Zagadnienia egzaminacyjne z przedmiotu Współczesne systemy polityczne dr Jerzy Silski

1.   Przedstaw różne definicje pojęcia system polityczny
2.   Podaj jedna definicję systemu politycznego i wymień główne elementy (ogniwa) systemu politycznego
3.   Przedstaw znane tobie klasyfikacje systemów politycznych
4.   Przedstaw panoramę współczesnych systemów politycznych
5.   Wymień i scharakteryzuj główne zasady demokracji liberalnej
6.   konstytucja
a)   pojęcie
b)   treść
c)   rodzaje zmian
d)   systematyka
e)   kontrola konstytucyjności ustaw
f)   podziały konstytucji na:
- pełne i niepełne (małe)
- sztywne i giętkie
7.   Przedstaw cechy państw zaliczanych do tzw. demokracji skonsolidowanych
8.   Przedstaw cechy państw zaliczanych do tzw. demokracji nieskonsolidowanych
9.   Przedstaw cechy państw zaliczanych do tzw. szarej strefy politycznej
10.   Pojęcie i cechy totalitaryzmu
11.   Pojęcie i cechy autokratyzmu
12.   Totalitaryzm i autorytaryzm - podobieństwa i różnice
13.   Porównaj systemy demokratyczne i niedemokratyczne
14.   Pojęcie demokracji bezpośredniej i jej formy
15.   Referendum, jego rodzaje i stosunek państw do referendum
16.   Demokracja przedstawicielska - idea reprezentacji
17.   Funkcje wyborów
18.   Rola wyborów w państwie demokratycznym i niedemokratycznym
19.   Pojęcie prawa wyborczego i jego źródła
20.   Wyjaśnij na czym polegają
a)   wybór milczący
b)   głosowanie kumulatywne
c)   system głosów przenoszonych
d)   system pióropusza
21.   Pojęcie ilorazu wyborczego i jego rodzaje
22.   Na czym polegają
a)   metoda największej reszty
b)   metoda największej przeciętnej
23.   Mandat przedstawicielski i jego rodzaje
24.   Immunitet przedstawicielski i jego rodzaje
25.   Co to są tzw. klauzule zaporowe i jaka rolę odgrywają one w podziale mandatów do parlamentu
26.   Funkcje parlamentu we współczesnym państwie
27.   Podział parlamentów ze względu na ich strukturę
28.   Pozycja głowy państwa we współczesnym państwie
a)   monarcha jako głowa państwa
b)   prezydent jako głowa państwa
29.   Sposoby wyboru prezydenta, warunki ubiegania się o ten urząd, długość i ilość kadencji
30.   Rząd i jego rola we współczesnym państwie
31.   Sposoby kształtowania składu rządu
32.   Warianty struktury organizacyjnej rządu
33.   Parlament a władza wykonawcza
34.   Pojęcie systemu wyborczego i jego rodzaje
35.   Większościowy system wyborczy i jego cechy
36.   Proporcjonalny system wyborczy i jego cechy
37.   Pojęcie odpowiedzialności politycznej i prawnej
38.   Cechy teokratycznych systemów politycznych
39.   Cechy paternalistycznych systemów politycznych
40.   Przeobrażenia systemów politycznych
41.   Transformacja ustrojowa państw Europy środkowej i wschodniej – cechy

1. Przedstaw różne definicje pojęcia system polityczny.

System polityczny jest jedną z podstawowych kategorii politologicznych oznaczającą zasadniczą strukturę, w ramach której toczy się życie polityczne.

Amerykańscy socjolodzy:

Ogół struktur, procedur i instytucji, które działają wspólnie, aby znaleźć rozstrzygnięcie problemów.

Francuski słownik terminów politologicznych:

Całokształt wzajemnych politycznych powiązań istniejących w globalnym systemie, jakim jest społeczeństwo.
Jerzy Kowalski:

Aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne, uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki.

1. Podaj jedna definicję systemu politycznego i wymień główne elementy (ogniwa) systemu politycznego.

Uznaje się, że system polityczny to ogół działających w państwie instytucji (np. parlament, rząd, sądownictwo), organizacji politycznych (np. partie polityczne, ruchy społeczno-polityczne), grup interesu (np. związki zawodowe, samorządy zawodowe) oraz relacji między nimi, a także zespół norm i reguł, na których podstawie one funkcjonują (konstytucja, ordynacje wyborcze).

Główne elementy systemu politycznego:

• Społeczność, której byt jest współzależny, składająca się z grup o interesach zbieżnych i sprzecznych,

• Organizacje artykułujące i reprezentujące interesy tych grup poprzez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej bądź wywieranie na nią wpływu,

• Instytucje władzy państwowej, dysponujące monopolem uzgadniania interesów zarówno sposobami perswazji, jak przymusu i przemocy,

• Formalne i zwyczajowe normy regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich części składowych systemu,

• Ideologie i strategie polityczne, stanowiące oprogramowanie ukierunkowujące działalność systemów państwowych i partyjnych,

• Instytucje i organizacje międzynarodowe do których są afiliowane państwa i partie polityczne, których rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.

