SOKRATES-(499-399 p.n.e.) – działał w tym samym czasie, co sofiści w Atenach. Ale Sokrates nauczał bezinteresownie. Nauczał cnoty (ściślej rozumu, który do cnoty ma prowadzić). Sokrates skupiał wokół siebie gracką młodzież i nauczał jak należy żyć. Miał też wrogów ( rządzących i władze) z powodu krytyki panujących stosunków. (Ale nikt nie odważył się go oskarżyć przed 72 rokiem życia. Osądzono go i skazano na śmierć. Jednak nie wykonano wyroku w ciągu 2 tygodni z powodu uroczystości religijnych. Pomimo propozycji ze strony przyjaciół nie zdecydował się uciec. Otruto go cykutą. Wolał śmierć niż złamanie własnych zasad. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. O jego nauce wiemy tylko z relacji Platona. Sokrates zajmował się jak sofiści głównie człowiekiem, przyroda go nie interesowała. Interesował się też logiką.
Poglądy etyczne Sokratesa ujmujemy w 3 płaszczyznach:
1) Cnota jest dobrem bezwzględnym. Należy do niej odwaga, sprawiedliwość i panowanie nad sobą. Wśród zalet człowieka wyróżnił moralność. Prawa moralne wywodzą się z natury rzeczy. Największą cnota jest dobro najwyższe, dobrem jest dobro moralne –MORALIZM
2)Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem.
3) Cnota jest wiedzą a wszelkie zło pochodzi z nieświadomości. Skoro cnota jest wiedzą, a wiedzę można nabyć, to cnotę też można nabywać.
Z nauki Sokratesa wynikają pewne wskazówki: należy szukać wiedzy, a kto może powinien i innych tej wiedzy uczyć. Sokrates także rozwinął metodę ELENKTYCZNĄ ( metodę zbijania). Przyjmował on fałszywą tezę przeciwnika i zmusza go do wyciągania konsekwencji z tej fałszywej tezy. A on zaczyna wtedy formułować tezy prawdziwe.
Sokrates sądzi, że każdy człowiek jest nosicielem wiedzy pomocniczej, ale nie jest tego świadom, trzeba pomóc mu wydobyć te prawdę. Sokrates był twórcą słów „wiem ze nic nie wiem”
Sokrates wskazał na dwie sprawy z zakresu logiki
1) indukcja – miała służyć formułowaniu definicji
2) definiowanie pojęć.
Sokrates wraz z sofistami zajmował się znaczeniem wyrazów. Jednak sofistom chodziło o język jako taki bez względu na zastosowanie, natomiast Sokratesowi chodziło o język, który daje nazwy rzeczom.
Korzyści dla :Sofistów: materialne, doraźne Sokrates: trwałe, duchowe
Prawda – Sofiści: umowna Sokrates: prawdziwa, zawsze skuteczna.

PLATON-(427-347 p.n.e.) – żył w czasach rozkwitu Aten. Po śmierci Sokratesa opuścił Ateny, przez 12 lat podróżował. Po powrocie założył Akademię zwaną – AKADEMIĄ PLATOŃSKĄ. Uważał, że polityka powinna być natchniona przez filozofię. Platon był stale otoczony uczniami. Co prawda głosił ascetyzm, ale sam lubił zbytek. Rozwinął szeroko swoje poglądy. Wpłynęli na nie : w zakresie logiki i etyki – Sokrates; w zakresie przyrody i matematyki – Pitagorejczycy. Był zajadłym przeciwnikiem Atomizmu i Demokryta.
Główny pogląd Platona: w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna.
Sformułował on jednak pytanie:, co jest z tą rzeczywistością, którą poznajemy przez pojęcia. Był przekonany, że jeśli pojęcia zawierają wiedzę, to muszą mieć jakiś przedmiot rzeczywisty. Własnością pojęć jest jedność i stałość. Zadaje, więc pytanie:, Co jest przedmiotem pojęcia piękna? Nie są nim rzeczy piękne, które są różnorodne i zmienne, lecz jest to jakieś nieznane nam z bezpośredniego doświadczenia piękno, które jest zawsze jedno i niezmienne. Wg Platona każde z pojęć musi mieć swój przedmiot. Dzieli on byt na 2:
-materialny ( złożony z rzeczy)
-idealny ( złożony z ideałów)
Na tej podstawie tworzy Platon całą swoją filozofię. Wszystkie idee są ułożone hierarchicznie. Najwyższą ideą jest idea dobra. Swoje pomysły Platon stosował też w matematyce. Wg niego bytem jest to, co nie przestaje być. Rzeczy nie mogą tworzyć bytu. Tylko idee są stałe i niezniszczalne. Wg Platona jest jeden byt – byt idealny – IDEE.
Wedle Platona Bóg stworzył świat na wzór idei, które wiecznie istnieją (tj., które już istniały).
Idee nie są bytami psychicznymi ani fizycznymi. Wg niego dusza nie jest czynnikiem materialnym, jest wręcz przeciwieństwem materii. Pełni ona funkcje poznawcze, (poznaje własności wspólne) – narzędzia duszy to ciało i zmysły. Dusza poznaje, więc bezpośrednio lub za pomocą narzędzi – zmysłów. W duszy dopatrywał się też nieśmiertelności, uważał, że dusza to pierwiastek człowieka.
Platon był zwolennikiem dualizmu – dusza i ciało. Dusza jest niezależna od ciała , i doskonalsza od niego - jest źródłem prawdy i dobra.
Człowiek to dusza władająca ciałem. Jednak jak twierdzi Platon połączenie duszy z ciałem jest dla duszy niekorzystne. Dusza wolna od ciała byłaby lepsza i szczęśliwsza (ciało jest dla niej więzieniem i mogiłą). Ze śmiercią ciała zaczyna się prawdziwe życie duszy. Dusza w przeciwieństwie do ciała jest nieśmiertelna i posiada wiedzę wrodzoną. Każda rzecz ginie od swoistego zła. Złem duszy jest niesprawiedliwość, niewstrzemięźliwość, tchórzostwo i ciemnota. Platon czerpał też wiedzę przyrodniczą z nauk. Uważał, że nie jest ona wytworem ślepej konieczności. Przyroda zwiera w sobie wg Platona pierwiastki idealne i duchowe. Przyrodę wg niego zbudowało bóstwo, które kierowało się dobrocią. Stwórca uczynił świat żywym, rozumnym i uduchowionym, i nadał mu najdoskonalszy kształt – kształt kulisty. Budowa świata to nie był przypadek, lecz celowe i konieczne działanie. Takie stanowisko nazywamy –TELEOLOGIĄ, – czyli nauką o celowości.
Wg Platona, świat został stworzony z czegoś, z jakiejś materii, która poprzedzała istnienie świata. Materia istniała wiecznie bóg jej nie stworzył, świat, więc nie został stworzony, lecz zbudowany z istniejącego już tworzywa.
Materia wg Platona - była nieograniczona, bezkształtna i nieokreślona, mogła natomiast przyjmować różne kształty. Z materii ukształtował się wszechświat. Zło, też powstało z materii, dlatego, że materia jest niedoskonała, więc i świat nie jest całkowicie celowy
Poza bogiem dla Platona istniały jeszcze dwa czynniki bytu idee i materia. Świat realny i kosmos nie jest wieczny. Świat został stworzony możliwie najdoskonalszym, lecz potem zaczął skłaniać się ku gorszemu. Dusze (najdoskonalsze składniki świata) stworzone zostały jako pierwsze, potem stworzone zostały ciała (jako niedoskonałe nie mogły być pierwotnym dziełem boga). Dusze są, więc składnikiem pierwotnym a ciała wtórnym. Dusza przebywa w różnych ciałach organicznych i nieorganicznych, stanowi źródło ruchu. Dusza istnieje we wszystkim, co istnieje. Poznanie wg Platona – postrzeganie nie daje właściwej wiedzy. Do poznania idei nie nadają się zmysły. Idei nie można widzieć wiec do jej poznania nadają się tylko myśli. Niektóre spostrzeżenia nie są jednak możliwe bez rozumu. Więc podobnie jak istnieją dwa rodzaje bytu: idee i rzeczy, tak istnieją dwa rodzaje poznania: rozumowe i zmysłowe. Wg Platona wiedzę posiadamy z chwilą urodzenia, jest ona wrodzona.
Do badania idei służy dialektyka. Jest to wiedza umysłowa. Nauka wg Platona to czyste, racjonalne rozważania. Dialektyka służy do ustalania logicznych zależności między zjawiskami. Doprowadził on do sformułowania zasad dedukcji. Platon był przeciwnikiem empiryzmu, ale nie był też stanowczym zwolennikiem racjonalizmu.
Etyka wg Platona – poświęcił on sprawom etyki najwięcej uwagi. Przejął on od Sokratesa, że największym dobrem jest cnota, ale wkrótce przekonuje się, że cnota nie tylko od rozumu zależy. Wyróżniał on cztery cnoty:
1/mądrość – jest częścią rozumnej duszy
2/ męstwo – jest częścią duszy impulsywnej
3/ panowanie nad sobą – jest częścią duszy pożądliwej
4/ sprawiedliwość – łączy wszystkie części duszy.
Platon rozwinął też szeroko naukę o państwie i prawie. W swoim dziele sformułował szereg tez do wyjaśnienia rozwoju społecznego, rozwoju państwa itp.

