ŚWIAD PRZEDSTAWIONY DZIEŁA LITERACKIEGO / GENOLOGIA

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY	jeden z najważniejszych składników dzieła literackiego, obejmujący całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk: przeżyć, procesów, działań ludzkich, stanów rzeczy itp. Świat przedstawiony ukierunkowany jest przez temat i decyduje o funkcji poznawczej dzieła.
PRZESTRZEŃ ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
SIGNIFIAT	To co znaczące
SIGNIFE’	To co znaczone
PLAN WYRAŻANIA	plan wyrażania, czyli to, co znaczące (signifiant), i plan treści, czyli to, co znaczone (signifié) - ich wzajemne przyporządkowanie ma charakter konwencjonalny.
PLAN TREŚCI
IDEA	przewodnia wyznaczająca cel i kierunek działania. Oznacza także istotę rzeczy, jej doskonały wzorzec.
GENOLOGIA	jedna z dyscyplin teorii literatury badająca rodzaje, gatunki i odmiany literackie.
POSTAĆ
POSTAĆ LITERACKA	(porte parole, bohater literacki) – fikcyjna osoba ukazana w świecie przedstawionym dzieła literackiego. Może być tożsama z podmiotem mówiącym dzieła (liryka, narratorzy pamiętników itp.), ale najczęściej jest od niego różna (epika, dramat). Jest uwidoczniana w tekście przez opis - cech wyglądu i charakteru, oraz działań, a także może wyrażać w tekście swoje myśli i odczucia. Natomiast jej sposób zaistnienia w świecie przedstawionym jest uzależniony od motywacji i charakterystyki.
POSTAĆ STEREOTYPOWA
POSTAĆ KONWEKCJONALNA
POSTAĆ GŁÓWNA
POSTAĆ EPIZODYCZNA
PODMIOT LITERACKI	kluczowa osoba występująca w dziele literackim, nadrzędna wobec reszty przedstawianych w nim treści, określająca i scalająca utwór.
JAKOŚĆ PODMOTU LITERACKIEGO
PODMIOT LIRYCZNY	Podmiot literacki w liryce
WYZNANIE LIRYCZNE	typ monologu lirycznego, w którym podmiot liryczny wyraża wprost swoje uczucia, doznania, przeżycia, np. "Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę, Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę; Jednakże gdy cię długo nie oglądam, Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam..." (A. Mickiewicz Niepewność)
SYTUACJA LIRYCZNA	jedna z głównych kategorii teoretycznych liryki określająca sytuację podmiotu lirycznego, jego relacje ze światem, status wewnętrzny; typem sytuacji lirycznej jest wyznanie - bywa elementem tworzącym gatunek liryczny, np. alba, może występować w połączeniu z elementami sytuacji narracyjnej, np. w liryce opisowej, lub sytuacji dramatycznej, np. w liryce inwokacyjnej.
MONOLOG LIRYCZNY	(wypowiedź monologowa stanowiąca formę sprawozdania z przeżyć wewnętrznych, myśli i doznań osoby mówiącej, o wyrazistym nacechowaniu subiektywno-uczuciowym, podporządkowana funkcji ekspresywnej)
PODMIOT ZBIOROWY	rodzaj podmiotu lirycznego, który wypowiada się w imieniu jakiejś zbiorowości (np. narodu, grupy społecznej, pokolenia). Podmiot zbiorowy w wierszu można rozpoznać po liczbie mnogiej zaimków ("Zyszczy nam, spuści nam" - Bogurodzica) i czasowników ("pójdziemy dalej księżycem" - Krzysztof Kamil Baczyński Drogi nocne).
BOHATER	osoba, która odznaczyła się niezwykłymi czynami, męstwem i ofiarnością dla innych ludzi. Terminem "bohater" określa się także postać w utworze literackim, filmie itp. – zastępuje się jednak go terminem postać literacka, jako że słowo bohater posiada ograniczone konotacje heroizmu i pierwszoplanowości^[1]. Nazwa ma pochodzenie irańskie – bahadur, mężny
BOHATER ZBIOROWY	ogół występujących w utworze postaci, których dzieje tworzą obraz środowiska lub grupy społecznej; spotykany często w prozie naturalistycznej, powieści społecznej lub obyczajowej (np. Chłopi
WYPOWIEDŹ BOHATERA
DIALOG	jest to wypowiedź wielopodmiotowa - rozmowa dwóch lub większej liczby osób
KWESTIE
SYTUACJA KOMUNIKACYJNA [SYTUACJA ROZMOWY]
MONODRAM	(gr. mónos - jedyny; dráma - dramat) - utwór dramatyczny, w którym występuje tylko jeden bohater. Monolog bohatera może być skierowany do publiczności teatralnej lub do wyimaginowanego odbiorcy - nieobecnego na scenie. Monolog jest mocno zdialogizowany, bohater cytuje cudze wypowiedzi, imituje rozmowę odpowiadając na przytoczone bądź domniemane pytania postaci, o których mówi. Przykładem monodramu jest Kontrabasista Patricka Süskinda wykonywany przez Jerzego Stuhra oraz Shirley Velentine Willego Russela w wykonaniu Agnieszki Schimscheiner
MONOLOG	to wypowiedź jednego podmiotu, będąca całością znaczeniową i formalną, w przeciwieństwie do dialogu, składającego się z wypowiedzi niesamodzielnych. Monolog wyraża myśli i uczucia mówiącego. Wyodrębnia się różne rodzaje monologów, występujących w dziełach literackich:
MONOLOG LIRYCZNY
MONOLOG DRAMATYCZNY
MONOLOG INFORMACYJNY
MONOLOG CHARAKTERYZUJĄCY
MONOLOG WŁAŚCIWY
MONOLOG JAKO WYPOWIEDŹ CHÓRU
MONOLOG WEWNĘTRZNY
TYRADA	dłuższa wypowiedź o charakterze retorycznym, rodzaj przemówienia w stylu podniosłym, zwykle patetycznym. W tragedii klasycystycznej (np. w utworach P. Corneille'a) lub pseudoklasycystycznej (m.in. u A. Felińskiego) tyrada stanowiła zasadniczą formę dialogu dramatycznego.
APARAT
PARABAZA	w greckiej komedii staroattyckiej wypowiedź skierowana ze sceny wprost do publiczności. Składała się z przemowy koryfeusza, zabierającego głos w imieniu autora sztuki, bez bezpośredniego związku z jej treścią. Parabaza miała charakter luźnej wstawki, najczęściej satyryczno-politycznej. W szerszym znaczeniu mianem tym określa się apel autora dzieła literackiego bądź dramatycznego, skierowany do społeczności i odbiorców.
APEL	(fr. appel wezwanie, odwołanie) – bezpośrednie wezwanie, żądanie wysłuchania i odezwy – działania mającego na celu zastosowania się do treści niesionej słowami, kierowane przez autora ku czytelnikom lub ku słuchaczom apelu. Treść apelu często jest wyrazem uczuć mających łączyć nadawcę i jego odbiorców. Apel może być kierowany bezpośrednio do konkretnej osoby lub do grupy osób. Może przybierać różne formy – od liryki po przekaz bezpośredni – odczytywany publicznie, przybierając zarazem charakter wiecu czy zbiórki – np. apel szkolny, apel żołnierski (np. Apel Pamięci Oręża Polskiego). Odrębnym rodzajem apelu może być modlitwa – np. Apel Jasnogórski w tym kazanie.
