UKŁAD NERWOWY I NARZĄDY ZMYSŁÓW

Tkanka nerwowa ma pochodzenie ektodermalne i tworzą ją:

- komórki nerwowe (neurony)

- tkanka glejowa (neuroglej)

Tkanka glejowa (neuroglej) - tkanka podporowa układu nerwowego pełniąca funkcję ochronną, izolującą i odżywczą.

W neurogleju występują trzy rodzaje komórek:

- gliocyty - otaczają komórki nerwowe

- ependymocyty - tworzą wyściółkę (nabłonek) oddzielający tkankę ośrodkowego układu nerwowego od płynu mózgowo-rdzeniowego

- lemocyty (komórki Schwanna) - tworzą osłonki wypustek komórek nerwowych

Neuron - rodzaj komórek występujących w układzie nerwowym. Najwięcej neuronów znajduje się w ośrodkowym układzie nerwowym. Neurony składają się z ciała komórki (perykarion albo soma) oraz wypustek cytoplazmatycznych: dendrytów i aksonów, za pomocą których wytwarzają połączenia z innymi neuronami, bądź komórkami efektorowymi (wykonawczymi). Połączenie między komórkami nerwowymi zwane jest synapsą.

Komórki nerwowe (neurony) mają za zadanie odbiór i przekazywanie impulsów nerwowych oraz wydzielanie (niektóre z nich) specyficznych substancji, tzw. mediatorów (pośredników); komórki te w dorosłym organizmie nie mają zdolności do podziałów.

Perykarion (neurocyt) - zawiera jądro komórkowe, mitochondria, liczne neurofibryle oraz tigroidy (ciałka Nissla) - skupiska RNA i rybosomów. Charakteryzuje go intensywny metabolizm, intensywne oddychanie i synteza białek oraz ograniczone zdolności regeneracyjne.

Dendryty - na ogół krótkie i rozgałęzione wypustki, przewodzące impulsy dokomórkowo (dośrodkowo).

Aksony (neuryty) - zwykle długie wypustki przewodzące impulsy odkomórkowo; zakończenie aksonu może tworzyć drobne rozgałęzienia, zwane drzewkiem końcowym (telodendronem).

Neuryty mogą być:

- nagie (bezosłonkowe) - stanowią pierwotny typ włókien wolno przewodzących i występujących licznie u bezkręgowców

- jednoosłonkowe - są otoczone jedną osłonką i dzielą się na włókna rdzenne (mielinowe) lub bezrdzenne

1. włókna rdzenne (mielinowe) - mają osłonkę mielinową, utworzoną przez wielokrotnie owinięte wypustki lemocytu; włókna te przewodzą impulsy dość szybko, występują w istocie białej i nerwie wzrokowym

2. włókna bezrdzenne - kilka blisko siebie położonych i często splecionych ze sobą aksonów, które są otoczone lemocytami; przewodzą dość wolno i występują w autonomicznym układzie nerwowym

- dwuosłonkowe - są otoczone dwiema osłonkami: wewnętrzną (mielinową) oraz zewnętrzną (neurilemmą), utworzoną przez lemocyty; w miejscu styku lemocytów tworzą się tzw. węzły Ranviera, włókna te przewodzą impulsy stokowo, a więc bardzo szybko; budują u kręgowców nerwy czaszkowe i rdzeniowe

Ze względu na liczbę wypustek (aksonów i dendrytów) neurony dzieli się na:

- jednobiegunowe - mają neurocyt osadzony na jednym końcu długiego aksonu, np. neurony czuciowe kręgowców; np. w podwzgórzu

- pseudojednobiegunowe - np. zwoje czuciowe nerwów czaszkowych i rdzeniowych

- dwubiegunowe - mają jeden akson prowadzący do neurocytu i jeden z niej wychodzący, np. neurony czuciowe bezkręgowców lub neurony dwubiegunowe oka kręgowców; np. w siatkówce oka, błonie węchowej

- wielobiegunowe - mają liczne dendryty prowadzące do ciała komórki i jeden wychodzący z niej akson, np. neurony motoryczne kręgowców

1. z długim aksonem, np. neurony ruchowe rdzenia kręgowego

2. z krótkim aksonem (dendrytem), np. neurony kojarzeniowe w istocie szarej mózgu i rdzenia kręgowego

Pod względem kierunku przekazywania sygnału neurony dzieli się na:

- czuciowe (aferentne, dośrodkowe) - biegnące od receptora do ośrodka (przewodzą impulsy z receptorów do centralnego układu nerwowego)

- ruchowe (eferentne, odśrodkowe) - biegnące od ośrodka do efektora (budują centralny układ nerwowy)

- kojarzeniowe (pośredniczące) - występujące pomiędzy neuronami czuciowymi a ruchowymi (przewodzą impulsy z centralnego układu nerwowego do efektorów)

Synapsa - połączenie komórek nerwowych między sobą (synapsa nerwowo - nerwowa), z włóknem mięśniowym (synapsa nerwowo - mięśniowa) lub z gruczołem (synapsa nerwowo - gruczołowa).

Synapsy chemiczne - utworzone są przez zakończenie jednej komórki, tzw. włókno presynaptyczne (kolbka synaptyczna), zawierające pęcherzyki synaptyczne z mediatorem, szczelinę synaptyczną oraz błonę postsynaptyczną, czyli błonę dendrytu następnej komórki.

Impuls docierający do kolbki synaptycznej powoduje uwolnienie mediatora (neurohormonu) do szczeliny synaptycznej, a następnie łączenie się mediatora z receptorem w błonie postsynaptycznej, co prowadzi do powstania w niej impulsu.

Neuroprzekaźnik (neurotransmiter, neuromediator) - związek chemiczny, którego cząsteczki przenoszą sygnały pomiędzy neuronami (komórkami nerwowymi) poprzez synapsy, a także z komórek nerwowych do mięśniowych lub gruczołowych. Najbardziej rozpowszechnionymi neuroprzekaźnikami są: glutaminian, GABA, acetylocholina, noradrenalina, dopamina, serotonina, histamina, melatonina i tlenek azotu.

Synapsy elektryczne - są to połączenia komunikacyjne typu neksus (w tych synapsach błona presynaptyczna i postsynaptyczna są tak blisko siebie, że pośrednik nie jest potrzebny).

Impuls elektryczny rozprzestrzenia się w wyniku swobodnego i szybkiego przepływu jonów Na⁺, Ca²⁺, H⁺ w kanałach znajdujących się w błonach obu neuronów. Kanały te, tzw. koneksony, są utworzone z cząsteczek białka koneksyny.

Układ nerwowy:

- ośrodkowy układ nerwowy

- obwodowy układ nerwowy

1. somatyczny - zależy od woli, kontroluje funkcje ciała takie jak ruch, oddychanie, postawa; przekaźnik: acetylocholina

2. autonomiczny (wegetatywny) - unerwia serce, naczynia krwionośne, narządy wewnętrzne, gruczoły, mięsnie gładkie; przekaźnikami są: acetylocholina i noradrenalina

Działanie układu współczulnego na narządy obwodowe jest przeciwstawne do działania układu przywspółczulnego.