ARYSTOTELES-(384-322 p.n.e.) – uważa się go za ojca wszechnauk. Spędził on w Akademii Platońskiej 12 lat. Na krótko został powołany na nauczyciela Aleksandra Macedońskiego po zakończeniu nauczania go, założył własną szkołę – AKADEMIĘ PERPATETYCKĄ. Arystoteles uważał, że byt jest jednostkowy, ale wiedza jest ogólna. Jego badania rozkładają się na dwie części:
1) naukę o wiedzy
2) naukę o bycie
Szczególną wagę przywiązywał do logiki, gdyż ta traktowała o wiedzy ogólnej.
Logika wg Arystotelesa - nauczyć jak posługiwać się pojęciami i sądami. Podstawą prawidłowości pojęć jest definicja. Wg Arystotelesa istnieją pewne pojęcia, których nie da się zdefiniować, ale uważa, ze nie ma takiej potrzeby. Sądy były dla niego zespołem pojęć. Każdy sąd zawiera w sobie dwa pojęcia ( jedno w podmiocie , drugie w orzeczeniu). Sądy mniej ogólne podporządkowuje ogólniejszemu . Arystoteles traktował logikę jako samodzielną dyscyplinę. Uważał, że za pomocą logiki nie poznaje się wiedzy, lecz wykłada się wiedzę. Arystoteles zastosował metodę wnioskowania indukcyjnego. Sformułował też teorię SYLOGIZMU Kategorycznego – z dwóch przesłanek wyprowadza się określony wniosek. Dla Arystotelesa, zmysły odgrywały tak ważną rolę jak rozum. Aby coś wiedzieć należy zetknąć się z ta rzeczywistością. Wrodzonych pojęć w umyśle nie ma. Umysł jest niezapisaną tablicą. Poznanie należy zaczynać od postrzeżeń, potem dochodzimy do nich droga abstrakcji dochodzimy do pojęć. Tu dopiero rozpoczyna się funkcja rozumu, na podstawie dostarczonego przez zmysły materiału poznaje to, co jest w rzeczach ogólne a więc istotne. W tym sensie Arystoteles jest racjonalistą, ale jego racjonalizm ma podstawy empiryczne.
Arystoteles ufał rozumowi i zmysłom. Wg niego wszystkie sądy, które formułujemy muszą być jednak dowiedzione. Dowodzić jednak w nieskończoność nie można, musza istnieć jakieś początkowe przesłanki, są też prawdy i twierdzenia oczywiste, których uzasadniać i dowodzić nie trzeba, przyjmujemy je na wiarę (Np. człowiek jest śmiertelny, lub wiedza jest ponad ignorancją). Swoje filozofie Arystoteles dzieli na dwie części:
- praktyczną: fizyka, matematyka, metafizyka
- teoretyczną: etyka, polityka
Arystoteles uważał, że bytem samoistnym (substancją), są tylko konkretne rzeczy. Rozliczne jakości rzeczy (twardość, kolor itp.) wg niego istnieją tylko w łączności z rzeczami. Zrywa on w ten sposób całkowicie z myślą Platona. W substancjach rozróżnia dwa składniki: własność ogólna ( inaczej własności gatunkowe – określa je mianem formy) i własności jednostkowe. Substancja wg niego rozpada się na formę i materię. Forma jest zawsze pojęciowa, natomiast materią w substancji jest to, co nie jest formą. ( Nie był on jednak konsekwentny w tym poglądzie). Wcześniej filozofowie twierdzili, że substancją jest materia, Platon, że substancją są idee. Dla Arystotelesa ani materia ani idee nie są substancjami, a tylko składnikami substancji. Materia nie istnieje oddzielnie, tak jak nie istnieją oddzielnie idee ( wszystko to są abstrakcje). Naprawdę istnieje tylko konkret ( konkretne zespoły materii i formy). Taki pogląd Arystotelesa nosi nazwę HILEMORFIZMU. Forma dla Arystotelesa była najważniejsza. Prawdziwe poznanie zaś, jest zawsze natury pojęciowej, czyli poznajemy jedynie formę. Co za tym idzie materia jest niepoznawalna. Forma jako składnik pojęciowy rzeczy jest składnikiem istotnym, najważniejszą częścią substancji – jest istotą rzeczy. Arystoteles wprowadził pojęcia :istota rzeczy oraz cechy istotne i nieistotne. Wprowadził on też:
1) przyczynę (Np. pomysł rzeźbiarza)
2) cel ( posąg)
Przyczyna, to obmyślenie pomysłu ( to, co stwarzamy w swoim umyśle), cel to realizacja pomysłu. Podobnie jest we wszystkich wytworach ludzkich, w przyrodzie. Przyczyna sprawcza leży wg Arystotelesa w pojęciowej formie. Forma ta jest siłą sprawczą, która wytwarza skutki. Forma jest, więc czynnym pierwiastkiem w substancji.
W astronomii cofnął się: odrzucił hipotezę ruchu ziemi. Przyroda wg Arystotelesa - jest jakościowa, celowa, dynamiczna i substancjalna. Świat jest wieczny, lecz przestrzennie ograniczony. Cały świat jest materialny. Znany nam świat jest światem jedynym, ( ponieważ jest wieczny nie był innego świat przed nim i nie będzie po nim). W tym świecie każda rzecz ma swoją przyczynę, a ta swoją, ale łańcuch przyczyn nie może iść w nieskończoność, więc zasadniczym przekonaniem Arystotelesa było, istnienie p i e r w s z e j p r z y c z y n y.
Pierwsza przyczyna posiada własności: nieruchoma i niezmienna, niezłożona, niematerialna, istota duchowa, rozumna, porusza świat będąc celem tego świata zarazem, myśląca, jedna, konieczna, doskonała, Bóg jest pierwszą przyczyną.
Zasady moralne Arystotelesa – nie ma innego dobra niż dobro moralne. W życiu musi być cel najwyższy, tj. wg Arystotelesa – osiąganie szczęścia – jest to stanowisko EUDAJMONISTYCZNE. Naturą człowieka jest rozum, znaczy to, że eudajmonizm Arystotelesa leży w działaniu rozumu.