SYTUACJA APELU
STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI	odmiana monologu wewnętrznego, zastosowany po raz pierwszy przez francuskiego propagatora symbolizmu E. Dujardina w opowiadaniu Wawrzyny już ścięto (1888), wywarł on wpływ na twórczość J. Joyce’a, który nadał mu kształt ostateczny w powieści Ulisses (1922). Strumień świadomości jest zapisem wewnętrznych stanów psychicznych bohatera, jako reprodukcja myślenia staje się świadectwem najbardziej osobistych przeżyć i doznań. W powieści XX w. stanowi ważny element narracji, niekiedy dominujący w całym utworze, np. Bramy raju J. Andrzejewskiego, lub w jego części, np. Wściekłość i wrzask W. Faulknera. Pośredni wpływ techniki strumienia świadomości na współczesną prozę wyraża się m.in. w swobodnym operowaniu czasem lub sposobach ukazywania świata z punktu widzenia bohaterów. Termin strumień świadomości przejęty został z badań i ustaleń amerykańskiego filozofa i psychologa W. Jamesa, który tak nazwał psychikę człowieka.
AUTOR ZEWNĘTRZNY
NARRATOR	Podmiot literacki w epice
NARRATOR AUTORSKI
NARRATOR WSZECHWIEDZĄCY
NARRATOR Z POZORNIE OGRAICZONĄ WIEDZĄ
NARRATOR-OBSERWATOR
ARRATOR NEUTRALNY
NARRATOR ORGAIZUJĄCY NARRACJĘ
NARRATOR, KTÓREGO PUNKT WIDZENIA JEST Z JEDNEJ POSTACI
NARRATOR MISTYFIKUJĄCY
NARRATOR PRYMITYWNY [ZDEGRADOWANY]
NARRATOR OPOWIADAJĄCY
NARRATOR REJESTRUJĄCY	NARRATOR SPRZECZNY; WSZECHWIEDZĄCY I NALEŻĄCY DO ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
NARRATOR AUKTORIALNY
NARRACJA AUKTORIALNA
SYTUACJA NARRACYJNA
NARRATOR EPICKI
NARRACJA LIRYCZNA
PARADYGMAT NARRACJI
ZDANIE NARRACYJNE
MOTYW NARRACYJNY
CHWYT NARRACYJNY
SYNAKTYCZNA NARRACJA
NARRATOLOGIA
REPLIKA	powtórne wykonanie dzieła sztuki, pojazdu, samolotu itp. z możliwie wiernym odtworzeniem oryginału. Czasem tylko wyglądu, albo motywu.
CZYTELNIK WIRTUALNY
MOWA POZORNIE ZALEŻNA	jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi bohaterów literackich, który zaciera granice między opowiadaniem a dialogiem lub monologiem i między narratorem a pozycją postaci prezentowanych w utworze, posługując się w obrębie narracji elementami stylistycznymi charakterystycznymi dla indywidualnej wypowiedzi bohatera.
DZIEŁO FABULARNE
DZIEŁO NIEFABULARNE
SZKATUŁKOWOŚĆ
ŁAŃCUCHOWOŚĆ
ALTERNACJA [PRZEPLOT]	w dziedzinie fonetyki oznacza oboczność, wymianę głosek fonetycznie różnych, lecz pokrewnych pod względem etymologicznym, występującą w tematach i rdzeniach wyrazów np: stół - stole; dwór - dworze; grób - grobie.
TOPOS	(greckie = miejsce), miejsce wspólne (loci communes według E.R. Curtiusa); pole znaczeniowe toposu obejmuje motyw, obraz, symbol, metaforę, alegorię, także cliché i stereotyp, schemat powszechnie funkcjonujący w kręgu kulturowym, powtarzalny odwiecznie. Wyrósł z tradycji antycznej retoryki, jest uniwersalny od antyku do współczesności, np. miłość niebiańska – miłość ziemska, ojczyzna – pamięć ziemi i grobów, wyspy szczęśliwe, arkadia dzieciństwa, miejsce rozkoszne (krajobraz pasterski wiosną) – miejsce straszliwe (łagry Sybiru). Topos jako tradycyjny obraz i forma myślenia był elementem niezwykle poezjotwórczym w kulturze przez swoje zakorzenienie w przeszłości i odniesienie do autorytetu; od XIX w. tracił swój filologiczny rodowód, rezygnując z retoryczności w poezji, dystansując się wobec mitologii i wszelkich gotowych struktur i formuł (archetypów), zmieniając normy w języku literackim oraz koncepcje twórcy i roli tradycji stanowiącej dla toposu wzór.
MOTYW	jedno z podstawowych pojęć w psychologii i filozofii, pojmowane jako powód wszelkiego postępowania lub zachowania się, bodziec skłaniający do działania. Uzasadnienie postępowania lub rozumowania.
MOTYW SPOISTY
MOTYW LUŹNY
MOTYW STATYCZNY
MOTYW ZDARZENIOWY
MOTYW WĘDROWNY [OBIEGOWY]
CZĄSTKI MORFOOGICZNE
ZDARZENIE
KATEGORIA KOMPOZYCYJNA
DOMINANTA KOMPOZYCYJNA	nadrzędny element kompozycyjny dzieła literackiego, któremu podporządkowane są pozostałe (np. podmiot liryczny w liryce lub fabuła w dramacie). Mogą to być trzy najważniejsze wyrazy lub zdania.
DOMINANTA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
CZAS	jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, wielkość fizyczna określająca kolejność zdarzeń oraz odstępy między zdarzeniami.
INWERSJA CZASOWA	(łacińskie inversio - odwrócenie), przestawny szyk wyrazów w zdaniu; eksponuje niezwykłą, kunsztowną mowę poetycką, podkreśla znaczeniową i emocjonalną wartość, bywa też efektem brzmieniowym i wersyfikacyjnym; typowy środek składniowy liryki barokowej i klasycystycznej. Inwersja czasowa fabuły polega na zakłóceniu chronologicznego następstwa zdarzeń, np. w Lalce B. Prusa, w W poszukiwaniu straconego czasu M. Prousta, w Granicy Z. Nałkowskiej.
ODCINEK CZASU
CZAS FABUY
CZAS NARRACJI
CZAS HISTORYCZNY
CZAS WYPOWIEDZI
CZAS LIRYCZNEGO WYZNANIA
CZAS TERŹNIEJSZY
CZAS PRRZESZŁY
PRZESTRZEŃ
WĄTEK	część składowa fabuły utworu literackiego, filmowego itp. (przy czym sama fabuła może być jedno- lub wielowątkowa). Jest to ciąg zdarzeń o więzi przyczynowo-skutkowej, skupionych wokół jednej postaci lub grupy osób, a dotyczących ich wzajemnych relacji. W utworze może występować wątek główny i poboczne, ale może też być układ kilku równoległych wątków głównych. Pojedynczy wątek może dotyczyć np. miłości, zdrady, rywalizacji
WĄTEK LITERACKI
WĄTEK GŁÓWNY
WĄTEK UBOCZNY
WĄTEK OBIEGOWY
UTWÓR	jest przedmiotem prawa autorskiego. Jest to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
UTWÓR JEDNOWĄTKOWY
UTWÓR WIELOWĄTKOWY
TEMAT
FABUA	– sekwencja zdarzeń przedstawionych w utworze
FABULARYZACJA
MATERIAŁ FABULARNY
DYGRESJA	(łacińskie digressio – odstąpienie), odejście od głównego tematu narracji i rozwijanie w jej obrębie innych tematów luźno lub nawet nie związanych z utworem; chwyt stylistyczny stosowany w powieści sternowskiej i w romantycznym poemacie dygresyjnym, np. G.G. Byrona Wędrówki Childe Harolda, A. Puszkina Eugeniusz Oniegin; w Polsce: J. Słowackiego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (1836–39) oraz Beniowski. Poema I–V (184
SCENA
EPIZOD	jest drugoplanową rolą aktorską z co najmniej jednym zdaniem dialogu. W telewizji epizodem określa się role, w których aktor wypowiada mniej niż 6 zdań. Aktorzy epizodyczni wymieniani są w napisach końcowych danej produkcji, w przeciwieństwie do statystów, którzy nie wypowiadają żadnych kwestii. Wyjątkiem są wystąpienia gościnne znanego aktora lub innej znanej osobistości, odnotowywane w obsadzie. Epizody są zazwyczaj ważną częścią fabuły, jak np. rola Jacka Albertsona jako pracownika poczty w filmie z 1947 r., Miracle on 34th Street. Niektóre postacie epizodyczne są dobrze
RAMA
PORZĄDEK PRZYCZYNOWY
PORZĄDEK CZASOWY
PORZĄDEK FUNKCJONALNY
ZWIĄZEK PRZYCZYNOWO-SKUTKOWY
CELOWOŚĆ
TEOLOGICZNOŚĆ
KOMPOZYCJA	układ elementów świata przedstawionego: bohatera, czasu, przestrzeni, układu zdarzeń, nadawcy, odbiorcy. Jest to sposób, w jaki zostaje ułożony materiał, składający się na dzieło literackie. Kompozycja obejmuje: organizację świata przedstawionego, zawartość fabularną dzieła, układ wątków i motywów, konstrukcję postaci, miejsce narratora lub podmiotu lirycznego względem świata przedstawionego.
