1

WYKŁAD 1.

SPOTKANIE Z INNOŚCIĄ – U KORZENI ANTROPOLOGII

Znany nam świat własnej kultury stanowi dla nas podstawową płaszczyznę odniesienia w ocenie owych innych ludzi, kultur, obyczajów. Przekonanie, że społeczeństwo, z którego wywodzi się obserwator, zajmuje centralne, „środkowe”, a więc zawsze uprzywilejowane miejsce w świecie, a inne społeczeństwa i kultury leżą na rubieżach „naszego świata”.

ETNOCENTRYZM jako główny wyznacznik samowartościowania grup społecznych i podstawę ich samoidentyfikacji. Zdefiniowany przez socjologa Williama Sumnera na przełomie XIX i XX wieku.

Przykłady „mierzenia cudzego pola własną miarą”, jak często potocznie rozumie się etnocentryzm:

- aborygeni australijscy - swe ziemie jako centrum świata

- mieszkańcy Haiti - z jaskini na ich wyspie wyłoniły się słońce i księżyc,

- Chiny (Państwo Środka) centrum całego świata.

- Żydzi - Jerozolima, a dokładniej świątynia jerozolimska z Arką Przymierza,

- dla chrześcijan – Golgota,

- Francji średniowiecznej - królewskie St. Denis, Paryż, Ziemia Święta,

-Grecy - oddziaływanie kultury helleńskiej. Omfalos, półokrągły kamień w świątyni Apollina w Delfach, symbolizował środek i początek Ziemi,

Centrum świata, „pępek Ziemi” zamieszkiwali zawsze prawdziwi ludzie otoczeni przez nieludzi lub co najmniej barbaros.

Sir Edmunda Leach (antropolog brytyjski) uniwersalne przeciwstawianie „my” – „oni”, poprzedzone jest opozycyjnym zestawieniem „ludzie” – „nieludzie”.

Różnice tych opozycji opierają się na identycznych trzech zasadach:

1) „Ludzie” różnią się od innych gatunków zwierząt, gdyż ogień służy im jako źródło ciepła i do przygotowywania pożywienia;

2) „ludzie” (= „my”) angażują się uczuciowo w związki seksualne i dokonują zabiegów na swym ciele np. malowanie, stroje

3) „My – ludzie prawdziwi” – różnimy się od „innych”, gdyż „oni” nie przygotowują jadła na naszą modłę, nie ozdabiają swych ciał w znany i akceptowany przez nas samych sposób.

Pożywienie, seks i „nagość” (a właściwie stosunek doń) to główne sfery społeczne obwarowane tabu*, żaden „obcy” czy „inny” nie powinien mieć do nich dostępu. Oczywistością jest już podkreślenie, że „swoi” są zawsze lepsi od „innych”. Tutaj właśnie tkwią źródła megalomanii plemiennych i narodowych.

ANTROPOLOGIA KULTURY nowocześnie rozumiana, jest nauką, która wskazuje na podłoże tych różnych etnocentryzmów, idei środka i „naturalności” własnej kultury. Narodziła się w Europie.

Pod wpływem odkryć geograficznych rozszerzyły się horyzonty poznawcze Starego Świata. Lokalny wymiar przeciwstawienia „my” – „oni” stał się wymiarem globalnym.

Kościół już w roku 1493 decyzją papieża Aleksandra VI polecił mimo wszystko chrzcić „dzikich” i tym samym uznał ich za ludzi. Następni papieże, Juliusz II i Paweł III, uznali ich z kolei oficjalnie za potomków Adama i Ewy.

Zgodnie z zasadą etnocentrycznego postrzegania świata „inny” znaczy gorszy;

ETNOCENTRYZM AGRESYWNY przeradzający się w megalomanię, polega m.in. na tym, że w jego ramach postrzega się siebie jako harmonijną i samo przez się zrozumiałą całość, podczas gdy owym „innym” przypisuje się wszelkie braki i odstępstwa od normy.

„Dzikim” brak więc sądów, rządu, religii, dobrych manier, ubioru i tak dalej. Są „inni” (=gorsi), gdyż są leniwi, brudni; lista zarzutów jest naprawdę nieskończona.

Bartolomé de Las Casas to obrońca człowieczeństwa Indian. Twierdził, że Indianie, jako istoty rozumne i kierujące się wolnością, jako rdzenni mieszkańcy Ameryki nadają się do pokojowego procesu ewangelizacji, dokonywanego bez wykorzeniania ich z oryginalnych tradycji plemiennych. Hiszpanie i Indianie różnią się diametralnie poziomem cywilizacyjnym, ale są w jednakowym stopniu otwarci i gotowi na przyjecie wiary.

Opozycja „ludzie” – „nieludzie” zamienia się u hiszpańskiego dominikanina jedynie w przeciwstawianie „my”- „oni” jako równi wobec Boga (chrześcijańskiego).

Poglądy misjonarzy,tj. Las Casas czy Franciszek de Vitoriowyrastały pośrednio z przekonania o duchowej wyższości Europy (wiara w prawdziwego Boga).

Michela de Montaigne´a miał na celu całkowite zneutralizowanie europocentrycznego postrzegania, opisywania i tłumaczenia zjawisk kultur odrębnych przez pryzmat kultury własnej i w tym sensie było absolutnie prekursorskie. Inność „dzikiego” oznacza w przypadku Montaigne´a jego „naturalność”, a nie to, że jest on w jakimkolwiek sensie gorszy. Poglądy Montaigne´a przyczyniły się do narodzin koncepcji szlachetnego dzikiego, który żyjąc w naturalnych warunkach, jest istotą harmonijną i samowystarczalną.

Władające pismem warstwy intelektualne posiadają już świadomość faktu, że świat jest zróżnicowany, że istnieją w nim różnice rasowe, językowe i obyczajowo - instytucjonalne.

W XVII wieku okazało się, że chronologia Chin jest dłuższa od chronologii Genesis.

Te właśnie, coraz bardziej widoczne trudności z uczynieniem z chrześcijaństwa jedynej miary porządkującej dzieje różnych kultur, utorowały drogę dla rozwoju świeckiej historyczności opartej na koncepcji czasu uniwersalnego.

Jan Jakub Rousseau- według Lévi-Straussa twierdzi nawet, że to jednen z głównych fundatorów nauk o człowieku, w tym antropologii. Rousseau postawił problem relacji pomiędzy naturą a kulturą, Rousseau miał pierwszy dostrzec, że poszukiwanie „społeczeństwa natury” wymaga zastanowienia się nad naturą społeczeństwa. Kiedy pragniemy badać człowieka, trzeba widzieć różnice, aby w końcu odkryć cechy charakterystyczne.

STAN NATURY – (idealizowany w stylu Rousseau, lub demonizowany u Hobbesa) – stanowi praktycznie prototypowe ujęcie społeczeństwa pierwotnego.

OŚWIECENIOWY RACJONALIZM stanowił podwalinę i wytyczał w ogromnej mierze drogę antropologii kultury, przesądzając w dużym stopniu o tym, co się w niej działo w wieku XIX, i pierwszego jej kierunku naukowego, jakim był ewolucjonizm schematyczny.

Częścią tego świata stali się nasi „dzicy”, jego „obcość” polega na tym, iż jest on geograficznie odległy i charakteryzują go cechy nadające mu status innego wobec białego, cywilizowanego Europejczyka.

EWOLUCJONIZM SCHEMATYCZNY pierwszy kierunek antropologii, przyjął bez zastrzeżeń podane wyżej opozycje jako całkowicie naturalne i wskazujące jednocześnie na przedmiot badań – dzikość.

