klasa czy rasa (nadaje aspekt obiektywny subiektywnym uprzedzeniom) pasują mniej niż kasta. Myrald zakłada pewną ciągłość pomiędzy klasą a kastą, która możliwa jest poprzez odniesienie do wartości.
Warner uważa, że kasty istnieją w USA w tym samym sensie co w Indiach. Kładzie duży nacisk na zmienność systemu w czasie i przestrzeni do tego stopnia, iż mamy różnorodność systemów. Pod etykietą "stosunków społecznych" Warner miesza dwie rzeczy- sumę partykularnych cech i całościowy system społeczny. W takim wypadku endogamia przedstawiana jest jako fakt ze sfery zachowania, a nie postaw. W ujęciu takim tym samym byłaby endogamia plemienia nieprzejawiającego żadnych uprzedzeń wobec małżeństw z innymi plemionami, ale któremu okoliczności środowiskowe umożliwiają ich praktykowanie.
Oliver Cox przedstawił obraz systemu zakorzenionego w związkach religijnych- jest to niewystarczające ze względu na to, że społeczeństwa Zachodu istnieją niezależnie od religii. Nie mówi on o kastach, lecz o systemie, nie utożsamia tego z ideologią rasową. Społeczna nierówność jest dla niego kluczowym punktem systemu.
"Stratyfikacja społeczna" → chodzi tu głównie o "klasę" na którą wpływ miało rozróżnienie Webera na stratyfikację według nierówności władzy, prestiżu i statusu. Klasy są nierównościami hierarchii władzy, stany zaś i kasty wynikają z hierarchii prestiżu. Pionierami w badaniach stratyfikacji jest Davis i Moore, którzy stawiają hipotezę, wedle której chodzi tutaj o mechanizm podobny do mechanizmu rynku: nierówność co do nagradzania jest konie zna w zróżnicowanym społeczeństwie, aby zajęcia ważniejsze lub trudniejsze , wymagające długiego kształcenia specyficznych umiejętności lub niosące za sobą dużą odpowiedzialność, były rzeczywiście wykonywane. Buckley zarzucił im, iż pomylili skartyfikację ze zróżnicowaniem, gdyż nie możemy mówić o nierównościach w społeczeństwie, gdzie te są minimalne. Wielość badań nad klasami doprowadziła do wartościowania "hierarchii", co doprowadziło do poszukiwania funkcji i dysfunkcji, to co wartością jest, a co nie jest (nierówność), a z tego powodu określono słowo neutralne "stratyfikacja". Aby przejść od stratyfikacji do hierarchii, wg Arona należy zwrócić się w kierunku, które przeciwnie do nas, uwypuklają i przechwalają się.
Indie i hierarchia → wg definicji Bougle'go: społeczeństwo jest podzielone na pewną liczbę stałych grup. które są wyspecjalizowane, zhierarchizowane i odseparowane od siebie (małżeństwa, kontakty). Wspólnym fundamentem jest opozycja: czyste i nieczyste, opozycja z natury hierarchiczna i separacja, zawodowa specjalizacja zajęć. Dodatkowo, należy odróżnić: drobinę statusów (religijną) czyli hierarchię oraz dystrybucję władzy ekonomicznej i politycznej, która jest podległa hierarchii. Odróżnia się dwa najwyższe "cele ludzkie" dharmę, czyli działanie zgodnie z porządkiem uniwersalnym oraz arthę, czyli działanie zgodne z własnym interesem, które także mają swoją hierarchię, wedle której to drugie jest uprawione tylko w granicach wyznaczonych przez to pierwsze.
Rewolucja nowoczesna → przykładem są państwa, które zapisują równość w konstytucjach. Chcą one być racjonalne, oddzielać się od natury, by ustalić autonomiczny porządek ludzki. Istnieją tylko jednostki, które należy przystosować do siebie nawzajem. Jednostka wysnuwa swój porządek, który jest źródłem wszelkiej racjonalności, a zasada równości jest owocem tej postawy, ponieważ jest ona zgodna z rozumem. Społeczeństwo "naturalne" pomija jednostkę i umieszcza ją w szerszym, całościowym aspekcie, natomiast społeczeństwo "racjonalne" uznaje tylko jednostkę i nie uznaje się za zhierarchizowaną całość. Pomiędzy nimi mieści się typ pośredni, w którym natura i konwencja zostają rozróżnione, gdzie konwencje mogą zostać poddane osądowi poprzez odniesienie do idealnego modelu dostępnego jedynie dla rozumu.
Hierarchia i dyskryminacja → można porównać to fenomenu rasizmu w Stanach Zjednoczonych. Z jednej strony jest oczywiste, że społeczeństwo jest zhierarchizowaną całością, nawet wtedy kiedy jest zbiorem jednostek. Z drugiej strony rasizm jest fenomenem nowoczesnym. Najprostsza hipoteza polega więc na tym, że rasizm odpowiada przybierając nową formę jakiejś starej funkcji, np. niewolnictwa czarnych. Proklamowanie równości doprowadziło do upadku sposobów rozróżniania skoncentrowanych na tym, co społeczne, ale w których w niejasny sposób wymieszane były ze sobą aspekty zarówno społeczne, jak też kulturowe i fizyczne.
Wnioski → porównywanie wymaga pojęć biorących pod uwagę wartości, które różne społeczeństwa w pewien sposób dla siebie wybrały. Konsekwencją tego wyboru wartości jest zapewne istnienie takich aspektów rzeczywistości społecznej, które są wyrażone w sposób jasny i świadomy, podczas gdy w innych społeczeństwach pozostają one w cieniu. Socjolog powinien odwoływać się do istniejących terminów, do społeczeństw, które wyrażają te właśnie gdzie indziej utajone aspekty. Ogólna teoria "nierówności" musi koncentrować się na społeczeństwach, które nadają jej jakiś sens, a nie na tych, które nadają jej pewne formy. Musi to być teoria hierarchii, w formach nadających jej wartość. W takim podejściu będzie się przedstawiać ze wspólnej perspektywy różne typy społeczeństw.