KOMPOZYCJA RAMOWA
KOMPOZYCJA SZKATUŁKOWA
KOMPOZYCJA ZAMKNIĘTA
KOMPOZYCJA OTWARTA
KOMPOZYCJA STERNE’OWSKIEJ
AKCJA	całość zdarzeń przedstawionych w utworze. Składają się na nią wszystkie wątki: główny, poboczne i epizodyczne. Akcja obejmuje wyłącznie wydarzenia, których jesteśmy "bezpośrednimi" uczestnikami, czytając utwór. Do akcji nie zaliczają się wspomnienia i retrospekcje. Części akcji: ekspozycja, zawiązanie akcji, rozwinięcie, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji i poakcja
CZAS AKCJI
PRZEDAKCJA
POAKCJA
ZWIĄZANIE AKCJI
ROZWIĄZANIE AKCJI
PERYPETIE
PUNKT KULMINACYJNT
RODZAJ LITERACKI
LIRYKA	jeden z trzech obok epiki i dramatu podstawowych rodzajów literackich, cechujący się kreacyjną subiektywnością i ekspresją emocjonalno-intelektualną. W centrum utworu lirycznego znajduje się zwykle tzw. podmiot liryczny, organizujący całość wypowiedzi i nadający jej barwę, charakter i ton. Z reguły wypowiada się "ja" liryczne, którego nie należy całkowicie utożsamiać z autorem. Rozróżnia się lirykę bezpośrednią (w pierwszej osobie) i pośrednią, gdzie "ja" mniej lub bardziej ukrywa swoją obecność, np. w postaci bezosobowej refleksji. W obrębie tego podziału występuje wiele odmian, np. w liryce pośredniej: opisowa, sytuacyjna, maski itp. Dzieli się także ze względu na temat, treść i ogólny charakter, m.in.: liryka chóralna, monodyczna, religijna, patriotyczna, miłosna, agitacyjno-polityczna, refleksyjno-filozoficzna itd.
LIRYKA FILOZOFICZNA
LIRYKA RELIGIJNA
LIRYKA EROTYCZNA
LIRYKA MIŁOSNA
LIRYKA PATRYJOTYCZNA
LIRYKA POLITYCZNO-AGITACYJNA
LIRYKA AUTOTEMATYCZNA
LIRYKA OPISOWA
LIRYKA OSOBISTA
LIRYKA ROLI
LIRYKA MASKI
LIRYKA INWOKACYJNA
LIRYKA POŚREDNIA
LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO
KONWEKCJA LIRYCZNA
STRATEGIA LITERACKA
LIRYCZNE TY
LIRYCZNOŚĆ
POEZJA	(z gr. ποίησις, poíesis - tworzenie, wytwórczość, sztuka poetycka) – wieloznaczny termin, współcześnie stanowiący przede wszystkim określenie dzieł literackich nienapisanych prozą lub synonim liryki.
POEZJA LINGWISTYCZNA
EPIKA	jeden z trzech głównych rodzajów literackich, obok liryki i dramatu, obejmujący utwory, które charakteryzują się: narracją (dominująca forma językowa), fabułą (układ zdarzeń w obrębie świata przedstawionego i w stosunku do narratora). Przeciwieństwo do liryki. Epika ukształtowała się z ustnych opowiadań ludowych o przeszłości, sag, podań, legend, mitów. Powstało szereg gatunków literackich, takich jak m.in.: epos, nowela, powieść. Rozróżnia się epikę wierszowaną (epos, poemat epicki, poemat heroikomiczny, powieść poetycka, poemat dygresyjny) i epikę prozaiczną (nowela, powieść, opowiadanie). Utwór epicki ma strukturę dwupłaszczyznową (sytuacja narracyjna z narratorem i fabuła z dziejami postaci). Obie płaszczyzny egzystują w odrębnych czasach. Epika charakteryzuje się różnymi typami fikcji: od realistycznej (naturalistycznej) po fantastyczną. Niektóre formy epickie są ściśle skodyfikowane, inne dopuszczają rozmaite modyfikacje. Między światem przedstawionym a narratorem zachodzi określony stosunek, gdy narrator jest albo niewidoczny, albo uwidacznia swoje stanowisko, lub w skrajnych przypadkach traktuje fabułę jako pretekst do własnych przemyśleń i wypowiedzi.
EPICKOŚĆ
SYNKRETYZM	(gr. synkre-tismós – przymierze przeciw wspólnemu wrogowi), 1) w filozofii łączenie zwykle niespójnych poglądów filozoficznych, społecznych, religijnych w jedną lub spójną (eklektyzm) całość; 2) w sztuce: zjawisko nierozłącznego występowania elementów tańca, słowa, muzyki, obrazu, np. w sztuce społeczeństw pierwotnych, w rytuale, w sztuce dziecka; charakterystyczne dla sztuki zjawisko zacierania granic gatunkowych. Synkretyzmem posługuje się poezja wizualna, graffiti, poezja dźwiękowa; problem ten podjęła Wielka Reforma Teatru, występował w futuryzmie (teatr plastyków, Cricot, futurystyczny teatr); do synkretyzmu odwoływał się w Teorii Czystej Formy S.I. Witkiewicz; w sztuce współczesnej zjawisko zacierania granic medialnych i zmysłowych (wrażeń) oraz interaktywności w procesach sztuki, np. dramat miesza się z epiką, teatr używa środków i mediów filmowych, fotografia drukarskich, graficznych, rzeźbiarskich i na odwrót, aktywność twórcza wykorzystuje wszystkie możliwości również spoza sztuki i są to działania w pełni uprawnione.
GATUNEK	podstawowa jednostka klasyfikacji organizmów. Definicja gatunku została sformułowana w XVIII w. przez J. Raya (1628-1705). Pierwszym przyrodnikiem, który szeroko zastosował pojęcie gatunku dla celów praktycznych (klasyfikacji roślin) był K. Linneusz (1707-1778), tworząc sztuczny system klasyfikacji oparty się na podwójnej nomenklaturze (nazewnictwo botaniczne), tj. wprowadzając obok nazwy rodzajowej nazwę gatunek. Klasyczna definicja gatunku zakłada jego niezmienność. Wraz z rozwojem ewolucjonizmu w miejsce gatunku statycznego wprowadzono pojęcie gatunku dynamicznego, powstającego w procesie specjacji. Jest to tzw. biologiczne pojęcie gatunku, który można zdefiniować jako grupy naturalnych krzyżujących się populacji, rozrodczo izolowanych od innych takich grup. Gatunki występujące na tym samym terenie noszą nazwę gatunków sympatrycznych, natomiast gatunki o wykluczających się zasięgach nazywamy gatunkami allopatrycznymi (granice zasięgu).