1. Przedstaw znane Tobie klasyfikacje systemów politycznych.

Istnieje wiele kryteriów, według których możemy charakteryzować poszczególne systemy polityczne. Do najważniejszych możemy zaliczyć takie zmienne jak: reżim polityczny, zasady organizacji aparatu państwowego, struktura terytorialna państwa.

• podział ze względu na liczbę osób sprawujących władzę

(za Arystotelesem)

• rodzaj reżimu politycznego

państwa demokratyczne, autorytarne, totalitarne

• typ relacji pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą

prezydencjalizm, parlamentaryzm, semi‐prezydencjalizm, rządy konwentu,

rozwiązania hybrydowe

• podział ze względu na sposób obsadzania głowy państwa

monarchie (konstytucyjne, parlamentarne, absolutne)

republiki

• podział ze względu na ustrój terytorialny

państwa unitarne (scentralizowane, zdecentralizowane)

państwa złożone (federacje, konfederacje, unie

1. Przedstaw panoramę współczesnych systemów politycznych.

2. Wymień i scharakteryzuj główne zasady demokracji liberalnej.

1. suwerenność społeczeństwa obywatelskiego – realizowana jest przez powszechne, równe, bezpośrednie i tajne wybory

2. pluralizm – wielkość partii politycznych, wielkość frakcji ideowych w partiach politycznych i samorządach terytorialnych; wielkość grup interesu uzupełniający reprezentację terytorialną

3. konstytucjonalizm – uznanie, że władza państw jest ograniczona przez konstytucje; ochrona wolności obywateli ma gwarancje wyższe i mocniejsze, które wynikają z ustaw wyższych

4. podział władzy – zapewnienie wzajemnego hamowania się i ograniczanie poszczególnych organów państwa

5. szczególny status prawny obywatela w państwie: zapewnia on prawo wyboru idei i opinii; prawo wyboru organizacji politycznej lub społecznej do której można należeć lub się z nią identyfikować; prawo do wyboru zakresu aktywności politycznej, a także prawo do braku aktywności politycznej

6. światopoglądowa, religijna i moralna neutralność państwa i prawa – oznacza że aparat nie wyróżnia wyznania religijnego oraz koncepcji moralnej nawet gdy te wartości są popierane przez większość obywateli; chroni prywatność, ale nie bierze pod uwagę religii.

1. Konstytucja

1. pojęcie

Konstytucja (łac. constituto) to akt prawny o najwyższej mocy prawnej, określający podstawy ustroju politycznego i gospodarczego państwa oraz status prawny jednostki.

1. treść

Ustawa zasadnicza zawiera zbiór praw i procedur odnoszących się do reżimu politycznego, które regulują związek między podmiotami władzy publicznej i indywidualnymi jednostkami. Określa przede wszystkim zasady organizacji i funkcjonowania aparatu państwa oraz podstawowe prawa i wolności obywatelskie. W systemie źródeł praw każdego państwa konstytucja zajmuje pozycje najważniejszą. Cały porządek prawny danego państwa musi wynikać z konstytucji.

1. rodzaje zmian

Podręczniki prawnicze określają konstytucję jako ustawę zasadniczą charakteryzującą się specjalnym, wyjątkowym procederem jej zmieniania. Na straży konstytucji stoi głowa państwa, często nad jej przestrzeganiem czuwa specjalny trybunał. Konstytucja jest najwyższym aktem normatywnym.

Konstytucje pisane (formalne), jakie posiada większość państw mają postać ustawy uchwalanej i zmienianej w specjalnym trybie, który może obejmować wymóg uzyskania kwalifikowanej większości podczas głosowania lub poddanie decyzji dotyczącej zmiany konstytucji pod głosowanie powszechne w referendum co odróżnia ją od ustaw zwykłych.

1. Systematyka

Systematyka konstytucji to wewnętrzny sposób uporządkowania jej treści dokonany przez podział na części oraz na przepisy. Wyróżnia się systematykę ogólną tzn. ogólny układ dużych części składowych konstytucji (rozdziały, działy, tytuły itp.) oraz systematykę szczegółową tzn. podział tych części na poszczególne przepisy oraz podział na mniejsze jednostki strukturalne.

Struktura wewnętrzna konstytucji zbudowana jest zgodnie z wolą ustrojodawcy i stanowi jedną z najważniejszych przesłanek interpretacji norm konstytucyjnych i ma duże znaczenie w procesie stosowania konstytucji.

Ustrojodawca w konstytucji nie łączy poszczególnych przepisów w przypadkową całość ale poprzez logiczne uszeregowanie norm wyraża swą koncepcję państwa ukształtowaną pod wpływem pewnych koncepcji oraz założeń politycznych.