PODZIAŁ BODŹCÓW

Bodziec - uczucie, czynnik fizyczny lub biochemiczny powodujący specyficzną reakcję receptorów nerwowych lub innej komórki bądź rozpoczynający ciąg reakcji w układach: nerwowym lub hormonalnym; zmiana środowiska zewnętrznego, w którym znajduje się dana komórka lub narząd.

Pod względem natężenia bodźce można zróżnicować od bodźców podprogowych do bodźców destrukcyjnych.

Brak bodźców prowadzi do deprywacji sensorycznej. Zbyt mała lub zbyt duża dla danego osobnika ilość bodźców wywołuje stres.

Ze względu na receptory lub układ generujący bądź reagujący na bodziec dzielimy je na:

- cieplne

- dotykowe

- emocjonalne

- słuchowe

- smakowe (chemiczne)

- węchowe (chemiczne)

- wzrokowe

- elektromagnetyczne

- seksualne

Mamy dwie główne grupy bodźców:

- właściwe (fizjologiczne, adekwatne)

- niewłaściwe (niefizjologiczne, nieadekwatne)

Podział bodźców ze względu na siłę:

- podprogowe

- progowe

- maksymalne

- ponadmaksymalne

Warunki skuteczności bodźca:

- odpowiednia siła

- odpowiedni czas użyteczny

- zmienność parametrów bodźca

Klasyfikacja bodźców:

- proste i złożone (np. dla oka bodźcem prostym będzie światło, a złożonym barwy, zespół figur)

- ze względu na pochodzenie:

1. eksteroreceptywne, czyli pochodzące z zewnątrz

2. interoreceptywne, czyli pochodzące z wewnątrz

3. proprioreceptywne, czyli takie, które są wewnątrz organizmu, ale działają na zewnątrz (narząd ruchu, narząd równowagi)

- fizyczne (mechaniczne i termiczne)

- chemiczne (substancje smakowe, zapachy, hormony, feromony)

- elektromagnetyczne (fale)

NARZĄDY ZMYSŁÓW

Zmysły - zdolność odbierania bodźców zewnętrznych. Na każdy ze zmysłów składają się odpowiednie narządy zmysłów, w których najważniejszą rolę odgrywają receptory wykształcone w kierunku reagowania na konkretny rodzaj bodźców oraz odpowiednie funkcje mózgu.

U człowieka, a także u większości innych zwierząt występują następujące zmysły:

- wzrok - związany z okiem, umożliwia rozpoznawanie fal elektromagnetycznych w widzialnym zakresie (światła)

- słuch - związany z uchem

- smak - związany z językiem i jamą ustną, rejestruje cząsteczki chemiczne; istnieją co najmniej cztery rodzaje receptorów na języku, dlatego czasami są uważane za cztery różne zmysły, zwłaszcza, że każdy z receptorów przekazuje informacje do innej części mózgu, cztery znane receptory wykrywają smak słodki, słony, kwaśny i gorzki, piąty receptor umami rozpoznaje kwas glutaminowy występujący w mięsie i może być przyprawą (jako glutaminian sodu)

- węch - związany z nosem, rejestruje cząsteczki chemiczne; w przeciwieństwie do smaku, zapach rozpoznawany jest przez setki różnych receptorów, z których każdy rozpoznaje inne cząsteczki

- zmysły somatyczne - związane z receptorami w skórze; dawniej zaliczano je do dotyku, dzisiaj wiadomo, że składają się z wielu różnych receptorów, toteż wyróżnia się osobne zmysły somatyczne: dotyk - bodźce czuciowe, nocycepcja - zmysł bólu, zmysł temperatury - odczucie zimna i ciepła

- inne:

1. zmysł równowagi - związany jest z błędnikiem w uchu

2. propriocepcja - zmysł ułożenia części ciała względem siebie oraz napięcia mięśniowego

Zmysły innych zwierząt:

- echolokacja - niektóre zwierzęta dysponują dodatkowo narządami do emisji i odbioru ultradźwięków, co umożliwia im echolokację (nietoperze, delfiny), a nawet dodatkowo naturalną ultrasonografię - "prześwietlanie" ultradźwiękami (delfiny)

- rozpoznawanie kierunku i siły prądu wody - płazy i ryby dysponują narządem zwanym linią naboczną, umożliwiającym odczuwanie zaburzeń otaczającej je wody, pomocnym przy śledzeniu innych zwierząt oraz przeszkód znajdujących się w pobliżu

- wytwarzanie i rozpoznawanie pól elektrycznych (elektrorecepcja) - u wielu gatunków ryb oraz u dziobaków stwierdzono istnienie narządów elektrycznych, umożliwiających wytwarzanie i odbiór zmian pola elektrycznego pochodzących od innych zwierząt

- rozpoznawanie pola magnetycznego (magnetorecepcja) - niektóre zwierzęta, w tym również człowiek dysponują jeszcze innymi narządami zmysłów, np. zmysłem wykrywającym kierunek linii pola magnetycznego, co ułatwia im orientację w przestrzeni, zdolność tę mają m.in. wędrowne gatunki ptaków, ryb, żółwie morskie, pszczoły i bydło

Narządy zmysłów zapewniają komunikację ze środowiskiem, stanowią połączenie między układem nerwowym a środowiskiem. Zawierają receptory zdolne do odbierania różnych sygnałów i przetwarzania ich w impulsy.

Ze względu na rodzaje odbieranego bodźca receptory dzielimy na:

- mechanoreceptory - reagujące na dotyk, ucisk

- fotoreceptory - są wrażliwe na światło

- baroreceptory - reagują na różnice w ciśnieniu krwi

- termoreceptory - odbierają bodźce termiczne, np. ciepło

- chemoreceptory - reagują na różne substancje chemiczne

Ze względu na źródło bodźca receptory dzielimy na:

- eksteroreceptory - odbierają bodźce ze środowiska zewnętrznego

- interoreceptory - odbierają bodźce z wnętrza ciała

- wisceroreceptory - odbiór bodźców z narządów wewnętrznych

- teloreceptory - odbiór bodźców, których źródło znajduje się w pewnej odległości od ciała (np. słuch, wzrok)

- kontaktoreceptory - odbiór bodźców, których źródło znajdujące się blisko receptora (np. nacisk, ból, smak)

- prioporeceptory - odbiór bodźców z narządu ruchu (np. z wiązadeł, ścięgien i mięśni) co jest niezbędne do poruszania się i utrzymywania równowagi

Cechy wspólne receptorów:

- wykrywają bodziec, ale nie interpretują go

- receptory informują zwierzę o bodźcu środowiskowym przekształcając energię bodźca na sygnały elektrochemiczne (impulsy nerwowe)

- odpowiedź receptorów zależy czasami od długości trwania bodźca; kiedy receptory są pobudzane przez dłuższy czas stają się niewrażliwe (adaptacja zmysłowa)

I. Receptory słuchowe

Dźwięk - ruch rozrzedzonych i zagęszczonych warstw powietrza, jest powodowany przez wibrację cząsteczek otoczenia. Kiedy drgający obiekt porusza się - popycha cząsteczki w jednym kierunku, poruszając się w kierunku przeciwnym - pociąga cząsteczki za sobą; słuch jest więc detekcją dźwięku.