GATUNEK LITERACKI
REGUŁA GATUNKOWA
STRUKTUALNA WOLNOŚĆ GATNKU
SYNKRETYZM RODZAJOWY
DZIEŁO LITERACKIE	tekst słowny - pisany (najczęściej) lub ustny (np. eposy Homera, utwory z kręgu folkloru) - ukształtowany za pomocą środków, jakimi dysponuje język, na sposób artystyczny. Jego szczególny charakter polega na tym, że odpowiada on na estetyczne oczekiwania odbiorców. Tak rozumiane dzieło literackie ma szczególny charakter. Jest odmienne od dzieła naukowego lub utworu użytkowego. Teksty spoza literatury pięknej, spełniające głownie cele użytkowe, składają się na literaturę stosowaną. Literatura piękna i literatura stosowana składają się na całość literatury.
NOWELA	krótki utwór narracyjny prozą, zazwyczaj o wyrazistej, jednowątkowej fabule. Najczęściej obejmuje niewielki fragment życia bohatera lub większej liczby postaci, ograniczając w porównaniu z powieścią opisy, dygresje, wątki uboczne na rzecz dynamicznej akcji. Cechuje się wyraźnie uwidocznioną pointą. Nowela powstała na przełomie średniowiecza i renesansu, głównie w literaturze włoskiej, posługując się chętnie towarzysko-obyczajową plotką i anegdotą, np. Dekameron G. Boccaccia.
KOMEDIA	(łac. comoedia, z gr. κωμῳδία komodia, od wyrazów κῶμος komos - pochód i ᾠδή ode - pieśń) - jeden z trzech, obok tragedii i dramatu właściwego, gatunków dramatycznych. Komedie cechuje pogodny nastrój, komizm, najczęściej żywa akcja i pomyślne zakończenie dla bohaterów. Komedia rozwijała się już w starożytnej Grecji i Rzymie. Także gatunek filmowy. Przedstawia komicznie sytuacje i wady bohaterów.
KOMEDIA STAROATTYCKA
KOMEDIA NOWA
KOMEDIA CHARAKTERU
KOMEDIA NIEREGULARNA
KOMEDIA ROMANTYCZNA
KOMEDIA KLASYCYZUJĄCA
KOMEDIA OBYCZAJOWA
KOMEDIA RYBAŁTOWSKA
KOMEDIA MIĘSOPUSTNA
KOMEDIA BULWAROWA
KOMEDIA ŁZAWA
KOMEDIA POWAŻNA
KOMEDIA DOMOWA
MELODRAMAT	gatunek literacki lub filmowy o sensacyjnej fabule, zwykle miłosnej, nasyconej patetyczno-sentymentalnymi efektami i kończącej się z reguły pomyślnie dla bohaterów szlachetnych, a źle dla tzw. "czarnych charakterów". Początki melodramatu sięgają XVIII wieku, kiedy był to utwór dramatyczny opatrzony muzyką. Schemat miłości w melodramacie: miłość + przeszkoda nie do pokonania = cierpienie. Melodramat zatem to film o miłości trudnej lub niemożliwej do zrealizowania. Melodramat (z greckiego melos = "pieśń" + "dramat"), utwór dramatyczny z akompaniamentem muzycznym i melodeklamacją, popularny zwłaszcza w XVIII w. we Włoszech i Francji. Z czasem element muzyczny został ograniczony do roli nastrojowego komentarza, a w końcu uległ całkowitej eliminacji. Zaczęły dominować uproszczenia psychologiczne, sensacyjność i ckliwość fabuły. Grany głównie w teatrach bulwarowych. Elementy melodramatu przeniknęły do literatury oraz filmu. Mianem "melodramatów" określił Arnold Schönberg pieśni wchodzące w skład cyklu „Pierrot lunaire”, wykonywane techniką „Sprechgesang” polegającą na recytowaniu - a nie śpiewaniu - podanych wysokości dźwięków.
ALBERTUS
KORYFEUSZ	1) Przodownik chóru w teatrze greckim. Rola koryfeusza łączy się z dytyrambem, gdyż w tej pieśni wyodrębnił się przodownik chóru, intonujący dytyramb, kierujący śpiewem i tańcem. Stąd w starożytnej Grecji wyraz koryfeusz nabrał znaczenia „wybitny, przodujący”; 2) obecnie stopień w hierarchii tancerzy w balecie klasycznym, oznaczający tancerza na czele mniejszej grupy; 3) człowiek wybitny, czołowa postać w jakiejś dziedzinie, znakomitość (koryfeusz nauki).
KOMIZM POSTACI
KOMIZM SYTUACJI
FARSA	odmiana komedii, zwykle nawiązująca do codzienności, podejmująca błahe konflikty urastające do rozmiarów znaczącego problemu. Posługuje się komizmem sytuacyjnym, karykaturą, grą słów, niewyszukanymi dowcipami i trywialnymi sytuacjami.
TRAGEDIA	utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Do tradycji antycznych nawiązywały: tragedia renesansowa, np. J. Kochanowski (Odprawa posłów greckich, wydanie i premiera 1578), a także tragedia klasycystyczna (P. Corneille, J. Racine, A. Feliński). Własny typ tragedii stworzył W. Shakespeare, przeciwstawiając klasycznym zasadom swobodę kompozycji oraz wprowadzając pierwiastki humorystyczne i groteskowe. W dramaturgii realizmu tragedia zbliża się do dramatu, powstają też jej odmiany, np.: tragedia mieszczańska (F. Schiller), dramat tragiczny (V. Hugo), dramat historyczny (A.S. Puszkin). Pod koniec XIX w. powodzenie zyskała tragikomedia
TRAGIZM	jest to kategoria estetyczna, oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu, jest skazana na klęskę. Starcie równorzędnych racji moralnych (konflikt tragiczny) powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego i klasycznego).
DRAMAT	z greckiego dráma – („działanie, akcja”), jeden z trzech głównych (obok liryki i epiki) rodzajów literackich, traktowany często jako gatunek sztuki syntetycznej, wielotworzywowej – zarówno literackiej, jak i teatralnej. Wykształcił się ze starogreckich obrzędów ku czci Dionizosa. W dramacie antycznym wykrystalizowały się z czasem dwie ważniejsze odmiany: tragedia i komedia, ale podział ten zatarł się w XIX w. Obecnie termin dramat oznacza utwór literacki bądź sztukę teatralną o treści poważnej (niekoniecznie tragicznej). Strukturę dramatu charakteryzuje centralne znaczenie akcji, główną formą podawczą jest dialog. Utwór zawiera tekst główny (dialogi, monologi) oraz tekst poboczny (didaskalia, wskazówki inscenizacyjne). Specyfiką dramatu jest akcja konfliktowa, rozczłonkowana na szereg epizodów (scen, aktów), oraz – przeważnie – brak warstwy narracyjnej. Tekst dramatu, zorientowany przede wszystkim na osiągnięcie maksymalnej wyrazistości scenicznej, skoordynowany jest z możliwościami techniki teatralnej, m.in. z rozwiązaniem inscenizacyjnym poszczególnych epizodów. Do elementów strukturalnych dramatu należą m.in.: dialog, monolog, ekspozycja, prolog, epilog, intryga, kolizja, kontrakcja, replika, odsłona, węzeł dramatyczny. Główne odmiany dramatu: drama, komedia, tragedia, tragikomedia, a także dramat muzyczny (opera) oraz melodramat.
DYTYRAMD	wzniosła lub tragiczna pieśń pochwalna, rodzaj ody. Charakteryzuje się stylem patetycznym i ekstatycznym, przejętym po starożytnych hymnach ku czci boga Dionizosa (grecki: Dityrambos).