1. kontrola konstytucyjności ustaw

Organami stojącymi na straży nadrzędności ustawy zasadniczej są instytucje sądownictwa konstytucyjnego (sądy, trybunały), które badają zgodność z konstytucją innych aktów prawnych.

1. podziały konstytucji

Konstytucje można dowolnie klasyfikować. W doktrynie prawa konstytucyjnego najczęstsze klasyfikacje to podział ze względu na:

• formę – pisane (formalne) i niepisane (materialne);

• sposób zapisania – akt normatywny (książkowa) i rozproszona (niespisana – pojedyncze ustawy w wielu miejscach);

• treść – pełne i niepełne, tzw. małe konstytucje;

• procedurę powstawania – uchwalane i oktrojowane;

• sposób zmiany – sztywne i elastyczne;

• okres obowiązywania – stałe i czasowe (w zależności od okresu obowiązywania).

Dodatkowo stosuje się podział na konstytucje proste i złożone (gdy całość regulacji zawarta jest w jednej lub kilku ustawach).

• pełne i niepełne (małe)

Konstytucja pisana (pełna) - ustawa zasadnicza regulująca wszystkie zagadnienia ustroju państwa, zwykle posiada charakter trwały. Do konstytucji pełnych zalicza się większość współczesnych konstytucji

Niepełna konstytucja (tzw. mała) - konstytucja regulująca tylko ustrój naczelnych organów państwa. Przeważnie ma charakter przejściowy. Przykładem są polskie konstytucje z lat 1919, 1947 oraz 1992.

• sztywne i giętkie

Konstytucja sztywna - ustawa zasadnicza wymagająca specjalnej procedury w przypadku przeprowadzania zmian, np. kwalifikowanej większości głosów. Do konstytucji sztywnych należą m.in. konstytucje Austrii, Belgii, Grecji, Hiszpanii oraz Holandii.

Konstytucja elastyczna - ustawa zasadnicza, której zmiana nie wymaga szczególnych procedur, lecz ma taki sam przebieg jak w przypadku zwykłych ustaw. Przykładem państwa, w którym występuje tego rodzaju konstytucja jest Wielka Brytania.

1. Przedstaw cechy państw zaliczanych do tzw. demokracji skonsolidowanych.

• upowszechnienie równego i powszechnego prawa wyborczego

• wysoki rozwój instytucjonalizacji tzn. działalność polityczna jest wykonywana w ramach wysokich standardów

• liberalizacja struktury władzy i interesów politycznych

• funkcjonują one w podobnym otoczeniu kulturowym, społecznym, ekonomicznym, gospodarczym

• podział klasowy traci na znaczeniu

• państwa ustabilizowane

• wolność, równość, tolerancja, pluralizm

1. Przedstaw cechy państw zaliczanych do tzw. demokracji nieskonsolidowanych.

• przyjęcie reguły rywalizujących wyborów dokonało się stosunkowo niedawno

• wartości liberalizmu nie zdołały jeszcze przeniknąć całkowicie praktyki politycznej, a tym bardziej się w niej utrwalić

• nie ma monarchii

• rywalizacja polityczna toczy się w ramach nieustabilizowanych systemów wielopartyjnych.

1. Przedstaw cechy państw zaliczanych do tzw. szarej strefy politycznej.

Występuje w państwach w których przez pewien czas występuje mieszanka demokratyczno-autorytarna. Zależy od systemu ekonomicznego, kultury. Cechy szarej strefy politycznej to: koncentracja władzy w rękach prezydenta pochodzącego z wyborów; wyborcza dominacja partii władzy; pozbawienie wyborów do parlamentu realnego znaczenia politycznego; zablokowanie możliwości kształtowania się opozycji; uchybienie w przestrzeganiu praw człowiek. Czas trwania państwa w szarej strefie może być różny, nie wiadomo co się tam wydarzy.

1. Pojęcie i cechy totalitaryzmu.

Totalitaryzm – forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca ją teoria, która polega na całkowitym podporządkowaniu, jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub społeczeństwa. Termin totalitario stworzył na początku lat 20. XX wieku Benito Mussolini dla określenia systemu państwowego, który wprowadzał, charakteryzując go: „Wszyscy w państwie, nikt poza nim, nikt przeciw niemu”. Przykładami państw totalitarnych były narodowo socjalistyczna III Rzesza, stalinowski Związek Radziecki i Chiny Mao Zedonga. Współcześnie totalitarny system rządów istnieje w Korei Północnej. Cechuje się monopolem:

1. oficjalnej ideologii

2. jednej masowej partii

3. terrorystycznej kontroli policyjnej

4. środków komunikacji społecznej

5. wszelkich środków przemocy

6. centralnie sterowanej gospodarki

1. Pojęcie i cechy autokratyzmu.

Autokracja – system rządów sprawowany przez jedną osobę lub niewielką grupę osób, posiadającą nieograniczoną władzę, będącą poza jakąkolwiek kontrolą społeczną. Autokratyzm w czystej formie występuje np. w Korei Północnej i jest tam sprawowany przez Kim Dzong Ila. Głównymi wyróżnikami autokratycznych systemów państwowych jest skoncentrowanie całej władzy państwowej w ręku jednostki bądź grupy, panującej za pomocą monolitycznie i hierarchicznie zorganizowanego aparatu nad społeczeństwem pozbawionym legalnych form wpływu na powoływanie i zmienianie rządzących oraz na programy i metody rządzenia.