DEMOKRYT-(460-360 p.n.e.) – był on główną postacią naturalizmu.
(Twórcą ATOMIZMU, był, co prawda LEUKIPOS, – ale Demokryt znacznie go rozwinął.) Wg niego i jego podobnych materia składa się z niepodzielnych i niezmiennych atomów poruszających się w przestrzeni i wytwarzających zmienne układy świata.

Atomy posiadały tylko następujące własności ilościowe:
-kształt ( różnią się kształtem)
-położenie ( różnią się położeniem
-porządek (różnią się porządkiem)
Nie posiadały własności jakościowych. Ruch niezmienny. Poruszają się dzięki próżni. Atomy stanowią byt, a próżnia jest niebytem. Atomiści uznają istnienie niebytu. Istnienie próżni oznacza, że materia nie jest ciągła.
Demokryt rozróżniał:
a/ wiedzę prawdziwą (dostarcza ją rozum)
b/ wiedzę ciemną ( dostarczają ją zmysły)
W ten sposób Demokryt próbował godzić empiryzm i racjonalizm.
(Atomiści starali się wszystko, co istnieje wyjaśnić przyczynowo – szukali głębszych przyczyn. Atomiści nigdy nie pytali o pierwszą przyczynę, ale sięgali głębiej. Powiadali oni, że „nic nie dzieje się bez przyczyny, lecz wszystko z jakiejś racji i konieczności”.
Przyczyny wg nich były materialne i mechaniczne.)
Demokryt uznawał istnienie duszy, ale traktował ją tak samo jak ciało. Dusza wg niego składa się z atomów ( jest materialna). Zjawiska psychiczne są zależne od układu samych atomów. Demokryt traktował całą rzeczywistość jako materialną. Zyskał on miano – ojca materializmu. Demokryt formułował też tezy etyczne np. – Najwyższym dobrem jest zadowolenie, za najwyższą wartość uważamy szczęście osobiste lub społeczne ( stan harmonii, ciszy, spokoju ducha) – ten pogląd nazywamy EUDAJMONIZMEM.

PITAGORAS- (ok. 590-487 p.n.e.) – stworzył system pitagorejski, około połowy VI stulecia założył on Związek etyczno – religijny. Stał się on ośrodkiem badań naukowych, zwłaszcza matematyczno – przyrodniczych. Sam Pitagoras nie zostawił po sobie żadnych dzieł. Wszystkie teorie i idee były mu przypisywane przez jego uczniów. Głosił on surowe zasady etyczne. Podłożem Związku były wierzenia religijne. Uprawiano różne misteria w celu bycia w bliskości z bóstwem. W V stuleciu nastąpił rozłam i wzięły górę dążenia do racjonalnych wyjaśnień. Wtedy powstała:
SZKOŁA PITAGOREJSKA
Uprawiano w niej matematykę, wprowadzono oznaczenia symboliczne, z geometrii uczyniono naukę. Sklasyfikowano liczby, zajmowano się akustyką.
Liczba u Pitagorejczyków stała się zasadą bytu. Wszystko wg nich można wyrazić za pomocą liczb. Nie rozumieli oni liczby jako abstrakcji, ale traktowali ją jako realną siłę w przyrodzie. Po raz pierwszy za istotny czynnik świata uznana została forma. Uważali, że w przyrodzie istnieją dwa czynniki a/ kształtujący, b/ kształtowany
Liczba pełniła funkcję kształtującą. Uważali, że świat jest kulą, ( bo to kształt najdoskonalszy). Najdoskonalsza liczba wg nich to 10. Dokonali epokowego odkrycia, bo uważali, że ziemia jest kulista. Odkryli, że szybkość planet jest w odwrotnym stosunku do ich odległości (im dalej, tym szybciej się oddalają). Świat wg pitagorejczyków nie jest dziełem przypadku.
Sformułowali kilka hipotez: obrotu ziemi dookoła swej osi, świat jest urządzony harmonijnie, więc nazwali go kosmosem (Kosmo- znaczy ład) .