Narząd słuchu u bezkręgowców

Spośród bezkręgowców jedynie stawonogi mają receptory słuchowe.

Narząd tympanalny - jest to pęcherzyk wypełniony powietrzem (pełniący funkcję komory rezonacyjnej), którego ściankę stanowi mocno napięta błona - drgania błony wykrywane są przez komórki zmysłowe i zamieniane w impulsy nerwowe kierowane do układu nerwowego, występuje u owadów, niektórych pajęczaków i skorupiaków. Narządy tympanalne umiejscowione są rozmaicie - na przednich odnóżach (u prostoskrzydłych), na czułkach (u muchówek), na tułowiu lub odwłoku (u motyli i pluskwiaków).

Narząd słuchu u kręgowców wodnych - ryb

U większości gatunków drgania wody przenoszone są bezpośrednio do ucha wewnętrznego.

U karpiokształtnych aparat Webera łączy pęcherz pławny z uchem wewnętrznym - dużo szerszy zakres słyszenia dźwięków.

Narząd słuchu u kręgowców lądowych

U płazów i gadów błona bębenkowa bezpośrednio na powierzchni ciała.

U ptaków i ssaków dźwięk przedostaje się przez zewnętrzny przewód słuchowy zanim dosięgnie błony bębenkowej.

Ssaki posiadają małżowinę uszną - służącą do „wyłapywania” dźwięków.

Większość zwierząt potrafi poruszać uszami w celu efektywniejszego słyszenia.

Najlepszy słuch ma otocjon - słyszy ruch do 50 cm pod ziemią, żywi się termitami.

II. Receptory wzrokowe

Euglena posiada jedną plamkę światłoczułą - wykrywa kierunek z którego pada światło – ma to znaczenie w fotosyntezie.

Wirki mają dwie plamki światłoczułe - bardziej efektywnie percepują one kierunek padania światła.

Narząd wzroku u głowonogów

Spośród bezkręgowców u głowonogów najlepszym wzrokiem mogą poszczycić się ośmiornica, kałamarnica i mątwa.

Istnieje duże podobieństwo między okiem głowonoga a okiem kręgowca, jednakże fotoreceptory głowonogów są podobne do fotoreceptorów bezkręgowców.

Soczewka w oku głowonogów może zmieniać pozycję w stosunku do siatkówki (warstwy zawierającej fotoreceptory) - umożliwia to ostre widzenie z różnych odległości.

Mimo tego głowonogi prawdopodobnie widzą ziarnisty obraz, ponieważ na ich siatkówce znajduje się stosunkowo mało fotoreceptorów.

Narząd wzroku u stawonogów

Owady i skorupiaki mają oczy złożone z licznych ommatidiów.

Ommatidium jest „rurką” zaopatrzoną w soczewkę i komórkę receptorową na drugim końcu.

Ommatidia nie mogą poruszać się za obiektem, dlatego percepują tylko te obiekty, które „wejdą w ich pole widzenia”.

Narząd wzroku u kręgowców

U kręgowców występują dwa typy fotoreceptorów: czopki i pręciki.

Czopki odpowiadają za widzenie barwne w jasnym świetle (widzenie fotopowe); 3 rodzaje czopków reagujące na światło: czerwone, zielone i niebieskie; upośledzenie jednego lub więcej rodzajów czopków powoduje ślepotę barw.

Plamka żółta - nagromadzenie czopków; strefa najostrzejszego widzenia; u człowieka jedna plamka żółta, ale u ptaków aż trzy.

Pręciki odpowiadają za widzenie w przyćmionym świetle (widzenie skotopowe); upośledzenie pręcików powoduje kurzą ślepotę.

Poszczególne gatunki różnią się rozstawem oczu i zakresem pola widzenia.

W miejscu gdzie nakłada się obraz z dwojga oczu możliwe jest widzenie binokularne.

Drapieżniki mają duże pole widzenia binokularnego (większa precyzja w chwytaniu ofiary), za to duże pole ślepe.

Roślinożercy mają duży rozstaw oczu, duże pole widzenia, za to małe pole ślepe.

U niektórych gadów występuje tzw. oko ciemieniowe - odbierające promieniowanie podczerwone (np. u hatterii).

U reszty gadów występują otwór ciemieniowy i szczątkowe oko.

Ptaki, ssaki - uważa się że pozostałością po oku ciemieniowym jest szyszynka.

Oko kręgowców (na przykładzie oka ludzkiego) jest kształtu sferycznego, wypełnione przejrzystym płynem i pokryte warstwą twardówki.

Twardówka jest nieprzezroczysta, tylko w jednym miejscu przepuszcza światło (tzw. rogówka).

Za rogówką znajduje się tęczówka - pierścień mięśni z centralnym otworem zwanym źrenicą - reguluje ilość światła wpadającego do oka poprzez zmianę rozmiaru.

Za źrenicą znajduje się soczewka, która skupia światło na siatkówce (warstwie zawierającej fotoreceptory).

III. Chemoreceptory

Węch - to zdolność do wyczuwania cząsteczek dyfundujących w powietrzu.

Dobry węch u drapieżników; człowiek - dość słaby węch; u ssaków o dobrym węchu część jamy nosowej jest powiększona o labirynt z licznymi uchyłkami i zakamarkami pokrytymi nabłonkiem węchowym.

Sygnały chemiczne odbierane są przez wszystkie organizmy, począwszy od bakterii.

U kręgowców receptory węchowe są w jamie nosowej i narządzie lemieszowym Jacobsona (dodatkowy narząd zmysłu węchu).

Mogą percepować związki chemiczne wewnątrz organizmu (dwutlenek węgla, substancje odżywcze, hormony i inne) oraz w środowisku zewnętrznym - do nich zaliczamy receptory węchowe i smakowe.

Narządy węchowe:

- komórki receptorowe w błonie śluzowej jamy nosowej lub narządu lemieszowego - substancje chemiczne najpierw muszą zostać rozpuszczone w śluzie

- narząd lemieszowy - u podstawy jamy nosowej, lub połączony z jamą gębową - walenie oraz małpy człekokształtne posiadają całkowicie uwsteczniony narząd lemieszowy (sporadyczne przypadki fragmentów u dorosłych ludzi, pewne elementy u płodów i noworodków)

Funkcje węchu:

- lokalizacja źródła pokarmu

- orientacja w czasie migracji - np. młode łososie powracają do macierzystych rzek kierując się zapachem

- rozpoznanie osobników - na przykład identyfikacja potomstwa przez matkę, ocena pokrewieństwa partnera seksualnego

- terytorializm - znakowanie terytorium, ustalanie hierarchii osobników

IV. Termoreceptory

Większość zwierząt odczuwa temperaturę.

U owadów termoreceptory znajdują się na odnóżach i w czułkach.

U ryb znajdują się w skórze, linii nabocznej i mózgu - bardzo wrażliwe na zmiany temperatury.