1. Totalitaryzm i autorytaryzm - podobieństwa i różnice.

Podobieństwa:

1. całkowita niezależność władzy od społeczeństwa

2. czasem rządzi jednostka (autokracja), czasem grupa ludzi (oligarchia), ale obywatel nie ma de facto wpływu na państwo i jego politykę

3. władza nie kieruje się zdaniem obywateli (nie poddaje się też osądowi wyborców w pięcioprzymiotnikowych wyborach), ale raczej względami ideologicznymi bądź też swoją oceną tego, co jest prawdziwą racją stanu

4. oba rodzaje reżimów posługują się przemocą wobec przeciwników politycznych; o ile jednak w autorytaryzmie represje są selektywne ("terror punktowy"), o tyle w totalitaryzmie terror stosowany na masową skalę jest podstawową metodą rządzenia.

Od reżimów autorytarnych totalitaryzm odróżniają przede wszystkim dwie cechy: totalna indoktrynacja społeczeństwa i totalna instytucjonalizacja życia społecznego. Indoktrynacja społeczeństwa polega na monopolu oficjalnej ideologii w życiu publicznym (tylko ona może być głoszona) i wpajaniu jej obywatelom wszelkimi środkami (żaden przekaz informacyjny czy artystyczny nie jest wolny od ideologii). Instytucjonalizacja życia społecznego wyraża się w dążeniu państwa do odgórnego zorganizowania i kontrolowania wszelkich dziedzin aktywności społecznej.

1. Porównaj systemy demokratyczne i niedemokratyczne.

SYSTEMY DEMOKRATYCZE - Podstawowe elementy demokracji: a) wolne uczciwie przeprowadzone wybory do ciał i instytucji, które tworzą prawo lub stanowią władzę wykonawczą (wybory parlamentarne i prezydenckie). Wybory muszą być przeprowadzane cyklicznie (cykliczność wyborów); b) musi w tych systemach istnieć jednocześnie wolność słowa i stowarzyszeń – możliwość swobodnego tworzenia organizacji, partii, wolność prasy, możliwość wypowiadania czegoś innego niż władze; c) muszą tu być rządy prawo gwarantujące, ochronę praw mniejszości. d) władza wybrana jest na określoną kadencję.

SYSTEMY NIEDEMOKRATYCZE - występują w 3 postaciach:

a) tradycyjne systemy (tradycyjne oligarchie) – chodzi tu o systemy, które nigdy nie były demokratyczne, które się zmieniają, ale jeszcze nie stały się demokratyczne, np. Arabia Saudyjska. W tych systemach społeczeństwo nie ma prawa głosu. Jest coś co jest namiastką Parlamentu, ale rządzi król. Władza należy do rodziny królewskiej.

b) systemy totalitarne – to jest twór XX wieku. Wcześniej ich nie było. Systemy te tworzone są w świetle nauki. W systemach totalitarnych występuje totalny monopol państwa (władzy) na wszystko (na politykę i inne dziedziny życia). Państwo jest organizatorem, kontlorelem nauki, gospodarki, środków przemocy. Władza monopolizuje w swoich rękach decyzje we wszystkich sprawach. Występują organizacje masowego poparcia dla władzy, np. partie polityczne.

c) systemy autorytarne - system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii ani na masowym terrorze, lecz ogranicza się jedynie do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.

1. Pojęcie demokracji bezpośredniej i jej formy.

Demokracja bezpośrednia – obejmuje działania obywateli, które odnoszą się do kreacji władzy lub stanowią rozstrzygnięcie konkretnego problemu decyzyjnego. Przejawem dem. bezpośredniej są głównie cyklicznie odbywające się wybory przedstawicieli. Instytucje to: referendum, inicjatywa ludowa, weto ludowe, plebiscyt, Zgromadzenie Ludowe.

1. Referendum, jego rodzaje i stosunek państw do referendum.

Referendum – to powszechne głosowanie obywateli mających czynne prawo wyborcze, w którym podejmują oni decyzje w ważnych dla nich sprawach. Obecnie jest to najpopularniejsza forma demokracji bezpośredniej.