W ramach ewolucjonizmu pojawiły się trzy, pojęcia:

1. społeczeństwo pierwotne (primitive society), posiadało w wieku XIX swoje konkretne miejsce w czasie i przestrzeni. Odnosiło się zarówno do konkretnych przykładów ludów niecywilizowanych, klasyfikowanych zgodnie z kontinuum: dzikość – barbarzyństwo – cywilizacja

2. umysł pierwotny (primitive mind),

3. kultura - pierwszą definicję zawdzięczamy Tylorowi, który sformułował ją w roku 1871. Głosiła ona, iż „kultura, względnie cywilizacja, wzięta w najszerszym sensie etnograficznym,jest złożoną całością zawierającą wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj oraz wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”. Umożliwiła więc klasyfikację zjawisk według określonych bloków tematycznych i specjalizacji.

Ewolucjoniści głosili tezę, że istniejące ludy niecywilizowane są „naszymi żyjącymi przodkami” w sensie dosłownym. Rodziło to dwie ważne konsekwencje. Po pierwsze, człowiek pierwotny jest jednocześnie odległy (reprezentuje zawsze któryś ze wstępnych etapów kultury) i bliski (można go było dotknąć, porozmawiać z nim).

W taki właśnie sposób Henry Morgan ilustrował rozwój trzech epok etnicznych –

dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji.

WYKŁAD 2.

ISTOTA ANTROPOLOGII I JEJ DZIEDZINY. UWAGI WSTĘPNE

ANTROPOLOGIA - to nauka o człowieku. , która powstała w drugiej połowie XIX wieku. na ogól przyjmuje się, że jest to nauka interdyscyplinarna, ujmująca całość wiedzy o człowieku w różnych aspektach jego istnienia, a zwłaszcza biologicznym, filozoficznym, społeczno-kulturowym, teologicznym i pedagogicznym.

„antropologia jest wszystkim tym, co robią lub czym posługują się antropolodzy", gdyż ilustruje ono szeroki zakres zagadnień badawczych i możliwości interpretacyjnych

Przedmiotem antropologii jest człowiek, według niektórych człowiek wielowymiarowy albo całkowity, a więc zarówno biologiczny, psychologiczny, społeczny i kulturowy".

Zdaniem E. Nowickiej, antropologia zajmuje się wszystkimi specyficznie ludzkimi aspektami życia człowieka, którymi wyróżnia się on w świecie istot żywych”, bada zatem biologiczne, kulturowe i społeczne osobliwości człowieka.

Antropologia, kulturę odnosi do całości badanych zjawisk i nie przeciwstawia elementów duchowych i materialnych, jednostkowych i zbiorowych.

Antropolodzy szukają wzorców!

Antropolodzy badając kulturę i społeczeństwo szukają wzorców życia danej populacji lub grupy. Należą do nich między innymi wzorce wykorzystania ziemi, przemieszczania się, produkcji, wzorce małżeńskie i obronne.

Antropolodzy biologiczni i fizyczni badają ludzkie ciało, jego odmiany i wspólne cechy w obrębie populacji, a także między nimi.

Archeolodzy badają pozostałości minionych kultur oglądając skorupy, kamienne narzędzia i kości. Szukają wzorów wykorzystywania narzędzi, zamieszkiwania i rytualnych zachowań.

Językoznawcy koncentrują się na języku - spójnym systemie i integralnej części kultury i społeczeństwa. Szukają wzorców wspólnych cech lub różnic językowych w odniesieniu do życia społecznego i orientacji kulturowych.

Antropolodzy socjokulturowi rozmawiają z ludźmi o ich ideach i wartościach, monitorują ich codzienne życie i działania. Poszukują wzorców w przekonaniach i wartościach, ideach i działaniach, jak również związków między różnymi praktykami i instytucjami.

Do głównych wzorców, których poszukują antropolodzy należą:

• wzorce deskryptywne, ukazujące wiele ważnych cech „charakterystycznych badanego społeczeństwa i kultury. Mówią o zasadniczej tendencji, przedstawiają jakąś średnią (na przykład: domowe gospodarstwa Beludżów średnio liczą 6,3 osób).

- wzorzec historyczny, ukazujący – jak na przykład wzorzec wykorzystania ziemi - zmiany zachodzące z biegiem czasu w działalności człowieka.

• wzorzec dystrybucji podaje rozpiętość przypadków (na przykład: gospodarstwa Beludżów składają się z 2 do 13 osób, przy czym drugi i trzeci kwartyl obejmuje 4,6 do 7,2 osób).

• metawzorzec natrafiono na niego podczas badań nad Beludżami, określa wymianę konkretnych wzorców kulturowych w wymiarze czasowym (takich jak wzorzec dominacji lub konfliktu religii w Beludżystanie),

• wzorzec statystyczny liczba członków gospodarstwa domowego

• wzorzec behawioralny, procentowy udział uczestników codziennych modłów

• wzorzec normatywny, zasada albo przymus moralny, np. konieczność niesienia pomocy członkom własnego rodu wśród Beludżów. Wzorce normatywne mogą mieć charakter:

- preferencyjny kiedy uważa się, że warto przestrzegać danej

- obligatoryjny narzuca obowiązek takiej obrony zaatakowanej osoby z własnej grupy obronnej, jakby atak dotyczył nas samych. Tę zasadę antropolodzy określają mianem odpowiedzialności zbiorowej. „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego".

• wzorzec asocjacyjny wzajemny związek dwóch wzorców deskryptywnych lub ich korelację i współwystępowanie.

WYKŁAD 3

MYŚLENIE HOLISTYCZNE

HOLIZM oznacza „badanie wszystkich aspektów kondycji ludzkiej: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości; biologii, nauki, języka i kultury". holizm jest jednak pewnym ideałem; czymś do czego się dąży. W rzeczywistości niemożliwe jest bowiem uzyskanie pełnej wiedzy na temat ludzkości.

Holizm można przedstawić za pomocą wyrażenia „całość jest większa

niż suma elementów". Holistyczna perspektywa w antropologii próbuje wziąć pod uwagę wszystkie aspekty ludzkiego życia w przekroju czasowym i przestrzennym. próbuje na różnych poziomach zachować holistyczną perspektywę, przyjmując, że każdy element kultury wiąże się z innymi elementami i podlega ich wpływom, a przeszłość wiąże się z teraźniejszością (i przyszłością), oraz że wszystkie cztery wspomniane dyscypliny składowe są ze sobą nierozerwalnie związane.

HOLIZM: ZWIĄZKI W OBRĘBIE KULTUR

Kultura, wyuczone przekonania i zachowania charakterystyczne dla danej grupy, mogą dostarczyć ram, które pozwolą ukazać wzajemne powiązania różnych aspektów ludzkiego życia - sztuki, polityki, religii, małżeństwa, rodziny, ekonomii, medycyny i wielu, wielu innych.

System ekonomiczny społeczeństwa oddziałuje na znaczenie związków małżeńskich; wytwarzanie żywności wiąże się z systemami politycznymi.

Role płci mogą być różne, w zależności od systemów ekonomicznych; rytuały religijne mogą służyć celom środowiskowym.

Z kolei sztuka może odzwierciedlać społeczne zniewolenie; przekonania na temat chorób mogą wyrastać ze stereotypów dotyczących płci.

Perspektywa holistyczna wyrasta z założenia, że kultury są zintegrowanymi systemami, zawierającymi rozpoznawalne wzorce przekonań i zachowań.