Gady - bardzo dobrze rozwinięty zmysł odczuwania temperatury - receptory w skórze i w mózgu.

Grzechotniki - specjalne kanały na pysku, które pozwalają na kierunkowe wyczuwanie promieniowania podczerwonego.

Ptaki - stosunkowo niewiele receptorów w skórze, za to dużo na dziobie i języku.

U ssaków dużo receptorów w skórze.

Stałocieplne mają również termoreceptory wewnątrz ciała - np. w żyłach - są to receptory pozwalające na utrzymanie stałej temperatury ciała - kurczenie i rozszerzanie naczyń krwionośnych.

V. Zmysł elektryczny

Pozwala na wyczucie nieznacznych zmian napięcia pola elektrycznego. Organizm żywy powoduje takie właśnie nieznaczne zmiany napięcia. Bardzo wrażliwy zmysł elektryczny posiadają rekiny.

Funkcje zmysłu elektrycznego:

- drapieżniki - wykrywanie pola elektrycznego generowanego przez ofiary

- pole generowane przez obiekty przyrody nieożywionej - wskazówka w nawigacji

- kilka gatunków generuje pole elektryczne wykorzystywane w komunikacji i w orientacji

Ryby elektryczne generują wokół siebie słabe pole elektryczne. Zakłócenie tego pola jest wykrywane przez linię naboczną.

RODZAJE ODRUCHÓW

Odruch - jest to reakcja organizmu na bodziec, która zachodzi przy udziale układu nerwowego.

Strukturalnym podłożem odruchu jest łuk odruchowy - stanowi on drogę, jaką pokonuje impuls nerwowy od receptora do efektora. Receptory umożliwiają odbiór sygnału. Efektorami (narządami wykonawczymi) są komórki mięśniowe i gruczołowe.

Łuk odruchowy składa się z pięciu elementów: receptora, drogi dośrodkowej (czuciowej), ośrodka nerwowego, drogi odśrodkowej (ruchowej), efektora. Stopień złożoności łuku odruchowego może być różny. Najprostszy składa się z neuronu czuciowego i ruchowego, połączonych jedną synapsą w ośrodku nerwowym (odruch monosynaptyczny - np. odruch kolanowy). W bardziej złożonych łukach odruchowych między neuronami czuciowymi znajduje się jeden lub więcej neuronów pośredniczących (odruch polisynaptyczny - np. odruch zginania kończyny pod wpływem bólu). Niekiedy neurony czuciowe przesyłają też drogami nerwowymi informacje do ośrodków nadrzędnych.

Odruchy bezwarunkowe są wrodzone. Zachodzą automatycznie, bardzo szybko, bez udziału świadomości. Łuki odruchowe, które umożliwiają ich przebieg, są zdeterminowane genetycznie. Zatem przez całe życie są niezmienne. Odruchami bezwarunkowymi są reakcje warunkujące przeżycie organizmu, w tym także obronę, np. odruch ssania, zwężanie źrenicy pod wpływem światła, cofanie ręki po ukłuciu. Umożliwiają też zachowania instynktowne. Związane są z ośrodkami rdzenia kręgowego oraz ośrodkami podkorowymi mózgu i określane jako niższe czynności nerwowe.

Odruchy warunkowe są nabyte podczas życia osobniczego. Powstają w wyniku kojarzenia bodźców (bodźca wywołującego reakcję z bodźcem obojętnym). Zatem powstają na bazie odruchów bezwarunkowych, np. wydzielanie śliny na myśl o posiłku. Wymagają jednak ciągłego podtrzymywania, gdyż inaczej zanikają. Związane są z działaniem kory mózgowej i innych struktur mózgu. Stanowią podstawę wyższych czynności nerwowych. Warunkują m.in. uczenie się.

RODZAJE PAMIĘCI

Pamięć - jest to jedna z funkcji ludzkiego umysłu, zdolność poznawcza do przechowywania, magazynowania i odtwarzania informacji o doświadczeniach.

Cechy pamięci, w ramach których różnimy się:

- trwałość - czas przechowywania informacji w pamięci

- gotowość - szybkość wydobywania informacji z pamięci

- wierność - dokładność z jaką zapamiętujemy informacje

- szybkość zapamiętywania

Rodzaje pamięci:

- gatunkowa - mamy na uwadze czynniki genetyczne, przenoszenie struktur anatomicznych i czynnościowych z pokolenia na pokolenie

- osobnicza - różne rodzaje pamięci, jakie człowiek posiada dotyczą różnych spraw, przedmiotów

Ze względu na czas przechowywanego materiału wyróżniamy takie pamięci jak:

- długotrwała - liczona na lata

- krótkotrwała - do 18 sekund

- ultrakrótka (sensoryczna, zmysłowa) - 2-4 sekundy

- deklaratywna - deklarowanie, stwierdzanie, że coś wiem.

- proceduralna - wiemy jak coś przebiega, działa

- semantyczna - treści zakodowane w strukturze pamięci, dotyczy faktów, wydarzeń; zakodowana w postaci symboli; jest to wiedza przemyślana, rozumiana

- epizodyczna - dotyczy wydarzeń, faktów, epizodów z naszego życia; w grę wchodzą emocje

- retrospektywna - pamięć wydarzeń, które miały miejsce; fakty, które już były

- prospektywna - to, co będzie miało miejsce i co mamy zrobić

Miejsca występowania niektórych ośrodków pamięciowych:

- tylna część płatu ciemieniowego - ośrodek pamięci wykonywania ruchów wyuczonych

- przednia część płatu ciemieniowego - ośrodek pamięci dotyku

- płat potyliczny (dokładnie pole przedpotyliczne) - ośrodek pamięci i zrozumienia widzianego obrazu

- zakręt skroniowy górny - ośrodek zrozumienia i pamięci dźwięków

- tylna część zakrętu skroniowego górnego - czuciowy ośrodek mowy (pamięci słyszanego i mówionego słowa)

- zakręt kątowy - ośrodek pamięci znaków pisarskich (czytania i pisania)

- pogranicze środkowej i tylnej części zakrętu czołowego górnego - ośrodek pamięci pisania znaków pisarskich

RODZAJE UCZENIA SIĘ

Uczenie się - proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i niezamierzonego (mimowolnego).

Akt uczenia się składa się z ośmiu zdarzeń:

1. Motywacja lub oczekiwanie.

2. Zrozumienie - podmiot dostrzega materiał i odróżnia go od innych bodźców zwracających jego uwagę.

3. Poznanie - podmiot koduje wiedzę.

4. Przechowanie - podmiot przechowuje wiedzę w pamięci krótkotrwałej i długotrwałej.

5. Przypomnienie - podmiot odzyskuje materiał z pamięci.

6. Generalizacja - materiał jest przenoszony na nowe sytuacje, a więc pozwala podmiotowi rozwinąć strategie postępowania z nimi.

7. Działanie - te strategie są wykorzystane w praktyce.

8. Sprzężenie zwrotne - podmiot uzyskuje wiedzę na podstawie rezultatów.

W zależności od przyjętych kryteriów rozróżnia się wiele rodzajów i form uczenia się.