Podział referendów ze względu na:

1. treść głosowania

• konstytucyjne – przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji

• ustawodawcze – przedmiotem jest konkretny projekt ustawy

• problemowe – dotyczy rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy

• arbitrażowe – dotyczy rozstrzygnięcia sporu między najwyższymi organami państwa

• akcesyjne – dotyczy przystąpienia do organizacji międzynarodowych

1. zasięg terytorialny

• ogólnokrajowe – przeprowadzane na terytorium całego kraju

• lokalne – przeprowadzane na mniejszym obszarze np. gminy

1. wymóg prawny przeprowadzania

• obligatoryjne – jego przeprowadzenie jest konieczne, aby decyzje podjęte przez władze można było uznać za ważne

• fakultatywne – jego przeprowadzenie nie jest konieczne dla ważności podjętej decyzji

1. moment przeprowadzenia

• zatwierdzające – odbywa się po uchwaleniu jakiegoś aktu przez organy państwa

• konsultacyjne – jest przeprowadzane przed uchwaleniem jakiegoś aktu, aby poznać opinie społeczeństwa na dany temat

1. Demokracja przedstawicielska - idea reprezentacji.

Demokracja pośrednia (przedstawicielska) to rodzaj demokracji, gdzie podstawowa forma polityczną jest podejmowanie decyzji uprawomocni0nych reprezentantów ludu, którzy czerpiąc legitymację do działania z aktu wyborczego kierują się własnym rozeznaniem interesu publicznego.

1. Funkcje wyborów.

Wybory – to proces wyłaniania przez ogół obywateli (elektorat) spośród zgłoszonych kandydatów swoich przedstawicieli do organów władzy. Przysługujące obywatelom prawa wyborcze dzieli się na czynne (możliwość wybierania) i bierne (możliwość bycia wybieranym).

Wybory spełniają kilka istotnych funkcji:

1. kreacyjna – polega na kształtowaniu składu organów przedstawicielskich;

2. wyrażania woli wyborców – związana z wyrażaniem przez wyborców poparcia dla określonego programu politycznego, które determinuje w pewnym stopniu postępowanie przedstawicieli i działalność organów przedstawicielskich;

3. legitymująca – dostarczająca organom przedstawicielskim legitymacji do sprawowania władzy, do działania w imieniu tych, którzy je wybrali;

4. kontrolna – umożliwia kontrolę nad organami przedstawicielskimi ze strony wyborców, zapewniając zgodność działalności tych organów z wolą suwerena;

5. integracyjna – umożliwiająca na zespolenie zbiorowego podmiotu suwerenności poprzez określenie zasad dotyczących procesu kształtowania jego woli.

1. Rola wyborów w państwie demokratycznym i niedemokratycznym.

2. Pojęcie prawa wyborczego i jego źródła.

W znaczeniu przedmiotowym: wtedy gdy ujmuje się je jako ogół norm prawnych regulujące przygotowanie i przeprowadzenie wyborów oraz ustalenie składu organizacji przedstawicielskich. W znaczeniu podmiotowym: to prawo obywatela do ogółu wyborczych uprawnień obywatela (czynne i bierne).

Źródła prawa wyborczego: konstytucja, ordynacje wyborcze – to ustawy normujące organizacje i tryb wyborów do określonej organizacji przedstawicielskiej, akty niższe niż ustawa

Prawo wyborcze, w szerokim znaczeniu, zespół norm prawnych regulujących wszystkie aspekty procesu wyborczego (organizacja, rejestracja kandydatów, regulacja kampanii wyborczej, prawa podmiotów uczestniczących, sposób weryfikacji wyników, itd.).

1. Wyjaśnij na czym polegają:

1. wybór milczący

Oznacza sytuację, w której nie przeprowadza się wyborów w danym okręgu wyborczym, jeżeli liczba kandydatów w nim zgłoszonych jest równa liczbie będących do rozdysponowania mandatów (tylko w wyborach samorządowych).

1. głosowanie kumulatywne

Wyborcy daje się do dyspozycji tyle głosów ile jest mandatów w okręgu wyborczym.

1. system głosów przenoszonych

Wyborca sam ustala preferowana przez siebie kolejność kandydatów na liście.

Pierwszeństwo mają ci kandydaci, którzy na największej liczbie list uzyskują jak najlepsze miejsca

1. system pióropusza

Wyborca nie musi udzielać poparcia kandydatom z jednej listy ale może oddać głos na kandydatów z różnych list.

1. Pojęcie ilorazu wyborczego i jego rodzaje.

Iloraz wyborczy – ilość wszystkich głosów podzielona na ilość mandatów do zdobycia.