DRAMAT ANTYCZNY
DRAMAT RENESANSOWY
DRAMAT KLASYCYSTYCZNY
DRAMAT LITURGICZNY [MISTERIUM]
DRAMAT SATYROWY
DRAMAT GROTESKOWY
DRAMAT SPOŁECZNO-OBYCZAJOWY
DRAMAT PSYCHOLOGICZNO-OBYCZAJOWY
DRAMAT SYMBOLICZNY
DRAMAT WŁAŚCIWY
DRAMAT EPICKI
DRAMAT EKSPRESJONISTYCZNY
INTERMEDIA
MORALITET	gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno-filozofoficznym uprawiany w XV i na początku XVI w. w Szkocji, Anglii, Francji i Niemczech. Bohaterami moralitetu, stanowiącego rodzaj przypowieści na temat uniwersalnych praw rządzących ludzkim życiem, były postaci alegoryczne, uosabiające pojęcia: Dobro, Zło, Cnota, Występek, Wiara, Pycha i Zawiść; między nimi toczyła się walka o ludzką duszę. Koncentrujące się na problemie grzechu i sposobie walki z nim, moralitety poruszały też kwestie religijne, obyczajowe i polityczne. Bywało, że służyły celom satyrycznym. Najsłynniejszym moralitetem jest pochodzący z około 1500 Everyman (angielskie “Każdy”). Gdy Każdy otrzymuje wezwanie od Śmierci, opuszczają go Bogactwo, Piękno, Przyjaźń i Pokrewieństwo, wierne pozostają jedynie Dobre Uczynki. I one jednak nie wystarczają, by towarzyszyć Każdemu do grobu; muszą zostać wsparte przez Świadomość i Spowiedź. Szczęśliwe zakończenie wiąże się ze wstąpieniem duszy Każdego do nieba. Współczesną wersją Każdego jest dramat w 1 akcie wierszem z 1911 autorstwa H. von Hofmannsthala.
DRAMAT ROMANTYCZNY
DRAMAT MIESZCZAŃSKI
PODMIOT DRAMATYCZNY
DRAMATYCZNOŚĆ
WIDOWISKO TEATRALNE
KONWEKCJA DRAMATYCZNA
REGUŁA TRZECH JEDNOŚCI [MIEJSCE/CZAS/AKCJA]
AKT
PROLOG	(gr. πρόλογος prologos) – wstępna, wyodrębniona część utworu dramatycznego lub narracyjnego, zawierająca relację o faktach poprzedzających zawiązanie akcji; prologiem nazywa się też autorski komentarz poprzedzający utwór. Zobacz też: przegląd zagadnień z zakresu literatury.
EPEISODION	(z greckiego), w dramacie antycznym część przedstawienia wypełniana dialogami lub monologiem aktorów, odpowiednik dzisiejszego aktu. Poszczególne epejsodiony, których mogło być najwyżej pięć, oddzielane były od siebie pieśniami chóru zwanymi stasimonami
PARODOS	Parodos, 1) w starożytnej tragedii greckiej wejście chóru na orchestrę i jego wstępna pieśń. 2) przejścia w teatrze greckim, biegnące po obu...
STASIMON	Stasimon, w tragedii greckiej pieśń śpiewana przez chór znajdujący się na orchestrze. Stasimon rozdzielał epejsodia (parodos, eksodos).
SCENA
FATUM
DECORUM	(łacińskie decorus – przyzwoity, stosowny), zasada wewnętrznego ładu dzieła literackiego, zgodności formy i treści, określona w Poetyce Arystotelesa, później powtórzona przez Cycerona i Horacego. Znaczenie tematu wyznaczało użycie stosownego gatunku, w hierarchii najwyższej umieszczono epikę, poniżej były kolejno tragedia, komedia, satyra i sielanka. Regułę decorum przypomniał w oświeceniu F.K. Dmochowski w Sztuce rymotwórczej, nie respektowali jej twórcy romantyczni.
PATOS
DIDASKALIA	też tekstem pobocznym – są to wskazówki autora dotyczące sposobu wystawienia dramatu na scenie. Są one pisane obok głównego tekstu, zwykle innym krojem (czasami również kolorem) czcionki (pochyłym bądź podkreślonym). Didaskalia dotyczą zwykle wyglądu bohaterów, rekwizytów oraz oświetlenia. Ich celem jest pomoc reżyserowi w konstruowaniu scenariusza, scenopisu, a następnie realizacji sztuki teatralnej, słuchowiska lub innego spektaklu.
SYMULACJA
REKWIZYTY
TRAGIFARSA	utwór dramatyczny łączący elementy tragiczne z farsowymi. Ich autorami byli m.in. pisarz hiszpański Ramón María del Valle-Inclán (Dziwadła i makabrydy), rumuński Eugène Ionesco (Krzesła), oraz pisarze polscy: Gabriela Zapolska (Moralność pani Dulskiej - tragifarsa kołtuńska, 1906) i Witold Gombrowicz (Iwona, księżniczka Burgunda, 1938).
TRAGIKOMEDIA	utwór dramatyczny łączący pierwiastki tragiczne z komediowymi. Nazwa wprowadzona przez rzymskiego komediopisarza Plauta (III–II w. p.n.e.), rozpowszechniona w epoce renesansu we Włoszech, a także w teatrze europejskim XVII–XVIII w. (np. Mizantrop Moliera, 1666) oraz w epoce romantyzmu (H. von Kleist, G. Büchner).
POEMAT	dłuższy utwór wierszowany obejmujący ciąg wydarzeń tworzących fabułę lub grupę refleksji, opisów.
POEMAT EPICKI
POEMAT HEROIKONICZNY
POEMAT OPISOWY
POEMAT FILOZOFICZNY
POEMAT SATYROWY
POEMAT DYGRESYJNY
PREDYKAT	(fr. prédicat z łc. praedicatum od praedicare, -atum ‘obwieścić, oznajmić’) 1. językozn. w składni – orzeczenie; w semantyce – właściwość; cecha wyróżnionego przedmiotu lub relacja wiążąca wyróżnione przedmioty. 2. log. w terminologii tradycyjnej orzecznik; współcześnie: orzecznik generalny (nazwa ogólna) lub rodzaj funktora złożonego z wyrażeń ze zmiennymi, które określają pewną relację lub cechę.
OPIS	w epice obok opowiadania jeden z dwóch podstawowych elementów narracji, w liryce komponent monologu lirycznego. W odróżnieniu od opowiadania opis przedstawia te składniki świata przedstawionego, które nie odnoszą się do zdarzeń, przede wszystkim charakter i wygląd postaci oraz tło wydarzeń, takie jak czas i miejsce akcji (np. opis przyrody). Opis można ująć ogólnie jako przedstawienie pozaczasowych składników narracji, ujęcie przedmiotów w ich statyczności i pozaczasowości - w istocie jednak często trudno odróżnić opis i opowiadanie, które mogą przenikać się wzajemnie i tworzyć wiele form przejściowych.Szczególne znaczenie opis miał w prozie realistycznej, w której miał w obiektywny sposób przedstawiać rzeczy i zjawiska - proza realistyczna przedstawiała je dlatego najczęściej z perspektywy narratora wszechwiedzącego. W prozie nowszej (począwszy od naturalizmu) opisy miewają częściej charakter zsubiektywizowany, częste są też opisy życia wewnętrznego jednostek lub opisy niosące ze sobą treści symboliczne. W niektórych współczesnych gatunkach i prądach literackich opis dominuje nad opowiadaniem - niektórzy twórcy nouveau roman uznali go za podstawowy składnik powieści, w poemacie opisowym opis obejmuje całość utworu, przedstawia się w nim nie zdarzenia i procesy, a przestrzenne układy przedmiotów.