Mocno wpłynęli na rozwój filozofii. U pitagorejczyków szczególną rolę odegrały zaczątki HELIOCENTRYCZNEGO poglądu na świat. – Zwolennikiem tych teorii był PLATON.
(wrócono do teorii heliocentrycznej dopiero w XIV – Dzieło Kopernika „O obrocie ciał niebieskich”, które zostało opublikowane dopiero po jego śmierci).

ŚWIĘTY AUGUSTYN-(354-430) jego ojcem był poganin, a matka chrześcijanka. Pracował w różnych miejscach, był nauczycielem retoryki. Do filozofii pobudziły go pisma Cycerona. W 387r został ochrzczony, a w 391 otrzymał święcenia kapłańskie,

by już w już w 396 zostać biskupem. Z zapałem bronił kościoła, zwalczał najmniejsze przejawy herezji. W końcu swojego życia zaczął głosić pogląd, że celem człowieka jest szczęście. Do szczęścia potrzebne jest poznanie Boga i własnej duszy. Wg niego badanie przyrody, choć ciekawe jest próżne. Wbrew sceptykom twierdził, że poznanie jest możliwe, zmysły nie zawsze mylą, a myśl może ustalać pewne prawdy. Augustyn uważał, że błędy powstają wtedy, gdy wypowiadamy się o rzeczach, nie powstają tylko wtedy, gdy mówimy o zjawiskach. To określenie nazywano mianem stanowiska: FENOMENOLOGICZNEGO. Własna myśl wg Augustyna jest najpewniejszym faktem –„Wszystko jest wątpliwe, prócz tego, że jestem i myślę”. Augustyn uważał, że należy poznawać samych siebie, nie rzeczy i świat zewnętrzny. Wnętrze człowieka, a nie zewnętrzny świat stanowi punkt wyjściowy poznawania rzeczy. Poza przeżyciami własnymi można najlepiej poznawać tylko prawdy wieczne. Wg Augustyna poza światem materialnym istnieje świat idealny, ściśle złączony z Bogiem, ( który istnieje wiecznie). Sformułował on teorię iluminacji zwaną też i l u m i n i z m e m.
Poznawanie Boga jest dziełem intuicji i kontemplacji. Na drodze rozmyślania dochodzimy do odkrycia Boga. Pojęcie intuicji było w okresie średniowiecza podstawowym pojęciem teorii poznania. Łaska oświecenia ( iluminacji) przypada wg Augustyna tylko dobrym i odbywa się poprzez oczyszczenie serca. Bezpośrednie poznanie bóstwa jest poznaniem mistycznym. Augustyn stworzył podstawy odrębnego mistycyzmu poznawczego. Opierając się na wiedzy apriorycznej o ideach, dowodził o istnieniu Boga i nieśmiertelności duszy, czyli o podstawach swoich filozofii. Uważał, że mamy niezachwianą świadomość prawd wiecznych, wszystko, co wieczne istnieje tylko w Bogu, Bóg jest źródłem prawdy, dusza ma swój udział w wieczności.
W filozofii Augustyna Bóg jest ośrodkiem całej myśli filozoficznej – to pogląd TEOCENTRYCZNY – przewaga Boga nad wszelkim stworzeniem, całkowita przewaga Boga nad światem. Wg Augustyna: Bóg: jest jeden, istnieje z własnej natury, jest niestwarzalny i jest przyczyną wszelkiego bytu. Stworzył świat i nieustannie tworzy go od nowa, kieruje światem w najdrobniejszych szczegółach i jest najważniejszym przedmiotem powstania. Jest najważniejszym dobrem i zarazem przyczyną wszelkiego dobra. Zespolenie z Bogiem daje szczęście.
Dusza: jest samoistna i niematerialna. Jej funkcja to myśl, wola i pamięć.
Jest doskonalsza od ciała, bo bliższa Boga. Dusza jest czynna. Naturę ludzką stanowi wola, która zależy od duszy. U Augustyna brak śladów greckiego intelektualizmu, wszystko tkwi w duszy. Najważniejszą rolę odgrywa to, co nie jest rozumem. Wg niego Bóg rozumowo jest niepoznawalny, poznajemy go wierząc, że istnieje.
Koncepcja Augustyna jest dopasowana do potrzeb chrześcijaństwa. Szczęście osiągamy przez miłość, a miłość to miłość do Boga a nie do innego człowieka. Wszystkie dziedziny wiedzy mają za przedmiot swych badań Boga, Jest on źródłem poznania i przedmiotem etyki. Wg Augustyna Bóg jest osobą godną miłości, kierownikiem i sędzią świata.
Bóg stworzył świat, – dlaczego w tym świecie istnieje tyle zła? – Augustyn tłumaczył to tym, że zło nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych stworzeń. Zło mogą czynić tylko istoty wolne, gdy nie czynią dobra. Złe są: pycha i pożądliwość. Wg niego zło jest potrzebne światu i nie psuje harmonii świata. Bóg wolał stworzyć większe dobro ze złem, niż mniejsze bez zła. Zło pochodzi wyłącznie od człowieka, dobro wyłącznie od Boga. Dobro i zło musza istnieć wiecznie. Wg Augustyna zło jest rzeczą przypadku, a dobro rzeczą łaski. Ludzie są dobrzy nie z samych siebie, ale z łaski bożej. Człowiek jest odpowiedzialny za zło a nie za dobro (dobro uczynione przez człowieka zależy od Boga, zło zależy od człowieka).