Rząd, świadom, iż jedno zjawisko kulturowe nie pozostaje bez wpływu na

pozostałe, zaczął opracowywać programy, które mają na celu dążenie do

holistycznego rozwiązania problemu.

HOLIZM: ZWIĄZKI MIĘDZY CZTEREMA DYSCYPLINAMI WCHODZĄCYMI

W SKŁAD ANTROPOLOGII

W antropologii pomimo powszechnie przyjętej perspektywy holistycznej, nakazującej

antropologom badać całe spektrum życia ludzkiego, wyodrębniono cztery jej

dziedziny:

- antropologię kulturową,

- antropologię biologiczną,

- archeologię

- antropologię lingwistyczną.(to było otwarte – tylko wymienić)

Jednak, co ważne, każda subdyscyplina dostarcza wiedzy na temat pokrewnych zagadnień w pozostałych dziedzinach.

Narodziny amerykańskiej antropologii, zrodzonej z zainteresowania historią i kulturą Indian Ameryki Północnej, miały miejsce około stu lat temu. Pytania pierwszych antropologów dotyczyły różnych rdzennych plemion kontynentu północnoamerykańskiego i obejmowały wszystkie cztery obszary czy podległe dyscypliny. Rdzenni Amerykanie mówili różnymi językami, rozwinęli odmienne struktury społeczne i obyczaje, różnili się pod względem fizycznym i pochodzenia.

Po wprowadzeniu rezerwatów powszechnie wyrażane obawy, iż kultury te zostaną unicestwione, przyspieszyło działania antropologów podejmowane w celu zachowania przynajmniej zapisu jak największej liczby zjawisk.

Antropolodzy podjęli się badania wszystkich aspektów rdzennych języków, kultury, artefaktów i cech fizycznych.

ARCHEOLOGIA potrafi odkryć nieistniejące już sposoby życia i wytłumaczyć długoterminowe zmiany kulturowe. W jej wypadku mamy do czynienia ze związkami między przeszłością i teraźniejszością. Archeologia, odkrywając i interpretując dawne środowiska i ich mieszkańców, wiąże się również z antropologią biologiczną.

Archeolodzy dokonują rekonstrukcji zachowań na podstawie badania materialnych pozostałości. tak jak i dziś, również w przeszłości istniał ścisły związek między dietą i organizacją społeczną, rolami społecznymi, sztuką, rytuałem i gospodarką. Archeolodzy pomagają nam zrozumieć ekologię, sposoby powstawania państw i miast, organizację gospodarczą i społeczną, a nawet role przypisane płciom. Archeolodzy nie tylko pomagają nam zrozumieć prehistorię, lecz również niedawną historię współczesnych nam ludzi.

Badając ARTEFAKTY - materiały wykonane lub zmodyfikowane przez ludzi – możemy poznać wiele aspektów życia prehistorycznego. tylko rodzajowi artefaktu: skorupom, czyli pozostałościom naczyń. Na podstawie ilości skorup znalezionych w danym miejscu można określić rozmiar populacji zamieszkującej na danym obszarze.

ANTROPOLOGIA LINGWISTYCZNA, zajmująca się badaniem języka w kontekście kultury, obejmuje zjawiska zachodzące w różnym czasie i przestrzeni i wkracza na pozostałe dziedziny badań antropologicznych. Antropolodzy lingwistyczni wykazali istnienie licznych różnic w sposobie używania języka przez kobiety i mężczyzn w zależności od sytuacji społecznej. Przedstawicie obu płci posługiwali się odmiennym słownictwem, stylami mowy, gramatyką i tonem. Edward Sapir, jeden z pierwszych antropologów lingwistycznych.

Centralnym zagadnieniem ANTROPOLOGII HOLISTYCZNEJ jest dostrzeżenie z jednej strony - zróżnicowania, z drugiej - cech wspólnych ludzkości. Język jest narzędziem dowodzącym zarówno cech uniwersalnych, jak i niepowtarzalnych w ludzkim życiu. Językowa różnorodność koreluje z różnorodnością kulturową.

Język leży u podstaw naszych relacji ze sobą nawzajem i z otaczającym nas światem. Poznając język danej grupy, poznajemy coś więcej, niż słowa, gramatykę i wymowę. Poznajemy bowiem kulturę, w które ten język jest używany. Zasadniczą wagę tej zasady odzwierciedla fakt, iż antropolodzy kulturowi prowadzą badania

w języku ludzi, wśród których pracują.

Język, pełniąc rolę instrumentu pozwalającego nam myśleć, komunikować się i organizować nasze przekonania o sposobie funkcjonowania świata, może dać nam wgląd w kulturę. Antropolodzy lingwistyczni badają różne cechy języka, takie jak struktura, historia, dźwięk, zmiana, znaczenie, akwizycja i wykorzystanie. Na przykład hierarchiczne systemy zwracania się do innych, formy powitalne, zaimki czy sposoby określania pokrewieństwa, mogą ujawnić nierówność społeczną, cechującą grupę użytkowników tego języka, którzy poprzez dobór różnych tytułów, imion i wyrażeń mogą podkreślać dystans społeczny, solidarność, szacunek, koleżeństwo, hierarchię, klasę i władzę. O stratyfikacji (uwarstwieniu) japońskiego społeczeństwa decydują kryteria klasy, płci i wieku. Osobom bogatym i wykonującym zawód o wysokim statusie społecznym, mężczyznom, a także osobom w starszym wieku należy okazywać szacunek.

Łącznikiem języka i kultury jest LEKSYKON - zasób słownictwa w danym języku. Zbiór słów dowodzi, co stanowi wartość dla grupy. Język może być potężnym narzędziem zarówno dominacji, jak i oporu. To poprzez język ludzie odczuwali i wyrażali swoją tożsamość na przestrzeni wieków. Związek między językiem i kulturą nie budzi wątpliwości, ale badanie języka ma również znaczenie dla archeologii i antropologii biologicznej.

JĘZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE - bada rozwój i zmiany języka w czasie. Językoznawcy historyczni próbowali wraz z archeologami określić zasięg oddziaływania konkretnych technologii i kultury materialnej, wiążąc je z zasięgiem danego języka.

Język i początki człowieka mają jedną cechę wspólną, leżącą u podstaw antropologii: często twierdzi się, że zależność od języka stanowi jedną z cech wyznaczających nasze człowieczeństwo. Język jest pomostem łączącym biologiczne i kulturalne aspekty człowieka, dowodzącym ich wzajemnych powiązań.

ANTROPOLOGIA BIOLOGICZNA - wszystkich antropologów łączy przekonanie, że istota człowieczeństwa przejawia się właśnie we wzajemnym połączeniu biologii i kultury.

Jesteśmy organizmami biologicznymi, z potrzebami i ograniczeniami narzuconymi przez naturę. Równocześnie jesteśmy istotami kulturowymi - to, co nas odróżnia od zwierząt, to właśnie zdolność uczenia się i tworzenia kultury.

BIOKULTUROWY – termin w odniesieniu do człowieka, transformacyjną interakcję biologii i kultury zawsze i wszędzie, trwają splecione w eleganckim tańcu.

Połączenie postępu w biologii i kulturze człowieka doprowadziło do jego ewolucji i rozkwitu. Dzięki zmianom anatomicznym w lokomocji ludzie mogli pokonywać większe odległości, a tym samym osiągać lepsze wyniki w zbieractwie i łowiectwie. Bardziej skomplikowane narzędzia doprowadziły do lepszego wykorzystania otoczenia. Zmiany w technice – kulturze – często doprowadzały do zmian anatomicznych. Narzędzia tnące, mielące i miażdżące pożywienie zmniejszyły obciążenia szczęk i mięśni używanych do przeżuwania.