W związku z rodzajem motywacji i nastawienia wyodrębnia się:

1) uczenie się umyślne, ukierunkowane na zdobycie wiedzy, umiejętności, sprawności itp.

2) uczenie się mimowolne (uboczne), niezamierzone

Zależnie od przyjętych sposobów i technik wyróżnia się:

1) uczenie się pamięciowe (mechaniczne) metodą biernego powtarzania

2) uczenie się przez zrozumienie (wgląd), wniknięcie w istotę zagadnienia, sens opanowywanego materiału

3) uczenie się sensoryczne (spostrzeżeniowe, percepcyjne), polegające na wytwarzaniu się odruchów warunkowych pod wpływem wzmacniania określonych doświadczeń

4) uczenie się metodą prób i błędów (porażek i sukcesów), występujące najczęściej u dzieci i zwierząt oraz w sytuacjach, gdy brak jest wskazówek, jak rozwiązać zadanie, przejawia się w szukaniu, próbowaniu i eliminowaniu czynności zbędnych, ćwiczeniu się w czynnościach skutecznych, prowadzących do celu

5) uczenie się przez naśladownictwo, czyli intencjonalne wykonywanie przez osobę uczącą się czynności, które przedtem wykonywał ktoś inny

6) uczenie się przez działanie, tzn. wykorzystywanie opanowanej wiedzy do rozwiązywania zadań praktycznych

7) uczenie się przez przeżywanie, co oznacza kształtowanie stosunku do określonych wartości moralnych, społecznych, estetycznych i innych, efekty uczenia się zależą od właściwości psychofizycznych ucznia, przede wszystkim od zdolności zapamiętywania, od koncentracji i trwałości uwagi oraz od sytuacji uczenia się (struktura i rodzaj przyswajanych treści, lokal i jego urządzenie, stan organizmu uczącego się itp.)

POJĘCIE HOMEOSTAZY

Homeostaza - oznacza stałość środowiska wewnętrznego organizmu, m.in. stężenia osmotycznego, temperatury czy objętości płynów ustrojowych. Jeżeli równowaga jest zachowana to organizm jest zdrowy i bardziej odporny na wszelkie choroby.

Homeostazę zapewnia zaopatrzenie komórek organizmu we wszystkie niezbędne substancje (np. aminokwasy, witaminy, kwasy tłuszczowe, pierwiastki śladowe), z których organizm sam buduje struktury niezbędne do niezakłóconego funkcjonowania.

Dobry stan zdrowia wymaga zachowania idealnego stanu równowagi organizmu (homeostazy) oraz sprawnych mechanizmów adaptacyjnych do zmieniających się warunków życia. Zasadniczą rolę w nich odgrywa układ nerwowy i gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Sprzężenie zwrotne

Homeostaza jest możliwa dzięki mechanizmom dostosowawczym działającym na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Jego zadaniem jest utrzymanie danej wartości jakiegoś parametru na odpowiednim poziomie (stałym lub w granicy przyjęcia za normalny).

Mechanizmy dostosowawcze to dostosowanie się organizmu do sytuacji spowodowanej czynnikami zewnętrznymi, np. upał pobudza receptory zawarte w skórze, które wysyłają sygnał do mózgu, a efektor w formie potu ochładza nadmiernie nagrzaną powierzchnię skóry, chroniąc ją (jest to termoregulacja- jeden ze sposobów kontroli stanu płynów zewnątrzkomórkowych i wewnątrzkomórkowych).

Ważne parametry

Istotą homeostazy jest równowaga między płynami zewnątrzkomórkowymi i wewnątrzkomórkowymi. By to osiągnąć, konieczne jest kontrolowanie ważnych dla organizmu parametrów, np. temperatury ciała, ciśnienia tętniczego krwi czy objętości płynów ustrojowych. Kontrola ta odbywa się za pośrednictwem receptorów.

Receptor i interpretator

Kontrolą najważniejszych parametrów krwi zajmują się receptory. Od receptora informacja o wartości danego parametru wędruje do interpretatora, który jest zlokalizowany w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Zadaniem interpretatora jest określenie, czy dana wartość parametru jest zgodna z wartością prawidłową. Jeśli tak nie jest, interpretator wysyła impuls do efektora, aby ten wygenerował odpowiednią do danej sytuacji odpowiedź. W ten sposób działa np. mechanizm kontrolujący zawartość tlenu we krwi. W aorcie znajdują się receptory, które reagują na spadek zawartości tlenu we krwi: „informują” ośrodek oddechowy, który generuje impuls skierowany do mięśni uczestniczących w oddychaniu.

Zaburzenia

Zachwiania homeostazy powodują zarówno czynniki zewnętrzne, np. skażenie środowiska naturalnego, jak i czynniki wewnętrzne, np. składniki pożywienia (lektyny, alergeny pokarmowe), leki (szczególnie hormony i antybiotyki), stres.

W wypadkach naruszenia homeostazy wskazane są suplementy diety uzupełniające np. niedobory pierwiastków czy regulujące ciśnienie krwi.

Profilaktyczne biochemiczne badanie krwi, kontrola ciśnienia tętniczego - to tylko niektóre możliwości sprawdzenia, czy homeostaza naszego organizmu nie jest zachwiana.

Wszelkie poważne zaburzenia homeostazy organizmu skutkują stanami chorobowymi. Cukrzyca związana jest z zaburzeniami w mechanizmie regulującym stężenie cukru we krwi, a np. osteoporoza z zaburzeniami w gospodarce wapniowej.

CHOROBY UKŁADU NERWOWEGO

Choroby układu nerwowego są tak samo rozpowszechnione, jak choroby innych układów. Jednak z powodu jego nadrzędnej roli pełnionej w organizmie, choroby z nim związane bywają bardzo ciężkie i upośledzające lub też uniemożliwiające pracę całego organizmu. Dotyczy to zwłaszcza ostrych schorzeń mózgu (zapalenia mózgu, udaru mózgu, urazów, zatruć różnego rodzaju), szczególnie w obrębie ośrodków odpowiedzialnych za kontrolę podstawowych czynności życiowych organizmu (praca serca, oddychanie).

Choroby układu nerwowego mogą się rozwijać jako schorzenia pierwotne lub zajmować układ nerwowy wtórnie jako powikłanie innego schorzenia, którego pierwotne ognisko mieści się poza tym układem.

Choroby układu nerwowego dotyczą:

- chorób ogólnoustrojowych, tj. takich, w których zajmowane są różne narządy i układy (np. miażdżyca)

- części ośrodkowej (urazy, guzy, udary, padaczka, zespoły otępienne, neuroinfekcje, wady rozwojowe)

- części obwodowej (uszkodzenia i zapalenia nerwów, zespoły korzeniowe, polineuropatie)

- schorzeń neurologicznych, w których dochodzi jednocześnie do uszkodzeń części ośrodkowej i części obwodowej (choroby demielinizacyjne, np. stwardnienie rozsiane)

- schorzeń, które wybiórczo dotyczą rdzenia kręgowego

- chorób mięśni, w których występują zaburzenia w zakresie transmisji nerwowo-mięśniowej (np. miastenia czy dystrofie mięśniowe)

Do najczęstszych chorób układu nerwowego należą m. in. padaczka, stwardnienie zanikowe boczne, stwardnienie rozsiane, zespół i choroba Parkinsona, Alzheimera, Huntingtona, migrena, klasterowy ból głowy, udar mózgu, zapalenie opon mózgowych.