OPIS ZEWNĘTRZNY
OPIS PSYCHOLOGICZNY
OPIS TŁA ZDARZEŃ
OPIS SYTUACJI
OPOWIADANIE	1. Krótki utwór epicki o prostej akcji, niewielkich rozmiarach, jednowątkowej fabule, pisany prozą. Opowiadanie nie ma tak zwartej budowy jak nowela, o czym decydują postacie drugoplanowe, opisy i refleksje. Od noweli różni się luźną konstrukcją i brakiem obowiązujących w niej rygorów. 2. Podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej, prezentująca narastanie w czasie toku zdarzeń, opozycyjna wobec opisu. Gatunek ten może zawierać w sobie inne gatunki oraz dialogi. Źródło „http://pl.wikipedia.org/wiki/Opowiadanie”
OPOWIADANIE WŁAŚCIWE
OPOWIADANIE INFORMACYJNE
OPOWIADANIE UNAOCZNIAJĄCE
OBRAZ
OBRAZOWOŚĆ BEZPOŚREDNIA
OBRAZ NATURY
POWIEŚĆ	podstawowy gatunek epiki cechujący się swobodną kompozycją i obejmujący obszerny materiał społeczno-obyczajowy, historyczny, psychologiczny. Ma zazwyczaj rozbudowaną fabułę. Jednym z głównych czynników powieści jest narracja organizująca świat przedstawiony, której nośnikiem był tzw. narrator wszechwiedzący, ukształtowany w powieści realistycznej w XIX w. Warstwę poznawczą powieści tworzy głównie fabuła stanowiąca nieraz skomplikowany czasoprzestrzenny układ wątków, epizodów, zdarzeń, choć w literaturze współczesnej zredukowana bywa do niezbędnego minimum. Powieść jest gatunkiem bardzo różnorodnym, a liczba jej odmian w czasach nowożytnych wydatnie się powiększyła. Kształt powieści związany był z epokami bądź prądami literackimi, np. powieść renesansowa, barokowa, oświeceniowa, sentymentalna, filozoficzna, romantyczna, pozytywistyczna, naturalistyczna, impresjonistyczna, ekspresjonistyczna, egzystencjalistyczna, francuska "nowa powieść". Powszechnie stosowanym kryterium określania odmiany powieści jest temat i związany z nim sposób komponowania całości, m.in. powieść science fiction, psychologiczna, filozoficzna, behawiorystyczna, polityczna, satyryczna, kryminalna, brukowa, autobiograficzna, wspomnieniowa, środowiskowa.
POWIEŚĆ KRYMINALNA [MILICYJNA]
POWIEŚĆ AWANTURNICZA
POWIEŚĆ ŚRODOWISKOWA
POWIEŚĆ MŁODZIERZOWA
POWIEŚĆ MARINISTYCZNA
POWIEŚĆ SPOECZNO-OBYCZAJOWA
TENDENCJA	skłonność,dążność, inklinacja, dyspozycja psych. (do czegoś); kierunek rozwoju, trend; świadome, lecz nie bezpośrednie orędownictwo, poparcie jakiegoś punktu widzenia, jakiejś tezy przez mówcę, autora utworu.
POWIEŚĆ TENDENCYJNA
POWIEŚĆ POETYCKA
POWIEŚĆ OBYCZAJOWA
POWIEŚĆ POLITYCZNA
POWIEŚĆ HISTORYCZNA
POWIEŚĆ WSPÓŁCZESNA
POWIEŚĆ FANTASTYCZNA
POWIEŚĆ FANTASTYCZNO-NAUKOWA
POWIEŚĆ PODRÓŻNICZA
POWIEŚĆ BIOGRAFICZNA
POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNA
POWIEŚĆ BEHAWIORYSTYCZNA
POWIEŚĆ SENSACYJNA
POWIEŚĆ BRUKOWA
POWIEŚĆ PORNOGRAFICZNA
POWIEŚĆ POPULARNA
POWIEŚĆ MASOWA
POWIEŚĆ ELITARNA
POWIEŚĆ GOTYCKA
POWIEŚĆ POETYCKA
POEMAT HEROKOICZNY
ROZDZIAŁY
EPOS [EPOPEJA]	(także: epopeja, poemat heroiczny, czasem również poemat epicki) – jeden z głównych i najstarszych gatunków epiki.Obejmuje utwory najczęściej poetyckie (np. Iliada), rzadziej tworzone prozą (np. Tain bo Coulange), ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo lub całkiem historycznych bohaterów, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu, lub też opowieść o prapoczątkach tego narodu lub grupy etnicznej. Często opowiadają nie tylko o postaciach ludzkich, ale też boskich, magicznych czy demonicznych (np. Ramajana). Najwcześniejsze eposy mają charakter zbioru opowieści mitycznych i wywodzą się często z czasów, w których grupa ich autorów nie znała pisma.Prostszą, krótszą odmianą jest poemat epicki (np. Beowulf). Często głównym wątkiem eposu jest historia jednego rodu panującego (Pieśń o Nibelungach) lub dzieje życia jednego, niezwykłego, heroicznego bohatera (Odyseja), ale może on też przedstawiać opowieść o całym ludzie (Kalevala), o jego początkach (Eneida), także o jego bogach (Dzieje Dionizosa, Edda) i przodkach (eposy Hezjoda). Dawne eposy i poematy epickie przeznaczone były do recytowania lub do śpiewania, często zawierały elementy rytuałów religijnych i były używane w celach religijnych, stanowiły też często zapis religii i mitologii danego ludu, jego wartości moralnych, obyczajowości i najstarszego języka. Za ostatnią "żywą epopeję" uważa się nawiązującą do początków buddyzmu tybetańskiego Epopeję o Królu Gesarze. Wśród Tybetańczyków i Mongołów znaleźć można ok. 140 pieśniarzy, którzy zajmują się tą balladą. Eposy powstałe w czasach późniejszych (począwszy od czasów rzymskich, ale i np. "Raj utracony" i "Pan Tadeusz") są dziełami czysto literackimi, które nie wywodzą się bezpośrednio z ustnej tradycji epickiej.
EPOS RYCERSI
EPOS ŚREDNIOWIECZNY
EPOPEJA MIESZCZAŃSKA
TREN	lament, płacz żałobny, nenia, utwór poetycki wywodzący się z poezji żałobnej antycznej Grecji. Pierwotnie pieśń obrzędowa, później ważny element greckiej tragedii. Wyrażała żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętywała myśli i czyny zmarłego, sławiła jego zasługi. Za twórców trenu jako samodzielnego gatunku literackiego uchodzą: Simonides i Pindar, w poezji rzymskiej Newiusz i Owidiusz. Tren występował rzadko w średniowieczu, odrodził się w okresie renesansu, w Polsce dzięki J. Kochanowskiemu, który stworzył cykl Trenów (1580) po śmierci córki Urszuli - dzięki niemu tren był w literaturze polskiej popularny w XVI-XVIII w., uprawiali ten gatunek m.in.: S.F. Klonowic, D. Naborowski, S. Twardowski, W. Kochowski, Z. Morsztyn, F.D. Kniaźnin.
ELEGIA	(triste) – utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość); wyróżniamy też elegie miłosne i patriotyczne. Należy do najbardziej charakterystycznych form liryki bezpośredniej. W poezji starogreckiej, skąd wywodzi się ten gatunek, obowiązkowa była dla niego forma wierszowa dystychu elegijnego. Mistrzem elegii w poezji starorzymskiej był Owidiusz, po nim gatunek ten uprawiali z powodzeniem John Milton, Johann Wolfgang Goethe, Aleksander Puszkin, Rainer Maria Rilke. W Polsce elegie pisali m.in. Jan Kochanowski, Władysław Broniewski, Franciszek Karpiński (Żale Sarmaty) i Krzysztof Kamil Baczyński (Elegia o ...[chłopcu polskim]). W historii literatury angielskiej jedną z najważniejszych elegii jest "Beowulf" nieznanego autorstwa - utwór pochodzi z ok. VI wieku. Następnie: "Wanderer"; "Seafarer" - oba teksty są elegiami egzystencjalnymi, przedstawiają dwa punkty widzenia mężczyzn udręczonych, skazanych na banicję.