Zdrowie i choroba człowieka to kolejny przykład wzajemnych powiązań biologii i kultury.

Różne metody zapewniania sobie pożywienia i odmienne typy organizacji społecznej sprawiają, że poszczególne populacje są podatne na różne choroby. Niewielkie mobilne grupy zbieraczy rzadko kiedy zapadały na epidemie chorób zakaźnych. I przeciwnie, w społeczeństwach rolniczych populacja jest większa i prowadzi osiadły tryb życia, przez co zwiększa swoją podatność na choroby zakaźne.

Również dzisiaj możemy dostrzec potężny wpływ czynników kulturowych i społecznych na nasz biologiczny byt. Z jednej strony lepsze warunki sanitarne, szczepienia, kontrola insektów, antybiotyki wywarły pozytywny wpływ na nasze życie. Z drugiej - nędza, zanieczyszczenia, dyskryminacja, wojny, zmiany środowiskowe wraz z brakiem dostępu do opieki zdrowotnej .

Prawa kultury różnią się od praw biologii, jednak kultura ma moc kształtowania biologii człowieka. Kultura na różne sposoby wspomaga lub odrzuca pewne działania i zdolności. Na przykład niektóre dyscypliny sportowe prowadzą do charakterystycznego rozwoju fizycznego. Standardy kulturowe piękna często zniechęcają do uprawiania takich

sportów.

WYKŁAD 4.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA JAKO NAUKA

ANTROPOLOGIA KULTURY nazywana też antropologią społeczną, kulturową lub społeczno-kulturową. Uważa się, że jej podstawy sformułował Edward B. Taylor. Definiował on kulturę jako złożoną całość obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, religię, moralność, prawo, zwyczaje, zdolności, nawyki nabyte przezczłowieka jako członka społeczeństwa (Primitive Culture, 1987). Antropologia kulturowa wiąże się ściśle z etnografią i etnologią i te nazwy są zamiennie stosowane. Antropolodzy kulturowi badają różnorodność przekonań i zachowań w różnych społeczeństwach.

Współcześnie antropologia kulturowa ma charakter interdyscyplinarny o bardzo

różnym zakresie tematycznym w poszczególnych krajach. Ogólnie ujmuje

kulturę całościowo: jej strukturę, kategorie, typy, procesy, systemy, elementy ją

kształtujące (wartości, wzory, normy, obyczaje, obrzędy, wierzenia), kontakty

międzykulturowe i ich konsekwencje, relacje typu kultura - natura, a także człowieka

jako wytwór i twórcę kultury.

Do najbardziej popularnych kierunków badających istotę i rozwój kultury należą

zaadaptowane przez antropologię:

a) Ewolucjonizm i dyfuzjonizm,

b) Funkcjonalizm i holizm

c) Etnopsychologiom i strukturalizm

WYKŁAD 5.

TREŚĆ I ZAKRES POJĘCIA „KULTURA"

KULTURA to pojęcie wieloznaczne. Różnorodność jej określeń wynika zarówno z odmiennych punktów widzenia przyjmowanych przez różne szkoły i dyscypliny naukowe, jak i z rzeczywistych przemian, którym podlegała w ciągu wieków. Rodowód pojęcia „kultura" sięga starożytnego Rzymu. Wyraz kultura oznaczał uprawa roli". W znaczeniu przenośnym pierwszy użył go Cyceron (I w. p.n.e.), odnosząc do uprawy umysłu - cultura animi, co właściwie oznaczało aktywność duchową, wewnętrzną.

Twórcą kultury jest człowiek i tylko człowiek

Dopiero XVIII wiek przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie kultury jako

życia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów.

W Niemczech pojęcie „kultura" oznaczało kształcenie, proces

ewolucji ludzkości od najniższego poziomu, wspólnotę kulturową narodu, rozwój

ducha.

Herder na przykład traktował kulturę jako narzędzie przystosowania człowieka.

W przekazywaniu i przejmowaniu tradycji dostrzegał źródło człowieczeństwa.

Goethe i Humboldt położyli nacisk na swoistość i autentyczność przeżywania oraz

tworzenia kultury w narodach i jednostkach. Ich poglądy stały się punktem wyjścia

dla teorii osobowości kulturowej i dla teorii kultury narodowej - traktowanej jako

odrębny świat dzieł i przeżyć narodu.

Joachim Lelewel używał w Polsce pojęcia „kultura”w znaczeniu doskonalenia moralnego i umysłowego człowieka, a także rozwoju sztuki, wiedzy, idei i religii.

Termin „cywilizacja" civis - obywatel". Pojęcie to oraz hasło cywilizowanego społeczeństwa i ludzkości upowszechniły się dopiero w XVIII wieku we Francji, a następnie we wszystkich

krajach Zachodu.

Często termin „cywilizacja" używano zamiennie z terminem „kultura".

Buckle uważał, że istnieje jedna cywilizacja, Burckhardt odnosił ją do ogólnego stanu duchowego określonego czasu i narodu, a Tylor - używając zamiennie pojęć kultura i cywilizacja - zwracał uwagę na jej odmiany.

Próby naukowego rozróżnienia obu terminów i ustalenia ich znaczeń nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.

W większym stopniu upowszechniły się poglądy Webera w Niemczech oraz Maclvera i Mertona w Stanach Zjednoczonych ujmujące: cywilizację jako zespół materialno-technicznych procesów i osiągnięć, kulturę jako układ wartości, norm i ideałów.

ETNOLOGIA - nauka zajmująca się studiami porównawczo-teoretycznymi nad kulturami

różnych ludów, ujmuje kulturę jako całokształt ludzkiej działalności przekształcającej

przyrodę i samych ludzi.

NATURA używane jest jako przyroda bądź biologiczne, wrodzone wyposażenie człowieka, które jest wynikiem jego ścisłego związku ze światem przyrody. Pojęcie natury odnosimy do tego, co wrodzone i spontaniczne

KULTURĘ określa się jako sposób istnienia człowieka, który może przetrwać o tyle, o ile uczestniczy w określonej kulturze. Kultura oznacza to, co wyuczone, dyktowane przez normę, sztuczne, naddane wyposażeniu naturalnemu.

Natura i kultura – wg B. Suchodolskiego - to nie dwa przeciwstawne światy, a wręcz przeciwnie, powiązane ze sobą. Te dwa światy oddziałują na człowieka jako istotę biologiczno-społeczno-kulturową, a on podlega ich prawom i ingeruje w nie, ma decydujący wpływ na związek między naturą i kulturą. podkreślał, że kształtowanie osobowości dokonuje się również przez kontakt z przyrodą.

CYWILIZACJĘ całość dorobku kulturalnego, organizacyjnego i technicznego człowieka, a mianem

KULTURY określać religię, moralność, ideologię i sztuki piękne.

W. Tatarkiewicz podaje, że cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura - te przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację i z cywilizacji korzystają, tym właśnie różnią się od ludzi pierwotnych.

CYWILIZACJA będzie oznaczała zespół rzeczy, które ludzie wytworzyli, czynności, organizację, ustrój kraju i system zarządzania nim, prawo, moralność, wyznawaną religię, zdobywaną i utrwaloną wiedzę, formułowany przez artystów i krytyków smak artystyczny i przede wszystkim ideologię.

Kultura stanowi bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania.

Cywilizacja jest wytworem ludzi posiadających kulturę, ale też odwrotnie, jest

glebą, na której wytwarza się dalsza ich kultura.