Choroby psychiczne nie są zaliczane do schorzeń neurologicznych, choć ich pierwotne siedlisko znajduje się w korze mózgu. Są jednak liczne przypadłości traktowane jako "neurologiczne", w których na pierwszy plan czasem mogą się wybić zaburzenia psychiczne. Chorobami "z pogranicza" są przede wszystkim rozmaite zespoły otępienne, zwłaszcza choroba Alzheimera oraz rozmaite encefalopatie: metaboliczne, pourazowe czy niedokrwienne. Zdarza się, że w klasycznej chorobie neurologicznej, jaką jest padaczka, mogą, zwłaszcza w późnym jej okresie, występować objawy psychiczne wynikające z licznych mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.

Choroba Alzheimera - postępująca, degeneracyjna choroba ośrodkowego układu nerwowego, charakteryzująca się występowaniem otępienia. Rozwój choroby doprowadza do utraty zdolności logicznego myślenia i myślenia abstrakcyjnego. Człowiek chory stopniowo traci pamięć. Najpierw pojawiają się drobne zaniki pamięci, potem stopniowo narastają i przybierają na sile. Chory po pewnym czasie nie umie nawet wrócić do domu, przestaje rozpoznawać krewnych - nawet osoby najbliższe. Staje się niezdolny do samodzielnego życia. W ostatnim stadium choroby człowiek nie panuje nad swymi odruchami fizjologicznymi. Około jednej trzeciej ludzi po 85 roku życia cierpi z powodu tej nieuleczalnej choroby. Nie wiadomo również, czym jest ona spowodowana.

Choroba Parkinsona - samoistna, powoli postępująca, zwyrodnieniowa choroba ośrodkowego układu nerwowego, należąca do chorób układu pozapiramidowego. Występuje ona z reguły u ludzi po 60 roku życia. Objawia się początkowo drżeniem rąk, żuchwy, ramion, twarzy. Prowadzi do spowolnienia i zaniku ruchów, upośledzenia ruchu i równowagi. Przyczyna choroby tkwi w zaniku istoty czarnej mózgu, której komórki produkują dopaminę - neuroprzekaźnik niezbędny do przekazywania sygnałów nerwowych. Jest to choroba nieuleczalna i nie wiadomo jak jej zapobiegać. Można jednak osłabić jej objawy i wydłużyć stan, kiedy człowiek w miarę normalnie funkcjonuje. W tym celu podaje się pacjentowi lewodopę - prekursor biochemiczny dopaminy - która przenika z krwi do mózgu w przeciwieństwie do dopaminy.

Choroba Creutzfeldta-Jakoba - choroba neurologiczna, której czynnikiem patogennym są najprawdopodobniej priony. Potocznie znana jest jako gąbczaste zwyrodnienie mózgu (choroba wściekłych krów). Przenosi się ona na ludzi i prowadzi do śmierci. Okres inkubacji może trwać nawet 30 lat. Choroba ta charakteryzuje się różnorodnością objawów neurologicznych, m.in. otępieniem, niedowładem i zanikiem mięśni, drgawkami oraz śmiertelnym zejściem (w ciągu kilku do kilkunastu miesięcy od pojawienia się pierwszych objawów). Zdecydowana większość zachorowań powstaje w wyniku sporadycznych, losowo zdarzających się mutacji genu. W około 15% przypadków choroba ta wywołana jest dziedzicznymi mutacjami genu. Reszta to infekcje nabyte najprawdopodobniej drogą pokarmową lub krwionośną.

Pląsawica Huntingtona - choroba genetyczna, atakująca ośrodkowy układ nerwowy. Do jej objawów należą: niekontrolowane ruchy (ruchy pląsawicze), pojawienie się drżenia rąk i nóg, zmniejszenie napięcia mięśni (nie dotyczy postaci młodzieńczej, w której napięcie mięśni jest wzmożone), zaburzenia umysłowe, otępienie, postępujące zaburzenia pamięci, zmiany osobowości, depresja. Przebieg choroby jest powolny i postępujący. Z czasem pojawiają się zaburzenia mowy i połykania, a chory staje się uzależniony od pomocy innych ludzi. Zachłystowe zapalenie płuc spowodowane zaburzeniami połykania jest pierwszą przyczyną śmierci pacjentów z HD, odpowiadając za 85% zgonów. Jak na razie nie ma skutecznych metod leczenia tej choroby. Stosuje się jednak leczenie objawowe mające na celu złagodzenie pląsawicy, omamów czy depresji.

Miastenia - przewlekła choroba, której charakterystycznym objawem jest szybkie i łatwe zmęczenie oraz osłabienie mięśni szkieletowych wskutek wadliwego przechodzenia pobudzenia z nerwu na mięsień. Przeważnie osłabieniu ulegają mięśnie powiek i gałek ocznych (podwójne widzenie, zez), mięśnie podniebienia, gardła i krtani (trudności w przełykaniu i mówieniu) oraz mięśnie tułowia (porażenie mięśni oddechowych prowadzące do niewydolności oddechowej) i kończyn. Choroba ta ma podłoże autoalergiczne. Miastenia występuje najczęściej u kobiet pomiędzy 20 a 40 rokiem życia. Leczenie polega na stosowaniu neostygminy lub środków pokrewnych, w przełomie miastenicznym i cholinergicznym stosuje się sterydy oraz plazmaferezę. U 40-50% chorych uzyskuje się znaczną poprawę po usunięciu grasicy.

Stwardnienie rozsiane - przewlekła choroba demielinizacyjna, cechująca się objawami rozsianego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. W mózgu i rdzeniu kręgowym występują liczne ogniska rozpadu osłonek mielinowych (układ odpornościowy człowieka atakuje komórki nerwowe, jakby były one ciałami obcymi - intruzami- podobnie jak bakterie). Choroba rozpoczyna się pomiędzy 20 a 40 rokiem życia. Najczęstsze objawy kliniczne to: zblednięcie odskroniowe tarcz nerwów wzrokowych, oczopląs, zniesienie odruchów brzusznych, niedowład spastyczny kończyn dolnych, niezborność móżdżkowa kończyn górnych i dolnych, parestezje. Etiologia nie jest znana. Choroba nieuleczalna, choremu podaje się leki immunosupresyjne (obniżające odporność).