EKLOGA	(gr. eklogé ‘wybór, to co jest wybierane’) lit. początkowo wiersz wybrany z jakiegoś zbioru poezji, później określenie utworu o tematyce pasterskiej, opisującego szczęśliwe życie na łonie natury, równoznaczne z rzym. bukoliką; sielanka, idylla.
EPITAFIUM	1) napis nagrobkowy lub napis na nim wzorowany. W starożytnej Grecji także mowa ku czci poległych, którzy oddali życie, broniąc swojej ojczyzny. Podawał podstawowe dane o zmarłym, sławił jego uczynki, zalety duchowe i moralne, a nawet urodę fizyczną. Często dołączano słowa pociechy dla bliskich. Podejmowali tę formę także wybitni poeci polscy (np. J. Kochanowski, Epitafium Kaspra Kochanowskiego pisarza sandomierskiego), 2) tablice poświęcone pamięci zmarłego, zazwyczaj wmurowane w ścianę kościoła i niezwiązane z miejscem pochówku. Najczęściej kamienne, ale również metalowe i drewniane. Starożytne epitafia zawierały tylko imię zmarłego, od II w. dodawano sentencje religijne, potem datę zgonu, w średniowieczu herb. W epoce renesansu i baroku stosowano bogate obramowania i dodawano malowany lub rzeźbiony wizerunek zmarłego.
EPICEDIUM	Epicedium - literacki utwór żałobny, którego twórcą jest Symonides o określonym schemacie retorycznym: laudatio - pochwała zalet, zasług zmarłego comploratio - opłakiwanie consolatio - pocieszenie Może się także wiązać z napomnieniem- exhortatio (np. Tren XIX Jana Kochanowskiego). W epicedium bohaterem może być tylko osoba dorosła, sławna, z określonymi zasługami, bohater (tu wystepuje znaczna różnica z Trenami Kochanowskiego). ' Składniki klasycznego epicedium: - wstęp (exordium) - pochwała zmarłego (laudatio) --> pochwała (laudes) --> ukazanie wielkości straty (iacturae demonstratio) - część komploracyjna (comploratio- opłakiwanie) --> żal (luctus) --> pocieszenie (consolatio) --> napomnienie (exhortatio)
EPITALAMIUM	1) wiersz z okazji zawarcia małżeństwa, najczęściej pieśń weselna. Pochodzi z literatury starogreckiej i rzymskiej. W literaturze staropolskiej od XV w. forma poezji okolicznościowej, w znacznej mierze panegirycznej (panegiryk). Wśród autorów pisujących epitalamium znajdują się m.in. J. Kochanowski (po łacinie dla J. Zamoyskiego i G. Batorówny, po polsku dla K. Radziwiłła i K. Ostrogskiej) czy Sz. Szymonowic (na wesele Zygmunta III). 2) w starożytnej Grecji pieśń weselna. Zazwyczaj wykonywano ją przed komnatą ślubną.
EPIGRAMAT	epigram, początkowo dwuwierszowy napis na grobowcach, pomnikach itp. Później krótki, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej poincie, który opiera się na paradoksalnym koncepcie, często satyrycznym, uprawiany od starożytności. W Polsce: J. Kochanowski, A. Mickiewicz, J. Słowacki i in.
LAMENT	w literaturze staropolskiej utwory poetyckie wyrażające ból i żałobę oraz bezradność wobec okrucieństwa losu. Dotyczył zarówno problemów społecznych, np. Lament chłopski na pany (XIII w.), jak osobistych, m.in. Lament Hospodarowej Imci Wołoskiej (powstał ok. 1653) Z. Morsztyna.
LAUDATIO	[POCHWAŁA ZMARŁEGO]
COMPLORATIO [PŁACZ]	[PŁACZ]
CONSOLATIO	[PROŚBA O POCIESZENIE]
ODA	utwór liryczny, który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej. W Starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie oda była w przeciwieństwie do hymnu utworem o tematyce świeckiej, wychwalającym np. miasta, ludzi lub pewne pojęcia abstrakcyjne. Charakteryzuje się zawartością elementów pochwalnych, patosem, śpiewnością i melodyjnością. Zrytmizowanie osiągnięte jest za pomocą regularności wersyfikacyjnej i stałego miejsca średniówki. Data napisania pierwszej ody szacowana jest na przełom VII i VI w. p.n.e. (przez Safonę). Wzorcowym przykładem są tzw. Ody olimpijskie greckiego poety Pindara z przełomu VI i V w. p.n.e., na nowo spopularyzowane w renesansie. Stanowiły one przykład liryki chóralnej, zbiorowej. Poświęcone były zwycięzcom igrzysk sportowych, wychwalały ich wyczyny oraz miasta, z których się wywodzili. Odami nazywano także pieśni Horacego posiadające charakter liryki indywidualnej. Określano je jako odmienny typ ody, tzw. solowej, w odróżnieniu od pindarowskiego typu ody chóralnej. Jednak wydaje się, że nazywanie pieśni Horacego odami miało charakter wartościujący, gdyż w mniemaniu teoretyków gatunek ten uważano za najdoskonalszy i najbardziej ceniony
HYMN	(z greckiego hymnos - pieśń pochwalna) - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć bóstwa, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny (kraju), a także idei. W kręgu kultury europejskiej hymny znane były w basenie Morza Śródziemnego już w starożytności. Na stałe weszły do kanonów kulturowych wraz z rozwojem chrześcijaństwa, który uczynił swoim ten rodzaj literacki wzorując się na hebrajskim Starym Testamencie i judeochrześcijańskim Nowym Testamencie.
HYMN HOMERYCKI
HYMN NARODOWY
PEAN	uroczysta pieśń pochwalna lub dziękczynna
EPINIKION	(z greckiego), utwór pochwalny na cześć zwycięzcy, mający charakter pieśni wykonywanej podczas uczty lub w świątyni; w starożytności formą tą posługiwali się Simonides z Keos i Pindar. W Polsce nawiązywali do niej m.in. J. Kochanowski (Ad Stephanum Bathoreum), Sz. Szymonowic (Aelinopean), a w XX w. K. Wierzyński (Pieśń o Amundsenie). Odmiany: hymn, oda.
TRIOLET	strofa 8-wersowa o dwóch rymach i schemacie rymowym: ABaAabAB, w której wers pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi jako ósmy.
SKOTOPASKA	sielanka.
KOLĘDA	(od łacińskiej nazwy pierwszego dnia każdego miesiąca calendae) – pieśń bożonarodzeniowa (nawiązująca do Bożego Narodzenia), utrzymana w konwencji ściśle religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, potem komponowana również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy nie jest wykorzystywana w nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter. W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od Mszy o północy w Święto Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego).
PASTORAŁKA	odmiana kolędy, w której religijna tematyka bożonarodzeniowa została poszerzona o warstwę obyczajową, zazwyczaj utrzymaną w tonie sielankowym. Występowała w postaci prostej bądź złożonej, udramatyzowanej, jako dialog pasterzy betlejemskich, również w formie kantatowej - z elementami chóralnymi, np. chór aniołów.
SIELANKA [IDYLLA/BUKOLIKA]	(bukolika, idylla, ekloga, skotopaska) - gatunek literacki. Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. Wysnuta z piosnek pasterskich stała się świadomie kreowanym obrazem utęsknionej, szczęśliwej natury - zdaniem badaczy gatunek jest specyficznym wytworem kultury miasta i ujawnia znużenie światem cywilizacji. Idylla odsłania beztroskie, spokojne i pogodne życie, spełnione przez miłość. Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem. Gatunek często ukazuje świat mitologiczny. Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)
SIELANKA KONWEKCJONALNA
FRASZKA	krótki utwór wierszowany, liryczny lub satyryczny, często oparty na anegdocie. Nazwę wprowadził w Polsce J. Kochanowski, autor licznych fraszek.