Pomiędzy kulturą i cywilizacją - stwierdza Tatarkiewicz - dokonuje się wymiana:

jednostki o wyższej kulturze przyczyniają się do postępu cywilizacji, a postępująca cywilizacja przyczynia się do podniesienia kultury innych jednostek.

Współcześnie jednak zaznacza się tendencja do nierozdzielania kultury i cywilizacji.

PODSTAWOWE SKŁADNIKI KULTURY, FAKT KULTUROWY

Wg Melville Herskovits’a, to co charakteryzuje kulturę to fakt, iż:

a) kultury się uczymy (w procesie socjalizacji),

b) kultura jest zorganizowana – żadna kultura nie jest chaotyczna

(zawsze określonym wartościom odpowiadają określone normy),

c) kultura jest wieloaspektowa, tzn. że posiada swój aspekt materialny

(wartości materialne), duchowy (wierzenia), społeczny (matka-ojciec),

d) kultura jest dynamiczna (rozwija się),

e) w kulturze występują pewne prawidłowości, które można zbadać

metodami naukowymi,

f) kultura jest systemem (system to zbiór powiązanych funkcjonalnie

elementów),

g) kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka ze środowiskiem,

h) kultura występuje w czasie i przestrzeni; zawsze pojawia się w jakimś czasie i przestrzeni

Kultura składa się z:

1. rzeczy - przedmioty będące wytworami i obiektami ludzkiej działalności. Pełnią one określone funkcje w życiu człowieka i stanowią rodzaj dóbr kultury, rzeczy należące do świata kultury materialnej decydują o adaptacji człowieka do środowiska naturalnego,

2. znaki (symbole) znajdujące się na owych różnorodnych rzeczach, takie jak: naczynia, przedmioty, narzędzia, budowle. Przekazują one zawsze określone informacje i do czegoś się odnoszą. Wyróżnia się dwa rodzaje znaków (symboli):

   1. występujące w formie materialnej jako rzeczy (np. krzyż), typu pismo, charakterystyczny garnek;

   2. w formie zachowań (np. gest Kozakiewicza), w formie słowa. Postrzegamy je zmysłowo (widzimy, słyszymy), lecz reagujemy myślami (np. znaki drogowe). (to było otwarte - trzeba było podać przykład faktu kulturowego, np. krzyż, pismo św.)

   3. Wśród różnych systemów znaków najważniejsze miejsce zajmuje język. Pełni on rolę uniwersalnego ośrodka informacji i porozumiewania się ludzi,

3. zachowania ludzkie mają charakter społecznie ustalonych i realizują określony wzorzec kultury. Chodzi zatem o zachowania kulturowe, o wzory zachowań akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne i zróżnicowane w zależności od kultury i czasu. Do zachowań będą należały zwyczaje, obrzędy, rytuały, obyczaje.

Kategorie „faktu kulturowego":

1) wytwory - trwałe wytwory kultury: materialne i przekonania, idee, ideały;

2) wartości będące przedmiotami materialnymi, ideami, przekonaniami; stanowią one zbiory wartości, wytwory uznane społecznie;

3) normy i wzory - normy rozumiane jako prawne bądź obyczajowo uzasadnione i obowiązujące reguły, zasady wyznaczające postępowanie jednostki, a wzory jako zespoły postulowanych zasad postępowania ludzi, funkcjonowania instytucji lub właściwości przedmiotów;

4) zachowania, które stanowią w dużej mierze odbicie obowiązujących norm i wzorów,

5) obyczaje - traktowane jako uznane w określonej społeczności wzory zachowań.

Szerokie rozumienie kultury jest typowe dla orientacji antropologicznej i socjologicznej, nazywanej także humanistyczną. Szerokie ujęcie kultury oznacza wszystko, co stworzył człowiek od zarania dziejów i co ma trwały, zobiektywizowany charakter.

W szerokim znaczeniu kultura obejmuje:

1) ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dóbr uznawanych

za szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności;

2) ogół wyuczonych zachowań (umiejętności, sposobów postępowania)

odpowiednio ukształtowanych historycznie wzorów, uznanych i przyswojonych

społecznie w procesie wzajemnych oddziaływań jednostki i grup społecznych,

przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

Kultura według:

• E. Tylor - cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.

• S. Czarnowskiego - całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku

społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie. Uważa on, że element dorobku społecznego może być zaliczony do kultury tylko wówczas, gdy stanie się dobrem wspólnym wielu ludzkich grup. Nie ma i nie może być jedynie kultury duchowej.

• J. Szczepańskiego - to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i

przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.

• B. Suchodolski - całokształt dorobku ludzkości społecznie utrwalony i gromadzony w ciągu dziejów, stale wzbogacany nowymi dziełami twórczymi i pracą wszystkich społeczeństw; również poziom rozwoju społeczeństw, grup i jednostek w danej epoce historycznej, uwarunkowany stopniem rozwoju sił przyrody, osiągniętym stanem wiedzy i twórczości artystycznej oraz formami współżycia społecznego.

• A. Kłoskowska - względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierające wytwory takich zachowań.

• Antropolodzy przez kulturę rozumieją zachowania, sposób życia, język, wierzenia,

zwyczaje i obyczaje; ogół idei, norm moralnych i prawnych; ideologię, naukę, filozofię i

religię; urządzenia społeczne, instytucje polityczne i gospodarcze oraz system

produkcji.

Węższe rozumienie pojęcia „kultura" opiera się na odróżnieniu kultury duchowej

od kultury materialnej.

M. Weber wskazuje na kilka dziedzin stanowiących elementy kultury w węższym znaczeniu:

• działalność artystyczna, polegająca na wchłonięciu świata poprzez osobowość twórcy

• jest to idea stanowiąca nową postać obrazu świata

• religia

Węższe pojmowanie kultury odnoszone bywa do zespołu wartości duchowych i realizowanych w osobistych przeżyciach jednostek. Do kultury zalicza się sztukę i literaturę, a nie naukę, technikę, działalność społeczną, polityczną czy gospodarczą.

W technice niektórzy dostrzegają nawet zagrożenie dla rozwoju prawdziwej kultury. Nieuchronną konsekwencją rozwoju społeczeństwa informacyjnego, niosącą przy TECHNOPOLI - pojęcie, wprowadzone przez Neila Postmana, triumf techniki nad kulturą, oznacza pewien stan kultury i umysłu zarazem, w którym następuje podporządkowanie kultury technice.

Wąskie ujęcie kultury prawie wszyscy utożsamiają wyłącznie z literaturą, sztuką i obyczajowością. Ten wąsko pojmowany zakres pojęcia kultury dotyczy zatem sfery intelektualnej, estetycznej, zabawowej i obyczajowej działalności ludzi.

Można wyróżnić kilka typów definicji kultury:

a) opisowo-wyliczające, Tylor: Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa

b) historyczne, akcentuje się dziedziczenie, tradycje —jako mechanizmy konstytuujące kulturę określoną jako dorobek.

c)normatywne, kładzie się nacisk na jedność „stylu życia” charakterystycznego dla poszczególnych kultur.

d) psychologiczne, podkreślają rolę uczenia się, analizują proces wytwarzania nawyków

e) strukturalne, traktują zawsze o konkretnej określonej kulturze

f) genetyczne akcentuje się społeczne pochodzenie źródła kultury jako

produkt społecznego współżycia ludzi.

Można jednak dodać, że te różne aspekty porządkują, ale nie ujmują wielości różnorodnych definicji kultury.