1. Na czym polegają:

1. metoda największej reszty

2. metoda największej przeciętnej

1. Mandat przedstawicielski i jego rodzaje.

Mandat przedstawicielski, upoważnienie do sprawowania funkcji w organach przedstawicielskich (np. posła, senatora, radnego). Mandat upoważnia do reprezentowania wyborców, przedstawiania opinii i poglądów oraz podejmowania decyzji w drodze głosowania. Wyróżnia się dwa typy mandatu przedstawicielskiego:

1. wolny mandat przedstawicielski – przedstawiciel jako reprezentant całego narodu ma prawo podejmować działania zgodne z własnymi przekonaniami, nie może też być przez wyborców odwołany przed upływem kadencji. W praktyce jednak musi się on liczyć z wolą wyborców, by zostać wybranym w następnych wyborach;

2. imperatywny (związany) mandat przedstawicielski – nakłada na przedstawiciela obowiązek uwzględniania opinii i woli elektoratu, wyborcy mogą go odwołać przed upływem kadencji.

1. Immunitet przedstawicielski i jego rodzaje.

Immunitet – instytucja prawna, mocą której osoba z niej korzystająca nie podlega określonym przepisom, do przestrzegania których inne osoby są zobowiązane. Immunitet może też oznaczać ograniczenie odpowiedzialności prawnej danej osoby z tytułu pełnienia przez nią określonej funkcji. Istotą immunitetu jest więc wyłączenie spod określonego obowiązku.

W doktrynie prawa konstytucyjnego wyróżnia się dwa rodzaje immunitetu: materialny i formalny.

Immunitet materialny oznacza trwałe wyłączenie spod przepisów sankcjonujących określone zachowanie. Najważniejszym przykładem immunitetu materialnego jest immunitet materialny parlamentarzysty, oznaczający, że poseł, radny oraz senator nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności za działania wchodzące bezpośrednio w zakres sprawowania ich funkcji parlamentarnych, np. za wystąpienia w parlamencie, sposób głosowania, zgłaszane inicjatywy ustawodawczej. Zakaz ten trwa w trakcie oraz po ustaniu mandatu parlamentarzysty i nie może zostać uchylony. Immunitet w znaczeniu materialnym nie zwalnia jednak parlamentarzysty z odpowiedzialności za naruszenie praw innych osób (np. w przypadku naruszenia dóbr osobistych innej osoby w przemówieniu sejmowym). Celem istnienia immunitetu materialnego jest ochrona członków parlamentu przed próbami ograniczania ich niezależności, w szczególności swobody głosowania oraz wolności wypowiedzi.

Immunitet formalny nazwany jest również immunitetem osobistym. Oznacza on ograniczenie odpowiedzialności prawnej (w szczególności odpowiedzialności karnej) danej osoby ze względu na pełnioną funkcję na czas pełnienia tejże funkcji. Jednocześnie jednak przepisy umożliwiają likwidację ograniczeń w odpowiedzialności prawnej po spełnieniu określonych dodatkowych warunków (tzw. uchylenie immunitetu). Wyróżnia się przy tym dwa aspekty immunitetu formalnego:

1. aspekt procesowy - oznacza, że warunkiem pociągnięcia określonych osób do odpowiedzialności karnej jest zgoda określonego podmiotu – np. pociągnięcie do odpowiedzialności karnej Prezesa NIK albo posła wymaga uprzedniej zgody Sejmu,

2. aspekt nietykalności - oznacza zakaz ograniczania i pozbawiania wolności określonych osób – np. Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem wypadku ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

1. Co to są tzw. klauzule zaporowe i jaka rolę odgrywają one w podziale mandatów do parlamentu.

Klauzula zaporowa, próg mniejszościowy, wyznaczenie poziomu minimalnego liczby głosów, które partia startująca w wyborach musi zdobyć w skali kraju, aby brana była pod uwagę przy rozdziale mandatów w poszczególnych okręgach wyborczych. Klauzulę zaporową stosuje się w celu uniknięcia dużego rozdrobnienia sceny politycznej w kraju, gdzie ordynacja wyborcza wprowadza proporcjonalny system wyborczy. Klauzula zaporowa stosowana jest w praktyce ustrojowej m.in.: Turcji – 10%, Szwecji – 3%, w Polsce – 5%, Niemczech – 5%.

1. Funkcje parlamentu we współczesnym państwie.

Parlament spełnia cztery funkcje: ustrojodawczą (zmiana ustroju), ustawodawczą (prawo, ustawy), kreacyjną i kontrolną.

1. funkcja ustrojodawcza - dzięki tej funkcji parlament ma prawo uchwalić konstytucję lub wprowadzić do niej zmiany.

2. funkcja ustawodawcza - na jej mocy, parlament ma prawo do stanowienia ustaw, które są podstawowymi aktami prawnymi, powszechnie obowiązującymi w Polsce.

3. funkcja kreacyjna - polega na powoływaniu członków, którzy wchodzą w skład organów państwowych. sejm wyznacza członków trybunału konstytucyjnego i trybunału stanu. wskazuje kandydata (za zgodą senatu) na prezesa najwyższej izby kontroli, rzecznika praw obywatelskich, prezesa instytutu pamięci narodowej oraz prezesa narodowego banku polskiego.