MADRYGAŁ	gatunek świeckiej muzyki wokalnej w okresie średniowiecza, renesansu i wczesnego baroku. Zrodził się w środowisku kompozytorów włoskich i franko-flamandzkich działających we Włoszech, w latach 1530-1550 (C. Festa, Ph. Verdelot, J. Arcadelt, A. Willaert). Inspiracją literacką były teksty najwybitniejszych poetów starożytności czy czasów nowszych, m.in. Wergiliusza, Horacego, Dantego, F. Petrarki, G. Boccaccia.
BALLADA	wierszowana opowieść, łącząca w sobie cechy liryki, epiki i dramatu, której tematem są niezwykłe wydarzenia. Jest gatunkiem synkretycznym. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki. Romantyczna ballada nawiązuje jednak do ludowych pieśni, które między XII a XIV w. pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII w. odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej forma romantyczna wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych.
BALLAD POWTÓRZONA
BALLADA ROMANTYCZNA
SATYRA	gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
SATYRA SPOŁECZNA
SATYRA OBYCZAJOWA
SATYRA POLITYCZNA
SATYRA OSOBISTA
SATYRA LITERACKA
SZOPKA	1) lalkowe misterium związane tematycznie z Bożym Narodzeniem. Zalążkiem było kościelne widowisko rozpowszechnione od XIII w. w Europie przez franciszkanów, a jego pomysł przypisywany jest św. Franciszkowi z Asyżu, który w 1223 w Greccio we Włoszech zainscenizował stajenkę ze żłobkiem i zwierzętami. Z czasem w misterium bożonarodzeniowym pojawiało się coraz więcej osób i tematów świeckich, co doprowadziło w XVIII w. w Polsce do zakazu wystawiania szopek w kościołach. Zrodziła się zatem szopka wędrowna, w której było coraz więcej tekstów obyczajowych, satyrycznych, a także politycznych. Przedstawienia wykonywane są przez aktorów-kolędników, którzy równocześnie animują lalki na szopkowej scenie.
SZOPKA POLITYZNA
SZOPKA NOWOROCZNA
SZOPKA LUDOWA
PANEGIRYK	(z języka greckiego, ang. "panegyric", niem. "Panegyrikus") gatunek literatury stosowanej, uroczysty tekst pochwalny (mowa, wiersz, list, toast, itp.) sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym. W starożytnej Grecji nazwą tą określano mowy wygłaszane na pogrzebach wybitnych osobistości, wodzów i polityków, sławiące ich zasługi obywatelskie i patriotyczne. Powszechny zwłaszcza w XVI - XVIII w. Pisany często przez poetów związanych z dworami królewskimi lub magnackimi. W epoce oświecenia starano się zwalczać panegiryzm. W staropolskiej poezji gatunek uprawiali m.in.: Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Jan Andrzej Morsztyn, Ignacy Krasicki, Adam Stanisław Naruszewicz, Stanisław Trembecki.
BAJKA	krótki utwór literacki, wierszowany, żartobliwy, zawierający morał (pouczenie). Czasem słowa "bajka" używa się w znaczeniu "baśń", w języku potocznym słowo "bajka" oznacza często również film animowany bądź kreskówkę. Morał może znajdować się na początku lub na końcu utworu, albo wynikać z jego treści. Istotną cechą bajki jest alegoryczność. Bohaterami bajek mogą być ludzie, a także zwierzęta i przedmioty, które uosabiają typy ludzkie i cechy charakteru. Najczęściej jednak są nimi zwierzęta. Każda bajka posiada charakter dydaktyczny.
BAJKA ZWIERZĘCA
BAJKA NARRACYJNA
BAJKA MAGICZNA
BAJKA EPIGRAMATYCZNA
GAWĘDA SZLACHECKA	odmiana prozy wywodząca się z gawędy, której najpełniejszy rozwój przypada na I poł. XIX wieku. Gawęda szlachecka wyłoniła się z kultury sarmackiej i występuje jedynie w polskiej literaturze; w niej słowo mówione miało niepomiernie wyższe znaczenie niż pisane, nieistotne były zasady kompozycyjne, a wątki były prowadzone swobodnie.
ROMANS	to jeden z gatunków literackich. Jest to dłuższy utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, najczęściej jednowątkowy, obfitujący w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności. Tematyka najczęściej ma charakter awanturniczo-miłosny. Rodzaje romansu: historyczny, dydaktyczny, błazeński, religijny, dworski, heroiczno-miłosny, wychowawczy, historii sekretnych. Romans należy do literatury popularnej, choć istniał także w wersji rycerskiej (literatura francuska i prowansalska w XII-XV w.). Podejmował różne tematy, od życia codziennego po bohaterskie czyny i perypetie kochanków, na ogół w tonie dalekim od heroicznego patosu i powagi - pełnym humoru, groteski, a nawet błazenady, wykorzystując wielowiekowe (od starożytności) wzorce i schematy przekształcane i dostosowywane do nowych okoliczności.
ROMANS PSEUDOHISTORYCZNY
ROMANS RYCERSKI
ROMANS RELIGIJNY
ROMANS BŁAZEŃSKI
ROMANS ŁOTRZYKOWSKI
POWIASTKA FILOZOFICZNA	narracyjny utwór prozaiczny, ilustrujący i propagujący wybraną ideę światopoglądową lub moralną. Powstała w okresie oświecenia, np. Kandyd Woltera, Kubuś Fatalista i jego pan Diderota. Posługiwała się satyrą obyczajową, atakując z pozycji racjonalistycznych ówczesne formy rządów i wyższe warstwy społeczeństwa. Nawiązywała do romansu awanturniczego, wykorzystując egzotyczne wątki i postacie. W późniejszych czasach powiastka filozoficzna była kontynuowana w formie pastiszowej, np. Julio Jurenito Erenburga.
POETYKA	jedna z głównych dziedzin teorii literatury. Zajmuje się ogólnymi regułami twórczości literackiej, jej podstawowymi cechami, służąc jako narzędzie interpretacji konkretnych utworów. Dzieli się na: stylistykę, wersyfikację i genologię. Ze względu na sposób ujęcia obejmuje: 1) poetykę opisową, zajmującą się strukturalnymi właściwościami dzieła literackiego, jego częściami składowymi, narzędziami służącymi do analizy danej konwencji literackiej, jej wariantów oraz pojedynczych dokonań. 2) poetykę historyczną, której początki przypadają na koniec XIX w. Jej pionierem był rosyjski uczony A.N. Wiesiołowski. Ponadto wyróżnia się m.in. poetykę lingwistyczną, posługującą się teoriami językoznawczymi i wypracowanymi na ich gruncie metodami. Jej elementy występowały już w starożytnej retoryce, a w nowożytnej formie rozwinęły się głównie w obrębie rosyjskiej szkoły formalnej. Strukturalizm uprawiany przez Praskie Koło Lingwistyczne obejmuje np. tropy i figury lingwistyczno-semantyczne, system znaków językowych i literackich, wersologię.
ALBA	gatunek w obrębie liryki prowansalskiej, "pieśń poranna", śpiewana w pobliżu domu ukochanej. Jest ona "podziękowaniem za spełnienie prośby o miłość" (określenie Edwarda Balcerzana). Przeciwieństwem alby jest serena - "pieśń wieczorna", stanowiąca "prośbę o miłość".
SERENADA	miłosna pieśń liryczna, jakie śrdw. trubadurzy śpiewali wieczorami pod gołym niebem, z akompaniamentem gitary; divertimento.
PIEŚŃ WESELNA
ESEJ
FELIETON
REPORTAŻ	[PROZA DOKUMENTALNA]
KOMIKS
SCENARIUSZ FILMOWY
PARAKTYZM
JUKSTAPOZYCYJNOŚĆ
GRADACJA
SYNKRETYZM
PRAESENS HISTORICUM
CEL RETARDACYJNY
IRONIA ROMANTYCZNA
KOMIZM
GROTESKA
KARYKATURA
SEKWENCJONALIZMPUNKT WIDZENIA

L