Przez KATEGORIE KULTURY rozumie się na ogół wielkie podstawowe działy kultury,

obejmujące zjawiska względnie jednorodne i różniące się od siebie istotnymi cechami.

Pierwszy podział wg kryterium opartego na istotności różnic zjawisk zachodzących w tym samym czasie:

1. obejmuje działania i zabiegi techniczne, które służą zaspokajaniu naturalnych, bytowych potrzeb człowieka.

1. Kultura społeczna, która oznacza regulowanie stosunków, ról, układów i wzajemnych powiązań ludzkich.

2. świat zjawisk transcendentnych odnosimy się do tych wszystkich treści ludzkiego życia, które stanowią zasadniczy cel działania, są celem samym w sobie).

Cechy kultury postmodernistycznej czyli (ponowoczesnej):

1. Postmodernizm jako prąd filozoficzny i formacja kulturowajJest to rozpaczliwa próba ponownego odnalezienia się człowieka zagubionego w otaczającym go świecie i zarazem próba konstruowania nowej wizji świata zgodnie z nowym sposobem myślenia i nowymi ideałami.

2. Za naczelną kategorię postmodernizmu uznaje się pluralizm. Dotyczy odwołania się do różnych tradycji kulturowych, sposobów myślenia i postępowania,

3. Z pluralizmem łączy się w dużym stopniu relatywizm kulturowy. Neguje się tu podział kultur na wyższe i niższe, uznaje wszystkie kultury za równouprawnione,

4. Kulturę postmodernizmu cechują otwartość poznawcza i nowa wrażliwość estetyczna. Nie zamyka się na wszelkie nowości, w tym nowe ruchy społecznokulturalne o zasięgu światowym i charakterze uniwersalnym,

5. W kulturze ponowoczesnej jest wyraźna tendencja do uczynienia jej powszechną. Cenione jest to, czym żyje społeczeństwo, zwłaszcza społeczność wiejska i robotnicza. Powszechność kultury ściśle łączy się ze sposobem wytwarzania dóbr zgodnie z prawami rynku.

Podział na typy kultury opiera się najczęściej na kryterium grupy ludzkiej i występujących w niej rodzajach więzi.

W ramach tego ogólnego kryterium można wyodrębnić typy kultury:

1. Ze względu na przynależność do określonych warstw i grup społecznych wyróżnia się następujące kultury: rycerską, szlachecką, mieszczańską, chłopską, ludową, robotniczą, inteligencką

2. Ze względu na charakterystyczny typ gospodarowania i układu stosunków między ludźmi wydziela się na przykład kultury pasterskie czy kultury myśliwskie.

3. Ze względu na przynależność do religii lub dystansowanie się wobec niej wyróżnia się typ kultury świeckiej i religijnej,

4. Ze względu na charakter aktywności ludzi w różnych dziedzinach, takich jak:

a) intelektualna - mówimy np. o typie kultury intelektualnej, humanistycznej,

b) artystyczna - wymieniamy kultury: literacką, plastyczną, muzyczną, filmową

c) zawodowa — mówimy o różnych kulturach, np. kulinarnej, pedagogicznej itp.

d) ogólna egzystencja fizjologiczno-emocjonalna człowieka -k zdrowotną, itp.

5. Ze względu na zakres występowania określonych cech kultury występuje

podział na kulturę: globalną , kontynentalną, narodową, regionalną

6. Ze względu na poziom kultury (na poziom treści) typ kultury wysokiej i masowej

7. Ze względu na przynależność do grupy wiekowej kultura młodzieżowa i subkultury.

8. Ze względu na stosunek do obowiązującej polityki państwa przeciwstawia

się kulturze oficjalnej kulturę alternatywną i kontrkulturę i

9. Ze względu na rodzaj zbiorowości społecznej: np. kulturę miasta, kulturę wsi.

Wymienione tu kategorie i typy składają się na wielką całość kultury, która

istnieje w dwu płaszczyznach - jako kultura obiektywna i kultura subiektywna.

WYKŁAD 6.

WYBRANE KONCEPCJE ROZWOJU I BADAŃ KULTURY

1. EWOLUCJONIZM I DYFUZJONIZM - Kierunki zróżnicowania kulturowego

EWOLUCJONIZM zakładał rozwój kultury w jednym kierunku; pojęcie odnoszone do systemu poglądów w naukach biologicznych, zwłaszcza pogląd u Darwina i Morgana. Ewolucjonizm zakłada, że kultura też podlega ewolucji, rozwija się od form prostych do złożonych. Sednem rozwoju kultury jest ciągły rozwój, postęp. Ewolucjonizm zakładał tzw. atrybutywne traktowanie kultury, tzn., że kultura jest jedna, ale na różnych poziomach ewolucji. Różne kultury, które widzimy, są jedną kulturą. Twórcą tego kierunku był Edward Tylor – brytyjski antropolog. W nauce niemieckiej – Adolf Bastian, w amer. Lewis Henry Morgan.

Wg ewolucjonistów kultura służy zaspokojeniu potrzeb człowieka i zapewnia trwałość

gatunkowi ludzkiemu. Wyodrębnia się w niej trzy podsystemy:

a) techniczny (narzędzia i technika ich użycia),

b) socjologiczny (organizacja społeczna - zwyczaje, instytucje, wzory i zasady

zachowania)

3) ideologiczny (idee i wierzenia).

Według Lewis’a Henry’go Morgana, ludzkość w swoim rozwoju przechodziła następujące „okresy etniczne":

1) początkowy - dzikości,

2) barbarzyństwa, stanowiący wyższe stadium,

3) cywilizacji.(to było otwarte-trzzeba to wymienić)

Każdy z tych okresów dzieli się na trzy podokresy: starszy, średni i ostatni, które ze względu na poziom kultury określa się jako niższy, średni i wyższy.

1. Dzikość

a) niższy stan dzikości zaczyna się wraz z dzieciństwem ludzkiego rodzaju, a kończy z rozpoczęciem rybołówstwa i użyciem ognia.

b) średni stan rozpoczyna się końcowym etapem poprzedniego stanu, a kończy wynalezieniem łuku i strzał, co pozwoliło ludziom opuścić pierwotne schronienia i zająć większe obszary ziemi.

c) wyższy stan dzikości, zapoczątkowany tym ważnym wynalazkiem, kończy się wraz z odkryciem technik garncarskich, co rozpoczyna niższy stan barbarzyństwa.

2. Barbarzyństwo

Przejście do średniego stanu - barbarzyństwa zaczyna się od oswojenia zwierząt, a do

wyższego - od topienia rudy i obróbki żelaza.

3. Cywilizacja

Etap cywilizacji zaczyna się zastosowaniem alfabetu fonetycznego i pisma

hieroglificznego oraz powstaniem znanych zabytków piśmiennictwa.

PRAWO KONWERGENCJI głoszące, że w podobnych warunkach podobne formy kulturowe mogą powstać niezależnie od siebie. Stany i formy kulturowe porównywano z punktu widzenia przyjętych kryteriów niższości i wyższości (metoda ewolucyjno-porównawcza).

EWOLUCJONIZM KLASYCZNY stanowił warunek wstępny uprawiania systematycznej nauki o człowieku, społeczeństwie i kulturze.

W ewolucjonizmie klasycznym zwykło się wyróżniać trzy teorie ewolucji:

1. Darwinowską teorię doboru naturalnego,

2. Spencerowską dedukcyjną i spekulatywną teorię ewolucji uniwersalnej

3. teorię ewolucji tworzoną przez historyków kultury, osiągnięcia ludzkości są historią postępu ludzkiego umysłu; każda kultura znajduje się na jakimś etapie swojego rozwoju a rozwój to gromadzenie doświadczeń. Drogą rozwoju kultury była i jest droga wynalazków). Głównym reprezentantem był E. Tylor.