4. funkcja kontrolna - polega na sprawowaniu kontroli nad rządem (przysługuje tylko sejmowi). sejm może to czynić używając od tego następujących „narzędzi”:

• wotum zaufania – jest to uchwała Sejmu wyrażająca poparcie dla rządu oraz prowadzonej przez niego polityki;

• wotum nieufności – jest to uchwała Sejmu odmawiająca poparcia dla rządu i jego polityki bądź też dla konkretnego ministra; prowadzi do dymisji rządu; wotum nieufności jest uchwalane większością bezwzględną głosów;

• absolutorium – jest to szczególny akt, uchwalany przez Sejm, który stwierdza zgodność działań rządu w danym roku z ustawą budżetową oraz finansowymi planami państwa; co roku rząd ma obowiązek przedstawienia sprawozdania z wykonania budżetu Sejmowi; Sejm ma obowiązek ustosunkować się do niego w terminie 2 miesięcy od daty jego złożenia (złożenie sprawozdania następuje w terminie do 6 miesięcy po zakończeniu roku budżetowego)

• zapytania i poselskie interpelacje – są to formy zwracania się posła do członków rządu w sprawie udzielenia informacji w określonej sprawie; zapytany minister ma obowiązek udzielenia odpowiedzi; interpelacje składane są na piśmie, a odpowiedź też winna mieć taki charakter (musi być udzielona w terminie 21 dni); odpowiedź może mieć charakter ustny, wówczas jest wygłaszana na posiedzeniu Sejmu.

1. Podział parlamentów ze względu na ich strukturę.

1. Jednoizbowe (unikameralne)

Unikameralizm (jednoizbowość) – element ustroju politycznego, polegający na istnieniu tylko jednej izby w parlamencie danego państwa. Z unikameralizmem mamy przeważnie do czynienie w krajach małych i unitarnych, gdzie uznano, nie ma potrzeby istnienia drugiej izby parlamentu, będącej np. reprezentantem podmiotów składowych państwa.

1. Dwuizbowe (bikameralne)

Bikameralizm – element ustroju politycznego, polegający na istnieniu w parlamencie danego państwa dwóch izb: niższej i wyższej, które zazwyczaj różnią się między sobą sposobem wyboru członków, ich liczbą i kompetencjami. Biorąc pod uwagę europejski rozwój parlamentaryzmu, bikameralizm jest jego najstarszą formą. Już w pierwszych zgromadzeniach przedstawicielskich istniał podział na dwie izby: niższą, w której zasiadali reprezentanci ludu, i wyższą, która wykształciła się z rady królewskiej, organu doradczego władcy, i składała się z najwyższych dostojników państwowych i kościelnych. Nazwy "izba niższa", "izba wyższa" mają związek z historyczną przewagą tej drugiej nad pierwszą. Obecnie układ sił jest zazwyczaj odwrotny.

1. Pozycja głowy państwa we współczesnym państwie

1. monarcha jako głowa państwa

Monarchia to forma państwa, w której głową państwa jest zazwyczaj dożywotni monarcha obejmujący swe funkcje z racji istnienia zasady dziedziczności tronu. Wyjątkiem jest elekcja. Można wskazać, iż monarchia jest formą rządów, w której reprezentantem władzy jest monarcha, król, cesarz, faraon, szach itd., który sprawuje swą władzę najczęściej dożywotnio samodzielnie lub wraz z innymi instytucjami.

Ze względu na kryterium ustrojowej pozycji monarchy, wyróżnić można trzy typy monarchii:

• monarchia absolutna,

• monarchia parlamentarna,

• monarchia konstytucyjna.

1. prezydent jako głowa państwa

Prezydent – najwyższy urząd w państwie będącym republiką. Jego pozycja polityczna oraz prawno-ustrojowa w poszczególnych krajach jest odmienna i w konsekwencji dysponuje on bardzo zróżnicowanymi uprawnieniami.

1. Sposoby wyboru prezydenta, warunki ubiegania się o ten urząd, długość i ilość kadencji.

Wyróżnia się cztery procedury (sposoby) wyboru prezydenta: wybory powszechne, wybory pośrednie (przeprowadzone przez kolegium elektorów) – społeczeństwo wybiera kolegium elektorów i dopiero to ciało wybiera prezydenta (np. Stany Zjednoczone, Argentyna), wybory przeprowadzane przez parlament oraz wybory przeprowadzane przez poszerzony parlament

Najczęściej spotykany wymiar – 5 lat, żeby była dłuższa od kadencji parlamentu (konieczność zachowania ciągłości władzy). Ograniczenie liczby kadencji – najczęściej tylko dwie.

1. Rząd i jego rola we współczesnym państwie.

Rząd – kolegialny organ władzy wykonawczej, powoływany i dowoływany przez organ przedstawicielski. Do jego zadań należy koordynowanie działalności administracyjnej i realizacja zadań państwa, właściwy dla parlamentarno-gabinetowych systemów politycznych.