TOMASZ Z AKWINU-(1225-1274) – Włoch, studiował u benedyktynów w klasztorze Monte Cassino, w 1243r został dominikaninem. Od 1252r wykładał w Paryżu.
Nie podporządkowywał on nauki Bogu, ale dokonał oddzielenia filozofii od teologii, a tym samym dał bodziec do rozwoju nauki. Pisma Tomasza są bardzo liczne, najważniejsze z nich to: Komentarz do Sentencyj Piotra Lombarda, Suma filozoficzna i Suma Teologiczna.
Oddzielał on wiarę od wiedzy, i dziedziny od objawienia.
Wg niego wiara i wiedza to inne dziedziny, dogmaty wiary przewyższają rozum. Na tej podstawie powstała koncepcja rozgraniczenia teologii i filozofii ( teologia buduje naukę na podstawie objawienia, filozofia buduje prawdę wyłącznie na zasadach rozumu). Wg niego żadna prawda nie sprzeciwia się rozumowi. Nie może istnieć podwójna prawda o tym samym przedmiocie. Wszelka prawda pochodzi od Boga ( w formie łaski).
Filozofia powinna służyć teologii tj. przygotowywać człowieka do wiary i bronić tej wiary. Człowiekowi nie są znane prawdy ogólne, dane są mu tylko rzeczy jednostkowe - tylko takie rzeczy są substancjami - samoistnymi bytami. Powszechniki ( pojęcia ogólne) istnieją tylko o ile są w łączności z jednostkowymi rzeczami. Istnieją w substancjach, więc nasz umysł może je (powszechniki) wyabstrahować z substancji. Powszechniki są trojakiego rodzaju:
1/ zawarte w jednostkowych substancjach i stanowią ich istotę
2/konstruowane przez nasz umysł
3/ niezależne od rzeczy – idee w umyśle boskim tj. takie idee wg, których bóg stworzył świat.
Składniki bytu:
Jednostkowe przedmioty są bytami samodzielnymi i złożone są z istoty ( esencja) i z istnienia( egzystencja).
Istotą rzeczy – jest to, co wspólne całemu gatunkowi
Istotą człowieka - jako gatunku jest pojęcie człowieka
Istota Boga – jest taka, że implikuje jego istnienie ( tj. Bóg coś tworzy)
Istota rzeczy stworzonych – nie implikuje żadnego istnienia.
Z idei rzeczy nie wynika, że muszą one istnieć.
Różnica pomiędzy Bogiem i istnieniem: Bóg implikuje istnienie, rzeczy istnienia nie implikują.
Bóg jest bytem koniecznym, istnieje z własnej natury. Wszelkie stworzenia stanowią byt przypadkowy i zależny. Bóg jest bytem prostym a stworzenie bytem złożonym. Tomasz korzysta z dwóch pojęć: potencja, akt. Ilustruje je następująco: potencja to byt możliwy, akt to byt rzeczywisty. Forma jest aktem, materia tylko potencją.
Każda rzecz stworzona zawiera w sobie czynnik potencjalny, który stopniowo urzeczywistnia się. Wg Tomasza z Akwinu istnienie Boga nie jest prawdą oczywista, czyli niewymagającą dowodzenia. Istnienie Boga nie jest też prawdą opartą na rozumowaniu poza doświadczalnym. Dowody o istnieniu Boga trzeba oprzeć na doświadczeniu. Doświadczenie, to jedyna droga by upewnić się o istnieniu Boga. Analizując byt skończony, ( czyli świat) dochodzimy do wniosku, że sam powstać nie mógł, musiał mieć przyczynę powstania – ta przyczyna był Bóg. Dzieło Boże, – czyli to, co stworzył świadczy o istnieniu Boga.
Dowody na istnienie Boga wg Tomasza z Akwinu:
1/ z istnienia ruchu, – jeśli wszystko, co nas otacza jest w ruchu, to naturalna przyczyna ruchu to pierwsza przyczyna, – czyli Bóg
2/ z niesamowitości świata – świat jest niesamoistny, ale coś w nim musi być samoistne i powołało do życia to, co niesamoistne – tym czymś jest Bóg
3/ z przypadkowości rzeczy
4/ z różnej doskonałości – z tego faktu, że w świecie istnieją istoty o różnej doskonałości wynika, że musi istnieć istota najdoskonalsza – Bóg
5/ z powszechnej celowości – wszystko w przyrodzie jest celowe, łańcuch celowości nie może iść w nieskończoność – ktoś te cele ustalił – to Bóg
Dowody te są typu kosmologicznego ( opierają się na założeniu, że szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, musi istnieć pierwsza przyczyna).
Poznanie Boga wg Tomasza z Akwinu możliwe jest przez rozum, ale rozum własności Boga nie może poznać wprost, tylko pośrednio poprzez analizę istot skończonych.
Bóg istnieje samoistnie, nie ma żadnej przyczyny, jest wieczny, niematerialny, prosty ( niezłożony), doskonały, mądry, wszechmocny.
Świat został stworzony z niczego, stworzenia dokonano wprost przez Boga. To akt woli, a nie konieczność.
Stworzenie zostało dokonane wg idei Bożych. Nastąpiło to w czasie, ( ale tego nie można dowieść, to kwestia wiary). Bóg stworzył świat i kieruje nim, dlatego świat jest uporządkowany, rozwija się celowo wg planu boskiego. Części wyższe służą niższym a wszystkie razem służą Bogu. Bóg jest celem świata i siłą sprawczą. Świat to dzieło Boże, rozumne i celowe. Mnogość i różnorodność stworzeń potrzebna była Bogu do wyrażenia w pełni swojej istoty. W całej różnorodności stworzeń Boga wg Tomasza z Akwinu muszą istnieć jakieś istoty pomiędzy stworzeniem i Bogiem, są to czysta inteligencja – inaczej aniołowie. Ciało stanowi naturę człowieka. Dusza wg Tomasza stanowi część człowieka wraz z ciałem i złączone są ze sobą jak forma i materia. Dusza jest rozumna i stanowi formę człowieka. Poznanie wg Tomasza z Akwinu: Stał on na stanowisku receptywności poznania oraz łączności poznania wyższego z niższym ( umysłowego ze zmysłowym).Rola zmysłów w poznaniu jest niezastąpiona. Poznanie ma podstawy empiryczne. Wg niego nie posiadamy idei wrodzonych, istnieją tylko: władze zmysłowe, władze umysłowe.