Stwardnienie zanikowe boczne - nieuleczalna, postępująca choroba neurodegeneracyjna, która prowadzi do niszczenia komórek rogów przednich rdzenia kręgowego, jąder nerwów czaszkowych rdzenia przedłużonego oraz neuronów drogi piramidowej, czyli wybiórczego uszkodzenia obwodowego (dolnego) i ośrodkowego (górnego) neuronu ruchowego. Pierwszymi objawami są: zaniki mięśniowe dotyczące mięśni krótkich rąk, spastyczny niedowład kończyn dolnych oraz niekiedy cechy zespołu opuszkowego. W dalszym przebiegu pojawiają się zaniki kolejnych grup mięśniowych z charakterystycznymi drżeniami pęczkowymi oraz progresją objawów spastycznych. U pacjentów w toku rozwoju choroby dochodzi do powolnego, ale systematycznego, pogarszania się sprawności ruchowej, a w późniejszych etapach do całkowitego paraliżu i ostatecznie śmierci poprzez zatrzymanie pracy mięśni oddechowych. Ogólnie przyjmuje się, że ALS prowadzi do śmierci w przeciągu 3-5 lat. Najczęściej śmierć z powodu ALS następuje wskutek niewydolności oddechowej (paraliż mięśni oddechowych). Nie ma skutecznej metody leczenia tej choroby. Riluzol może wydłużać przeżycie i (lub) opóźnić wystąpienie niewydolności oddechowej u pacjentów z ALS, spowalniając progresję choroby.

Zapalenie wielonerwowe (polineuropatia) - zespół objawów w następstwie równoczesnego zajęcia przez proces chorobowy - przeważnie zwyrodnienie - wielu nerwów obwodowych. Objawy: bóle, cierpnięcie, niedowład, zniesienie odruchów głębokich, obniżenie wszystkich rodzajów czucia. Objawy te stwierdza się najczęściej w odcinkach odsiebnych kończyn obustronnie, zwykle symetrycznie. Przyczyną zapalenia wielonerwowego mogą być: zaburzenia metabolizmu (cukrzyca, marskość wątroby, niedobory pokarmowe), zatrucia (alkohol, ołów, arsen, tal), kolagenozy (zapalenie guzkowe tętnic), choroby zakaźne (błonica, dur, trąd), nowotwory. Często zdarza się tak, że nie udaje się ustalić żadnej przyczyny.

Encefalopatia Wernickiego - ostra lub podostra choroba, spowodowana niedoborem witamin, głównie tiaminy (witamina B1), niekiedy występuje w przebiegu alkoholizmu. Zmiany chorobowe umiejscowione są w śródmózgowiu i podwzgórzu. Objawy: zaburzenia świadomości, oczopląs, porażenia mięśni oczu oraz niezborność. Leczenie: duże dawki witaminy B1.

Padaczka (napady padaczkowe, epilepsja) - nagłe, przejściowe, synchroniczne wyładowanie grup komórek istoty szarej mózgu. Ma charakter choroby wrodzonej lub jest nabyta, np. w wyniku jakiejś choroby (np. zapalenia opon mózgowych). Atak padaczki może być gwałtowny. Jest to nagły silny skurcz wszystkich mięśni ciała (bardzo bolesny), co objawia się upadkiem chorego, utratą przytomności i wystąpieniem silnych drgawek. W czasie ataku chory przestaje oddychać, dlatego staje się siny. Po kilku minutach odzyskuje przytomność, jednak jest otępiały i źle się czuje jeszcze przez jakiś czas. Chorego leczy się preparatami zmniejszającymi napięcie ośrodkowego układu nerwowego lub chirurgicznie, gdy podłoże padaczki jest organiczne (guz, krwiak).

Cukrzyca - przewlekła choroba przemiany materii (moczówka cukrowa) dotycząca pierwotnie metabolizmu węglowodanów, a wtórnie metabolizmu tłuszczów i białek, przy obniżonej tolerancji na wprowadzane do ustroju węglowodanowe składniki pokarmowe i niezdolności do prawidłowego śródkomórkowego przetwarzania glukozy. Przyczyną cukrzycy jest niedobór lub brak aktywności insuliny - hormonu wysp trzustkowych wytwarzanego w trzustce. Jest to choroba, która atakuje układ nerwowy bardzo często (mózg, a czasami nerwy obwodowe). Jeśli chory na cukrzycę człowiek zaaplikuje sobie zbyt wysoką ilość insuliny, to dojdzie do gwałtownego spadku poziomu glukozy we krwi, w wyniku czego może dojść do niedocukrzenia mózgu i śpiączki hipoglikemicznej. Jeśli jednak u cukrzyka jest za dużo cukru we krwi, to również może dojść do śpiączki - tym razem hiperglikemicznej oraz do kwasicy.

Wodogłowie (hydrocefalia) - nadmierne gromadzenie się płynu mózgowo-rdzeniowego w powiększonych komorach mózgowych (wodogłowie wewnętrzne) i w przestrzeni podpajęczynówkowej (wodogłowie zewnętrzne). Przyczynami wodogłowia mogą być: zanik tkanki mózgowej (np. pourazowy), nadmierne wytwarzanie płynu mózgowo-rdzeniowego, zaburzenia wchłaniania płynu i upośledzenie przepływu płynu z komór mózgowych do przestrzeni podpajęczynówkowej. Wodogłowie wrodzone występuje we wczesnym dzieciństwie. Głównym jego objawem jest powiększenie się głowy, pojawiają się też: niedowłady kończyn, oczopląs, zez, niedorozwój umysłowy. Chory jest leczony operacyjnie. Jeśli wodogłowie nie jest leczone, to dochodzi do poważnego i trwałego uszkodzenia tkanki nerwowej w obrębie mózgu.

Tętniak - workowate wypuklenie ściany tętnicy mogące dochodzić do znacznych rozmiarów i objawiać się jako guz tętnicy. Przyczyną powstania tętniaka mogą być: miażdżyca i zwyrodnienie ściany tętnicy, wrodzone zmiany tętnicy, uraz. Tętniaki powstają najczęściej w aorcie i w tętnicach mózgowych. W tętniakach często powstają zakrzepy, które mogą się odrywać i powodować zator. Nagłe podwyższenie ciśnienia tętniczego (nadciśnienie) może doprowadzić do pęknięcia tętniaka sprowadzając gwałtowny krwotok, kończący się nierzadko nagłym zgonem. Leczenie operacyjne.

Tętniak śródczaszkowy (tętniak mózgu) - to miejscowe rozszerzenie światła tętnicy w następstwie wrodzonej wadliwości jej ściany. Tętniaki śródczaszkowe umiejscowione są przeważnie w obrębie koła tętniczego mózgu. Pęknięcie tętniaka śródczaszkowego jest najczęstszą przyczyną krwotoku podpajęczynówkowego (opony mózgowo-rdzeniowe). Leczenie operacyjne.

Są trzy rodzaje udarów:

- udar mózgu spowodowany krwotokiem śródmózgowym

- krwotok podpajęczynówkowy

- zawał mózgu

Udar krwotoczny mózgu (krwotok mózgowy) - udar spowodowany przedostaniem się krwi poza naczynie mózgowe. W konsekwencji doprowadza to do niszczenia tkanki przez wynaczynioną krew. Najczęściej dochodzi do tego wskutek pęknięcia drobnych tętnic mózgowych w przebiegu nadciśnienia tętniczego. Inną przyczyną mogą być nieprawidłowości naczyń (tak zwane malformacje naczyniowe, naczyniaki).