W krajach o systemie parlamentarno-gabinetowym rząd jest wyłaniany i odpowiedzialny przed parlamentem. W systemie prezydenckim pracami rządu kieruje prezydent lub osoba mianowana przez prezydenta wedle własnego uznania[2]. W takim systemie rząd nie jest odpowiedzialny przed parlamentem, tylko przed prezydentem.

Rządem nazywany jest także organ władzy wykonawczej sprawujący władzę w imieniu monarchy w krajach o ustroju niedemokratycznym (np. XIX-wieczny rząd carski w Rosji lub obecny rząd Arabii Saudyjskiej).

1. Sposoby kształtowania składu rządu.

2. Warianty struktury organizacyjnej rządu.

3. Parlament a władza wykonawcza.

4. Pojęcie systemu wyborczego i jego rodzaje.

System wyborczy, procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczanie liczby oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty. Wyróżnia się dwa podstawowe systemy wyborcze: większościowy i proporcjonalny.

1. Większościowy system wyborczy i jego cechy.

Polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, ten kandydat, który uzyskał określoną prawem większość głosów w danym okręgu. W systemie tym okręgi wyborcze są najczęściej jednomandatowe - każda partia wystawia w okręgu tylko jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na tę lub inną partię, głosując na jej kandydata. Taki system eliminuje lub zmniejsza reprezentację partii małych, zapewnia jednak zazwyczaj stabilność rządów poprzez formowanie się w wyniku wyborów silnej większości parlamentarnej. Większościowy system wyborczy występuje m.in. w wyborach parlamentarnych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii. W wyborach do Senatu w Polsce obowiązuje system większościowy, lecz okręgi wyborcze są dwumandatowe lub trzymandatowe - partie wystawiają dwóch lub trzech kandydatów w jednym okręgu.

System większościowy występuje w dwóch postaciach:

1. system wyborczy większości bezwzględnej, warunkiem wyboru jest otrzymanie przez kandydata więcej niż połowy wszystkich ważnych głosów w okręgu wyborczym, w Polsce obowiązuje w I turze wyborów prezydenckich,

2. system wyborczy większości względnej, mandat otrzymuje ten kandydat, który uzyskał większą liczbę głosów niż inni (w tym systemie przeprowadzane są wybory do Senatu)

1. Proporcjonalny system wyborczy i jego cechy.

Stosowany w okręgach wielomandatowych, polega na tym, że podział mandatów między partie jest dokonywany odpowiednio (proporcjonalnie) do liczby głosów zebranych przez każdą z nich. Zasada proporcjonalności prawa wyborczego może być stosowana tylko wtedy, gdy tworzy się okręgi wielomandatowe i gdy istnieją zwalczające się partie polityczne, przystępujące do wyborów z własnymi programami i z osobnymi listami kandydatów. Podział mandatów ustalany jest według różnorodnych metod matematycznych (np. d’Hondta, Sainte-Lague).

Zastosowanie systemu wyborczego proporcjonalnego wiąże się często z istnieniem list krajowych oraz tzw. progów wyborczych (jeśli partia nie przekroczy określonego prawem minimum głosów - np. w Turcji 10%, w Szwecji 4%, w Polsce 5% dla partii oraz 8% dla koalicji partyjnych - nie bierze udziału w proporcjonalnym podziale mandatów).

Zaletą systemu proporcjonalnego jest to, iż skład polityczny parlamentu odbija mniej więcej wiernie układ sił politycznych w społeczeństwie. Słabość tego systemu ujawnia się dopiero wtedy, gdy przychodzi do podejmowania przez parlament decyzji. System ten sprzyja bowiem rozbiciu parlamentu. Wymaga tworzenia koalicji rządowych. Tak budowane rządy są bardzo często mało stabilne.

1. Pojęcie odpowiedzialności politycznej i prawnej.

2. Cechy teokratycznych systemów politycznych.

Teokracja – doktryna polityczna, według której władzę w państwie sprawuje kapłan lub kapłani i w której duchowni decydują o sprawach cywilnych i religijnych. Sprawujący władzę w państwie są powoływani przez Boga lub bogów, który sprawuje w nim rzeczywistą władzę. Celem władzy ziemskiej jest realizacja nadrzędnej woli, Władzy Boskiej i urzeczywistnienie uniwersalnych zasad ustanowionych przez Boga lub bogów.

1. Cechy paternalistycznych systemów politycznych.

Paternalizm - doktryna ekonomiczna i społeczno-polityczna, w myśl której jednostki (obywatele, społeczeństwa, a nawet całe narody) nie są w stanie kierować swoimi sprawami w obiektywnie dobry dla nich sposób i w związku z tym potrzebują pomocy i kontroli innych jednostek (grup), które są predestynowane lub przynajmniej posiadają nabyte kompetencje do sprawowania tej funkcji.

1. Przeobrażenia systemów politycznych.

2. Transformacja ustrojowa państw Europy środkowej i wschodniej – cechy.