KARTEZJUSZ- (Rene des Kartes) (1596-1650) – jego studia matematyczne miały wpływ na poglądy filozoficzne, 20 lat przebywał w Holandii, tam powstały jego główne dzieła: „Medytacja o pierwszej filozofii”, „O metodzie”. Kartezjusz mocno wpłynął na nowoczesną filozofię. Znany z metody łączonej ze spekulacją metafizyczną.
Wg Kartezjusza brakowało metody, aby nauka mogła się rozwijać. Metoda wg niego jest pierwszym zasadniczym zadaniem filozofii. Musi ona zapewnić rozwój i niezawodność wiedzy. Miarą niezawodności wiedzy była jasność i wyraźność. Jasność i wyraźność to cechy racjonalności – Kartezjusz jest racjonalistą.
Nauce potrzeba, wg niego metody wykrywającej proste składniki myśli. Metoda musi być analityczna ( taka jak w arytmetyce). Wszystkie nauki należy ograniczyć do rozważań własności ilościowych. Kartezjusz chce znaleźć twierdzenia bezwzględnie pewne i na ich podstawie zbudować wiedzę. Szukał on twierdzeń opierających się wszelkim wątpliwościom. Nawiązywał do sceptyków greckich i wziął to jako punkt wyjścia w swoim rozumowaniu, szczególnie wobec twierdzeń o istnieniu czegokolwiek. Argumenty sceptyczne Kartezjusza były takie jak w starożytności: brak granicy między jawą a snem, złudzenia wprowadzają nas w błąd, jakaś istota wyższa może wprowadzać nas w błąd.
Kartezjusz znajduje ostoję pewności w zwątpieniu.
,„Jeśli wątpię, to myślę. Gdybym nie myślał nie wątpiłbym. Jeśli myślę to jestem”
„Cogito ergo sum” – myślę, więc jestem
Wg niego nie ma pewności, czy istnieją inne rzeczy. Kartezjusz uważa, że istnieje jaźń, ( jeśli istnieje myśl, to musi być ktoś, kto myśli). Jaźń myśląca wg niego to dusza. Ciało zaś, może być złudzeniem. Inne byty wg Kartezjusza: z tego ze istnieje jaźń i myślenie wynika, że istnieje Bóg, istnienie Boga wynika z idei, jaką mamy o Bogu. Idea Boga została wytworzona ( urodzona) w człowieku. Stanowisko, że idee są wrodzone ( włącznie z ideami boskimi) to: NATYWIZM. Istnienia ciała, wg Kartezjusza można dowieść dopiero po uzasadnieniu istnienia Boga. Istnienie ciał, bowiem jest przez Boga zagwarantowane. Zasada sceptycyzmu metodologicznego Kartezjusza służy dowiedzeniu, że istnieje Bóg, dusza i ciało – tylko na drodze rozumowania. Kartezjusz pisze wiele o Bogu, wg niego Bóg jest wolą, jego władza jest nieograniczona. Przymioty duszy: świadomość, z duszami nie są związane na stałe żadne własności cielesne, jest czynnikiem myśli. Przymioty ciała: ciało jest rozciągłe.
To stanowisko Kartezjusza, to stanowisko DUALIZMU. Kartezjusz był przeciwnikiem atomizmu. Teorie poznania i idee wrodzone: Miarą poznania jest rozum. Wrażenia zmysłowe służą do życia, ale nie do poznania. Idee wrodzone dzieli on na: wrodzone, nabyte, skonstruowane przez nas samych .W XVII stuleciu Kartezjusz stał się bezwzględnym autorytetem. Każdy, kto go pomijał, lub sprzeciwiał się mu wychodził na tym źle.
Kartezjusza uważa się za ojca nowożytnej filozofii.

LOCKE JOHN- (1632-1704), filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu.

Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania, określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:

1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.

2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.

3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.

Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle

Doświadczenie wg Locke’go nabywamy na dwóch drogach:

1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i

2) doświadczając samych siebie (refleksje).

Powracając do Platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.

Głównym dziełem filozoficznym Locke’go są: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), a także wydane pośmiertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem wyjścia dla nowoczesnego liberalizmu stała się Epistola de tolerantia (1689), uzupełniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji.

BERKELEY-  (1685-1735), filozof irlandzki. Duchowny anglikański. W latach 1700-1707 studiował w Dublinie. Od 1709 pełnił różne funkcje kościelne w Dublinie i Londynie. 1729-1731 prowadził działalność misyjną w Ameryce Północnej. Od 1734 biskup Cloyn (Irlandia).Przedstawiciel brytyjskiego empiryzmu. Zwolennik nominalizmu: zaprzeczał istnieniu jakichkolwiek abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uważał wyłącznie za słowa. Jego poglądy ontologiczne określa się mianem solipsyzmu (lub idealizmu subiektywnego). Wyciągając radykalne wnioski z własnej tezy głoszącej, że istnieje tylko to, czego się doświadcza, sformułował twierdzenie: esse est percipi (z łacińskiego - "istnieć to być postrzeganym").Zaprzeczał istnieniu materii, która nie stanowiąc bezpośredniej treści doświadczenia gwarantowałaby postrzeganym przedmiotom bytową niezależność. Rzeczy były dlań tylko ideami (postrzeżeniami), trwałość zaś i jedność zapewniało im i reszcie świata ciągłe postrzeganie wszystkiego przez Boga. Ważną składową filozofii Berkeleya był spirytualizm. Przyjmował istnienie czynnych duchów-umysłów - nosicieli idei. W późniejszym okresie zmodyfikował swoje poglądy pod wpływem filozofii Platona. Poza filozofią zajmował się m.in. optyką.

KANT- (1724-1804), filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia. Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a priori"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:

1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).
Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną form Eagnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".
Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.
W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym.
Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem.