.

Uogólniając, dorobek ewolucjonistów klasycznych można go zamknąć w następujących stwierdzeniach:

1) Ewolucjonizm był pierwszym kierunkiem naukowym, który zakładał istnienie ogólnego procesu rozwojowego wyrażonego przez zmiany w sferze społecznej czy kulturowej.

2) Podejmując wyjaśnienie problemu, jakim była ewolucja kultury, formułował jednocześnie prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany.

3) Przyjmując założenie „psychicznej jedności człowieka", generalnie przeciwstawiał się wyjaśnieniu różnic kulturowych w kategoriach rasowych.

4) Akcentując rolę czynników wewnętrznych, przy wyjaśnianiu zmienności kulturowej nie pomijał roli wpływów zewnętrznych.

5) Jako narzędzie mające dostarczać obiektywnych danych i wyników posługiwał się metodą porównawczą, która stanowiła odpowiednik technik eksperymentalnych i

laboratoryjnych będących podstawą nauk fizycznych.

NEOEWOLUCJONIŚCI Uważają, że najpierw należy dokładnie zbadać zastaną rzeczywistość, a dopiero później dociekać, co z czego i jak powstało. Zakwestionowali tezę o jednokierunkowości i jednakowości rozwoju wszystkich ludów.

DYFUZJONIZM - był opozycją wobec ewolucjonizmu, proponował odmienną koncepcję rozwoju kulturowego. Zakładał, że kultura rozwija się w wielu kierunkach. Dyfuzjonizm za główny czynnik rozwoju uznaje zapożyczenie i przenikanie wytworów kultury (dyfuzja) z jednej grupy do drugiej. Dyfuzjonizm traktuje kulturę w aspekcie dystrybutywnym (nie ma jednej kultury, jest ich wiele) i każda kultura istnieje w określonym czasie i przestrzeni. Reprezentowany przez Franza Boasa (amerykanin), kładł nacisk na określenie dynamiki kontaktów między ludźmi i ich skutków. Nie chodzi o opis faktów i tego, co się zdarzyło, ale odpowiedź na pytanie, dlaczego się zdarzyło. Dowodem na to, że kultury musiały mieć ze sobą kontakt (zachodziła dyfuzja) jest to, że niektóre kultury mimo znacznych odległości przestrzennych są do siebie podobne, bardzo bliskie, a inne odległe, musiała zajść wędrówka elementów kulturowych (dyfuzja).

Różnicę pomiędzy ewolucjonizmem a dyfuzjonizmem możemy określić następująco:

1. Ewolucjonizm zakładał że droga rozwoju kultury to droga wynalazków,

2. Dyfuzjonizm zakładał, że drogą rozwoju kultury jest droga zapożyczeń (dyfuzji), stąd kultury słabo rozwinięte to te, które nie maiły szansy kontaktu z innymi,

TEORIA AKULTURACJI odnosi się do społecznych mechanizmów dyfuzji - zjawisk, które wchodzą ze sobą w stałe i bezpośrednie kontakty, pociągające za sobą zmiany w pierwotnych wzorach kulturowych jednej grupy lub obydwu grup i w charakterze tych kontaktów.

FUNKCJONALIZM oznacza rozpatrywanie zależności badanych zjawisk, stawianie pytań typu „jak działać?".Za twórcę uznaje się B. Malinowskiego. Kulturę ujmuje

on w aspekcie funkcji pełnionych w życiu badanej zbiorowości społecznej.

Traktowanie kultury:

1. Ewolucjonizm – kultura jako całość, od form prymitywnych do złożonych.

2. Dyfuzjonizm kultura jako zbiór faktów, twierdził, że zmiana kulturowa wynika z przenikania się elementów kultury.

3. Funkcjonalizm całościowe traktowanie kultury, kultura to system.

Funkcjonalizm zakładał badanie kultury jako funkcjonalnej całości, tzn., że każdy

element kultury jest w jakiś sposób powiązany z pozostałymi.

Wspólną cechą poglądów wszystkich funkcjonalistów jest przyjęcie założenia, że poszczególne elementy kultury można zrozumieć. rozpatruje się je jako powiązane ze sobą, gdy dostrzega się ich wzajemne związki i pełnione przez nie funkcje.

Bronisławowi Malinowskiemu zawdzięcza się przychylne nastawienie do obcych kultur,

HOLIZM to całościowe traktowanie kultury oraz badanie w pierwszym rzędzie funkcji elementów kulturowych, a więc roli, jaką ona pełni w całokształcie systemu. Malinowski twierdzi, że podstawową funkcją kultury jest adaptowanie nas do środowiska.

Według Malinowskiego człowiek ma kilka rodzajów potrzeb:

a) podstawowe (I-go rzędu) – wynikają z fizjologii, biologii organizmu, potrzeby wynikające z adaptacji człowieka do środowiska,

b) pochodne (II-go rzędu) – społeczne, wynikają z warunków życia zbiorowego,

c) integratywne (III-go rzędu) - np. intelektualne, są uniwersalne i muszą być spełnione

To człowiek i jego potrzeby stanowią źródło i wyznacznik kultury.

Najistotniejsze dla funkcjonalizmu są potrzeby pochodne: badając je, tak naprawdę

badamy reakcje kulturowe (reakcje społeczne na te potrzeby).

Malinowski do potrzeb pochodnych zaliczył - reakcje kulturowe a więc:

1. potrzebę utrzymania aparatu materialnego, czyli narzędzia i dobra

konsumpcyjne

2. potrzebę kolektywnego działania

3. potrzebę porozumiewania się

4. potrzebę transmisji kultury (przekazywania następnemu pokoleniu),

Ponadto Malinowski twierdził, że

1. Każda kultura to system zintegrowany,

2. Każda kultura jest całością

3. Każda kultura ma funkcjonalny charakter

4. Każda kultura jest aparatem adaptacyjnym (bo adaptuje nas do środowiska) i zaspokaja nasze potrzeby.

KIERUNEK ETNOPSYCHOLOGICZNY dostrzegł, że reprezentanci poszczególnych kultur są do siebie podobni i stawiał sobie pytanie: jakie są związki kultury z osobowością? Obiektem zainteresowań stał się w nim problem osobowości ludzkiej i jej kulturowych uwarunkowań. Jego główni przedstawiciele to m.in. Ruth Benedict, Margaret Mead, E. Sapir i Ralph Linton.

.

KULTURA - zdaniem Ralpha Lintona (1975) - jako zjawisko socjopsychologiczne stanowi

płaszczyznę do spotkań jednostki i społeczeństwa. W kształtowaniu osobowości

szczególna rola przypada wczesnym fazom socjalizacji. Jednostka, ograniczając się

głównie do subkultur klasowych, nie zna w całości kultury, w jakiej uczestniczy, i nie

wyraża w swym postępowaniu jej wzorów.Linton uważa, że jednostka stanowi podstawę wszystkich zjawisk społecznych i kulturowych, a jej potrzeby tworzą motywy zachowań.