HEGEL- Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831), filozof niemiecki, twórca idealistycznego systemu obejmującego wszystkie działy filozofii. Określił na nowo jej przedmiot i zadania. Uznał, że powinna się zajmować Absolutem w jego zewnętrznym i koniecznym rozwoju. Miała stać się nauką o rozumie, w której wszystko, co rzeczywiste, ma być rozumne (logiczne), i wszystko, co rozumne - rzeczywiste.
W obrębie filozofii Hegla można wydzielić:
1) ontologię, wg której przyroda i duch są dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt. Pierwszą postacią bytu jest pojęcie i ono stanowi punkt wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda. Syntezą pojęcia (idei) i przyrody (materii) jest duch. System filozoficzny Hegla posiada zatem dialektyczny charakter triad. W systemie tym prawo, państwo i moralność są głównie przejawami ducha obiektywnego. Duch zaś absolutny przejawia się w sztuce, religii, filozofii.
2) teorię poznania, czyli metodę dialektyczną.
3) teorię rozwoju, czyli idealizm ewolucyjny.
4) filozofię państwa i dziejów.
5) filozofię sztuki.
6) filozofię religii.
7) historię filozofii w rozumieniu ideowej konieczności rozwoju filozofii.

COMTE-  (1788-1857), filozof francuski. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstąpił do Szkoły Politechnicznej w Paryżu z zamiarem poświęcenia się naukom ścisłym. W 1826 Comte rozpoczął w swoim mieszkaniu prywatne wykłady filozofii pozytywnej, entuzjastycznie przyjęte przez kręgi naukowe. W 4 lata później ukazał się pierwszy z 6 tomów Wykładów filozofii pozytywnej. Comte odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za wiedzą badającą jedynie przedmioty rzeczywiste i sprawy dostępne umysłowi. Za obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działanie na rzecz polepszania życia. Celem Wykładów miała być koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii. Przełomowym momentem w życiu Comte'a stała się miłość do K. de Vaux, która po dwóch latach znajomości z filozofem zmarła na gruźlicę płuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralności.
Organizację, rytuał i sakramenty Comte postanowił przejąć z katolicyzmu. I tak “zapożyczona” pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: “Wielkiego Środowiska”, czyli przestrzeni, “Wielkiego Fetysza”, czyli kuli ziemskiej, oraz “Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości.

MARKS- (1818–1883), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego – doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny – program Związku Komunistów. Marks organizował i współuczestniczył w założeniu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864) – I Międzynarodówki. Według Marksa świat jest materialny i rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny – podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która jest siłą napędową każdego rozwoju. Przeniesienie zasad materializmu dialektycznego i metody dialektycznej na badanie życia społecznego określił Marks jako materializm historyczny. Marks doszedł do wniosku, że obalenie kapitalizmu jest nieuniknione, a walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, która jest fazą przejściową do zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Poglądy Marksa wywarły duży wpływ na myśl polityczną XIX i XX w., stając się podstawą doktryny marksizmu-leninizmu.

TALES-  (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.), filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej. Rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in. twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany za pierwszego greckiego filozofa.

Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o "arche", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził, że arche to żywioł wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wyciągnął nie odwołując się do mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest ożywiona.

ŚW ANZELM- (1033-1109), średniowieczny filozof i teolog. 1060 wstąpił do klasztoru Benedyktynów w Bec (Normandia), gdzie kształcił się pod kierunkiem Lanfranca i w 1063 został przeorem, a 1078 opatem. Od 1093 arcybiskup Canterbury. Głosił pierwszeństwo wiary przed rozumem, starając się jednak uzasadnić jej prawdy na sposób racjonalny, zgodnie z przeświadczeniem o logiczności Boga i świata oraz zasadą: wiara poszukująca zrozumienia, służącą za dewizę późniejszej scholastyce, za ojca której jest uznawany. Czerpał z nauki św. Augustyna. Posiłkując się nią, dowodził m.in. istnienia Boga - stwierdzał, że dobra cząstkowe wskazują na istnienie dobra najwyższego, byty przygodne zaś, o wzrastającym stopniu doskonałości, na byt konieczny i najdoskonalszy; stworzył też własny dowód, tzw. ontologiczny, zgodnie z którym rzeczywiste, nie tylko myślowe istnienie wynika z samego pojęcia Boga jako istoty najdoskonalszej. Zwolennik realizmu. Zajmował się też licznymi problemami teologicznymi, np. nieśmiertelnością duszy, grzechem pierworodnym, wcieleniem i odkupieniem itp.

HERAKLIT- (ok. 540-480 p.n.e.), filozof grecki, ojciec dialektyki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody. Dzieło jego (z którego zachowało się 130 fragmentów) składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego.
Za podstawę i zasadę istnienia wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko płynie"), "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem.

JAMES- (1842-1910), brat H. Jamesa. Filozof i psycholog amerykański. Od 1872 wykładowca, od 1885 profesor Uniwersytetu Harvarda. Jeden z twórców pragmatyzmu. Wbrew dominującym poglądom atomistycznym (atomizm) akcentował ciągłość świadomości w czasie (tzw. strumień świadomości), podkreślając jej charakter jednostkowy i funkcjonalny - uważał, że czynnikiem porządkującym ją jest wola uwarunkowana życiowymi potrzebami i dążeniami człowieka. Za podstawę poznania uznał doświadczenie pojęte jako ciąg zindywidualizowanych przeżyć. Odrzuciwszy klasyczne Arystotelesowskie określenie prawdy, stwierdził, iż stanowi ona wynik akceptacji danego sądu przez podmiot poznający na podstawie kryterium użyteczności. Rzeczywistość definiował jako pluralistyczną i konkretną - jej poszczególne elementy cechować miała jego zdaniem względna niezależność od całości (tzw. tychizm), przy jednoczesnej więzi z elementami sąsiednimi (tzw. synechizm).

NIETZSCHE- (1844-1900), niemiecki filolog klasyczny, filozof. W jego twórczości można wyróżnić trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i indywidualności.

Bliska mu była filozofia starożytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria człowieka sofistów. Z relacji Platona o poglądach Kalliklesa i Trazymacha czerpał wątki do koncepcji nadczłowieka. Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane. Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja).

Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych. Postawa dionizyjska była dla Nietzschego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania. Nietzsche stał się "urzędowym" filozofem, dostarczając J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi sofizmatów obcych nietzscheańskiemu duchowi.

HUSSERL- (1859-1938), niemiecki filozof. Profesor na uniwersytetach w Getyndze i Fryburgu. Twórca nowej fenomenologii. Inspiracją dla jej rozwinięcia były rozmyślania nad naturą czasu. Poczynając od Idei Husserl twierdził, że świat czasowo-przestrzenny, który mamy za rzeczywisty, jest w swej istocie "bytem dla kogoś", a nie "w sobie", jest odpowiednikiem stanów umysłu. Uważał, że tylko doświadczenie upoważnia do uznawania pewnych przedmiotów za rzeczywiste, gdyż przedmioty niezależne od doświadczenia nie pojawiają się w świadomości. Wszystkie przedmioty są jedynie intencjonalnymi odpowiednikami świadomości - ona jedna jest bytem, który istnieje na pewno. Stąd dla Husserla Jaźń stała się pierwotną formą bytu, a świat jej wytworem (wytworem wielu jaźni - procesu intersubiektywnego). Filozofia Husserla spotkała się z ostrą krytyką empirystów, naturalistów, reistów i egzystencjalistów. Znalazła zaś zwolenników w monachijskiej szkole Schelera. W Polsce poglądy Husserla szerzył R. Ingarden.

SARTRE- (1905-1980), francuski powieściopisarz, dramaturg, eseista i filozof; laureat Nagrody Nobla (1964; odmówił jej przyjęcia). Zawarł nieformalny pod względem prawnym, opierający się na głębokim porozumieniu intelektualnym związek z S. de Beauvoir, który przetrwał całe życie pisarza. Na lata 50. datuje się początek “romansu” Sartre'a z komunizmem; chociaż nigdy nie został członkiem Francuskiej Partii Komunistycznej, swoim autorytetem wspierał stalinizm, maoistowską rewolucję kulturalną i reżim Fidela Castro.

Pod koniec życia wykonał symboliczny gest pojednania z prawicą, stając w obronie uchodźców z komunistycznego Wietnamu. W okresie okupacji niemieckiej, obok działalności w podziemnym ruchu oporu, pisarza pochłaniała praca nad budową systemu filozoficznego, którego główne zarysy przedstawił w dziele Egzystencjalizm jest humanizmem (1946) Pozycję najbardziej wpływowego twórcy francuskiego XX w. zawdzięcza Sartre w największym stopniu swojej myśli filozoficznej i estetycznej, której popularyzacją zajął się w założonym przez siebie w 1945 miesięczniku.

HUME- (1711-1776), szkocki filozof i historyk. Przedstawiciel empiryzmu. Badał nie rzeczy, lecz ich umysłowe przedstawienia, które dzielił na pierwotne wrażenia i pochodzące od nich idee twierdząc, że te drugie o tyle mają wartość poznawczą, o ile wiernie kopiują te pierwsze. Przeprowadził słynną krytykę pojęcia związku przyczynowego, który - obok zasad podobieństwa oraz czasowej i przestrzennej styczności - uważał za jedną z trzech podstaw kojarzenia idei. Stwierdził, że obserwacja faktów poucza jedynie o stałym ich następstwie, nigdy zaś o wynikaniu jednych z drugich, a konstatacja takiego wynikania jest kwestią arbitralnej projekcji doświadczeń przeszłych na przyszłość. Na podobnych przesłankach oparł krytykę pojęcia substancji, z tym że podstawą łączenia faktów było w tym przypadku ich ustawiczne współwystępowanie. W konsekwencji twierdził, że przedmiotem rzetelnego poznania mogą być tylko relacje idei w umyśle (tymi zajmuje się matematyka) oraz czyste fakty brane tak, jak jawią się w praktyce życiowej, instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich naturę i pochodzenie, ani o to, czy istnieją realnie, czy przeciwnie: są jakąś formą złudzenia - takie kwestie wykraczają zdaniem Hume'a poza możliwości poznawcze człowieka. Wskazywał też, że prawdy wiary są niedowodliwe i że niemożliwa jest racjonalna teoria Boga - postulował badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii. W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, że czynnikiem decydującym zarówno o moralności, jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch wspólnego reagowania, który był dla niego czymś pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania się samym sobą. Hume należy do najważniejszych postaci w dziejach filozofii. Wywarł znaczący wpływ na wielu myślicieli, m.in. na I. Kanta, nawiązywały do niego pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm.

Z POPRZEDNICH EGZAMINÓW:

Zeszły rok

Arystoteles-zasada złotego środka

Kartezjusz-substancje są rozciągalne lub myślące

Platon-rządzić państwem mają filozofowie

Locke-zasada podziału władz

Kant-zmysły bez rozumu są ślepe…

Berkeley-idealizm subiektywny

Sokrates-wiem, że nic nie wiem

Tomasz z Akwinu-musi istnieć pierwsza przyczyna i ona jest Bogiem

Kartezjusz-cała wiedza pochodzi z rozumu

Kant-rzeczy same w sobie są niepoznawalne

Demokryt-rzeczywistość składa się z atomów

Berkeley-istnieje tylko to co jest spostrzegalne

Arystoteles-substancje składają się z materii i formy

Locke- źródłem wiedzy jest doświadczenie

Tomasz z Akwinu-istnienie boga można udowodnić

Platon-istnieją przedmioty poza czasem i przestrzeniom

Nasz egzamin:

1)Arystoteles -materia i forma

2)Platon-idee

3)Sartre-wolność

4)Tomasz z Akwinu-pochodzenie Boga

5)Locke - empiryzm genetyczny

6)Sokrates-cnota to wiedza

7)Kartezjusz-istnienie substancji?

8)Kant-imperatyw kategoryczny

Egzamin TiR dzienne:

1) sensualizm(zmysł)- teoria filozoficzna będąca formą empiryzmu, głosząca, że źródłem poznania są jedynie wrażenia zmysłowe, rozumiane jako odbicie rzeczywistości lub jako jedynie dostępna rzeczywistość- empiryzm genetyczny

2) natywizm- natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych, przyjęte określenie poglądu filozoficznego dotyczącego genezy poznania, zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem- idee

3) klasyczna teoria prawdy-pochodzenie Boga

4) determinizm- pogląd głoszący, że fakt, moment i miejsce zajścia każdego zdarzenia oraz jego przebieg określone są jednoznacznie przez zdarzenia, które je poprzedziły w czasie i które z nimi współwystępują.-materia i forma

5) idealizm subiektywny-?

6) realizm krytyczny- imperatyw kategoryczny

7) irracjonalizm- wolność

8) ?