STRUKTURALIZM - oznacza postawę badawczą, która kładzie nacisk na badania powtarzalnych struktur, a nie na ich genezę czy funkcję. Zakłada, że rzeczywistość jest uporządkowana i zorganizowana

Zdaniem Levi-Straussa, strukturalizm prowadzi do poznania rzeczywistości którą stanowi nieświadoma działalność ludzkiego umysłu. Według Levi-Straussa, w głąb „rzeczywistości ludzkiej" można przeniknąć na drodze analizy języka - badania jego struktury, ponieważ:

1. struktura ma charakter systemu. Składa się ona z takich elementów, że zmiana jednego z nich pociąga za sobą zmiany wszystkich pozostałych.

2. każdy model należy do pewnej grupy transformacji; odpowiada jednemu modelowi, z tej samej rodziny, tak że całość transformacji stanowi grupę modeli.

3. wskazane wyżej właściwości pozwalają przewidzieć zachowanie się modelu w przypadku zmiany jednego z jego elementów.

4. model musi być zbudowany w taki sposób, by jego funkcjonowanie mogło zdać sprawę ze wszystkich dostrzeżonych faktów.

Strukturalizm to koncepcja zmiany faktów na znaki. Znaki przekazują określone informacje bez konieczności odwoływania się w ich interpretacji „do nieświadomej działalności umysłu".

WYKŁAD 7.

KULTURA W ŻYCIU CZŁOWIEKA

CZŁOWIEK JAKO WYTWÓR I TWÓRCA KULTURY

Człowiek jest wytworem kultury.

To kultura, jaką zastaje człowiek, czy też otrzymuje jako dziedzictwo, wywiera decydujący wpływ na ukształtowanie jego osobowości. Jest bowiem - kultura - ,,światem człowieka". I „jakość" człowieka zależy od jakości owego świata.

Każdy człowiek jest twórcą kultury, choć w różnym stopniu i w różnym zakresie. Największy wkład w rozwój kultury mają twórcy wielkich religii i myśli społecznych.

Między człowiekiem traktowanym jako wytwór kultury a człowiekiem – twórcą kultury zachodzi ścisły związek:

1. Człowiek jako wytwór kultury jest w mniejszym lub większym stopniu odbiciem

epoki, w której żyje. Jestukształtowany zwykłe na miarę czasów, w jakich żyje, i to co tworzy jest również odbiciem kultury owych czasów.

1. Twórczość człowieka, jego zachowania są na miarę własnej kultury. Jest to relacja

typu twórca - odbiorca.

Każdy twórca jest odbiorcą określonej kultury, która go w dużym stopniu

uformowała i którą on jednocześnie współtworzy,

1. Twórca ooddziałuje poprzez swoje wytwory na odbiorcę - kształtuje jego wrażliwość estetyczną i wyobraźnię, postawę moralną i światopogląd, a także stosunek do życia i innych ludzi. Szczególne zainteresowanie budzą najwybitniejsze jednostki obdarzone geniuszem. One to bowiem wywierają istotny wpływ na rozwój kultury, przyczyniają się wydatnie do powstania owego dorobku przekazywanego z pokolenia na pokolenie.

2. Właściwe życie twórcy zaczyna się zazwyczaj od przeciwstawienia się nabytym

schematom edukacyjnym.

KONSUMPCJA I KOMERCJALIZACJA KULTURY A STYL I JAKOŚĆ ŻYCIA

Produkty kultury traktowane są jako towar wystawiany na sprzedaż i podlegający prawom rynku. Produkty kultury - tak jak każdy towar - muszą być nabywane. Nabywcy, a zatem uczestnicy kultury, traktowani są jako konsumenci określonych dóbr.

Konsumpcja dóbr kultury przebiega w dwu płaszczyznach:

a) powszechnej, obejmującej wytwory masowe, odpowiadające zapotrzebowaniu tak zwanych przeciętnych i powszechnych gustów rzesz odbiorców;

b) bardziej elitarnej, obejmującej wytwory odpowiadające wysublimowanym i wyrafinowanym upodobaniom.

Im bardziej masowa konsumpcja, tym większe zyski. Chodzi zatem o rozkręcenie spirali konsumpcji.

Zwiększenie popytu na wytwory kultury przebiega w 3 płaszczyznach:

1. przez reklamę wytworów w mass mediach, mają na celu wytworzenie silnych odruchów nabywania czy odbioru zachwalanych produktów.

2. przez uruchomienie i stworzenie odpowiedniej krytyki kulturalnej, głównie akceptującej wytwory, zachęcającej również do ich nabywania.

3. przez rozbudzenie potrzeb dzięki zabiegom edukacyjnym, przez kształtowanie kulturalnych zainteresowań.

Konsumpcja kultury uwarunkowana jest wieloma czynnikami, np. wiekiem, wykształceniem, czasem wolnym, stanem materialnym, charakterem pracy, miejscem zamieszkania. Jednak w dużej mierze decydujący wydaje się tu styl życia.

STYL ŻYCIA - całokształt ludzkich zachowań: stanowi on obiektywną kategorię charakteryzującą ludzką egzystencję. Oznacza dokonywanie wyborów, które zależy od naszych zdolności wybierania i od tego, czy jest w czym wybierać, a więc od naszych ukształtowanych zainteresowań, potrzeb i możliwości wyboru. Styl życia osadzony jest w określonej kulturze, stanowi wybór jakiegoś jej wariantu i elementów z większego zasobu i odnosi się do kultury. Dlatego często łączy się z uczestnictwem w kulturze.

Andrzej Tyszka wyróżnia ze względu na intencje i motywy, cele i środki podejmowania

działań następujące style (nazywane typami):

1. Typ perfekcjonistyczny (głównie styl osób z wyższym wykształceniem) charakteryzuje się świadomym dążeniem do kształtowania własnej osobowości według wzorów i wyobrażeń człowieka kulturalnego, obytego, zainteresowanego i poinformowanego, świadomego, krytycznego i światłego.

2. Typ konsumpcyjno-rozrywkowy, charakteryzujący się nawykiem systematycznego odbioru mass mediów i nieselektywnym przyswajaniem ich treści.

3. Typ percepcji doraźnej i fragmentarycznej, łączy się głównie z odświętnym charakterem kontaktów kulturalnych.

4. Typ izolowany - konserwatywny (tradycyjny), odnoszący się głównie do ludzi starszych, nisko wykształconych, o tradycyjnym układzie wartości i aspiracji; ludzi żyjących głównie w warunkach tradycyjnego chłopskiego gospodarstwa.

Natomiast B. Suchodolski ze względu na kierunek aktywności i obiekt zainteresowań jednostki wyróżnia styl życia:

• ku sobie,

• ku światu,

• ku ludziom.(to byo zamknięte)

JAKOŚĆ ŻYCIA - dotyczy aksjologii i odnosi się do zmiennej sytuacji – między jakością świata a jakością życia człowieka.Na jakość życia składa się poziom świadomości: subiektywnych przeżyć, aktywności, produktywności i współuczestnictwa. Wysoka jakość życia w kategoriach subiektywnych oznacza spełnienie potrzeb i osiągnięcie względnej harmonii w życiu, - w godzeniu na przykład życia prywatnego i publicznego z obowiązkami codziennego bytowania i pragnieniami; w kategoriach obiektywnych oznacza życie zaangażowane i godziwe, zgodne z akceptowanymi normami społecznymi. Od stylu życia zależy w dużej mierze indywidualny kontakt człowieka z kulturą, jego konsumpcja dóbr kultury. Styl życia przez sposób dokonywania wyboru i realizacji potrzeb pozwala na przełamywanie owych barier. Wszystkie ambitne poczynania w zakresie upowszechniania kultury mają na celu osiągnięcie wysokiej jakości życia. Nie wydaje się jednak, aby taki cel przyświecał skomercjalizowanej kulturze.