Krwotok podpajęczynówkowy (podpajęczy) - jest to krwotok do przestrzeni płynowych otaczających mózg. Najczęściej jest spowodowany pęknięciem tętniaka, czyli nieprawidłowego poszerzenia dużych tętnic przebiegających na podstawie i powierzchni mózgu. W zależności od umiejscowienia tętniaka może z nim współistnieć krwotok mózgowy.

Zawał mózgu (rozmięknienie) - martwica tkanki mózgowej spowodowana niedokrwieniem w następstwie całkowitego lub częściowego zamknięcia światła tętnicy przez zakrzep lub zator. Przyczyną zawału może być zwężenie tętnic w przebiegu miażdżycy. Obraz kliniczny zawału zależy od przyczyny niedokrwienia oraz od obszaru, który uległ rozmięknieniu.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych - choroba wywoływana przez wirusy lub bakterie, rzadziej przez pierwotniaki, pasożyty i niektóre leki, obejmująca opony mózgowo-rdzeniowe, a często nawet przylegające do nich części mózgowia i rdzenia. Podstawowe objawy to bóle głowy, wymioty i objawy oponowe (sztywność karku, objaw Brudzińskiego). Mogą też występować: gorączka, senność, śpiączka, podwójne widzenie, zaburzenia mowy, porażenie mięśni, padaczka. Zapalenie bakteryjne, częściej dotyka dzieci niż dorosłych, szerzy się drogą kropelkową. Objawy: ból gardła, gorączka, ból głowy, sztywność karku i wymioty. Na ciele pojawia się krwistoczerwona wysypka. W ciągu jednego dnia od początku choroby może rozwinąć się ciężki stan, prowadzący do śpiączki i śmierci.

Rwa kulszowa - rwący ból pośladka, tylnej powierzchni uda, bocznej lub przedniej powierzchni podudzia promieniujący do palców stopy. Z reguły przyczyną rwy kulszowej jest wypadnięcie jądra miażdżystego tarczy międzykręgowej na poziomie L4-L5 lub L5-S1 (dyskopatia). Innymi przyczynami rwy kulszowej mogą być: stany zapalne, nowotworowe, pourazowe, gruźlica, choroby reumatyczne. Leczenie zależne od przyczyny, a w zaawansowanej dyskopatii - operacyjne. Nieleczony ciągły ucisk nerwu kulszowego może doprowadzić do niedowładu i porażenia.

Rwa ramienna - wywołana jest uciskiem krążków międzykręgowych (zwyrodniałych) na korzeń nerwów szyjnych.

Klasterowy ból głowy - ból głowy, który występuje znacznie rzadziej niż migrena lub bóle głowy typu napięciowego. W wielu przypadkach pozostaje nierozpoznany. Często bywa mylony z migreną czy nerwobólem.. Napady bólowe występują okresowo. Okresy te zwane rzutami lub klasterami pojawiają się w różnych odstępach czasu (najczęściej 1-2 rocznie) i trwają z różną długością, nawet do kilku miesięcy. Również długość napadów bólu jest rozmaita. Bardzo silny ból, który zlokalizowany jest zwykle po jednej stronie w okolicy oczodołu może trwać od kilku minut do trzech godzin. W ciągu doby (częściej w nocy) może wystąpić do 8 napadów. Na ogół ból określany jest jako świdrujący, kłujący, palący czy żrący. Niekiedy może on promieniować do szczęki, karku lub ramienia. Mogą mu towarzyszyć: łzawienie i zaczerwienienie spojówek, pocenie twarzy, wyciek i uczucie zatkania nosa, opadanie powieki i zwężenie źrenicy po stronie występowania bólu (zespół Hornera). W czasie bólu chorzy zazwyczaj chodzą wkoło, bywają pobudzeni. Klasterowe bóle głowy mogą wystąpić w każdym wieku, nawet u małych dzieci, jednak najczęściej rozpoczynają się około 20-30 roku życia. Kilkakrotnie częściej dotyczą mężczyzn. Przyczyna nie jest do końca wyjaśniona.

Migrena - powtarzający się, najczęściej jednostronny, pulsujący ból głowy. Migrena trwa zazwyczaj od 4 do 72 godzin. Charakteryzuje się różnym stopniem nasilenia i częstotliwością występowania. Bóle nasilają się pod wpływem emocji lub wysiłku fizycznego. Występuje światłowstręt (fotofobia), nadmierna wrażliwość na dźwięki (fonofobia) i zapachy, występują też nudności i wymioty. Niekiedy przed wystąpieniem epizodu migrenowego, może pojawić się tzw. Aura w postaci parestezji, ubytków w polu widzenia, pojawienia się mroczków, niedowładu, afazji.

Bardzo niebezpieczne i trudne do wyleczenia są nowotwory układu nerwowego atakujące mózg oraz rdzeń kręgowy. Często są to nowotwory niezłośliwe, takie jak oponiaki albo nerwiaki, które nie wywołują nieodwracalnych uszkodzeń mózgu. Glejaki są natomiast nowotworami złośliwymi, niszczącymi tkankę nerwową.

HIGIENA UKŁADU NERWOWEGO

Życie każdej jednostki upływa w zespole określonych, względnie stałych warunków mieszkaniowych, rodzinnych, środowiskowych, koleżeńskich. Całokształt tych warunków nazywamy stereotypem zewnętrznym. Pod wpływem tych warunków, do których przywykliśmy, kształtuje się nasz stereotyp dynamiczny - tzn. zorganizowany i zrównoważony układ procesów wewnętrznych skierowanych na zewnątrz, stanowi on możliwie doskonałe przystosowanie do środowiska, w którym różne czynności, nawet te bardzo złożone, wykonywane są szybko, precyzyjnie i bez wysiłku, jakby automatycznie.

Stałość warunków i unormowany tryb życia dają poczucie spokoju, bezpieczeństwa i pewności. Są to podstawowe warunki higieny układu nerwowego.

Wykształcenie się silnie utrwalonego stereotypu dynamicznego utrudnia przystosowanie się do nowych sytuacji. Zbyt gwałtowne zmiany, zwłaszcza u ludzi młodych, starych i słabszych nerwowo, mogą doprowadzić do zaburzeń nerwowych. Nieprzydatność wyuczonych wcześniej umiejętności w nowych warunkach, niemożność szybkiego tworzenia nowych przystosowań wywołuje objawy nerwicowe. Odbija się to na całokształcie funkcjonowania różnych układów i całego organizmu, powstają wtedy schorzenia na tle nieprzystosowania: nadciśnienie, zaburzenia funkcji serca, choroby wrzodowe przewodu pokarmowego i nerwice.

Praca umysłowa i fizyczna są fizjologicznymi konsekwencjami budowy organizmu. Warunkiem utrzymania jego wysokiej wydajności jest zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem a odpoczynkiem.

Zaleca się dbanie o układ nerwowy poprzez:

- wysypianie się (małe dzieci - 12h snu, nastolatkowie - 9h, dorośli - 6-8h)

- zachowanie odpowiedniego rytmu snu

- unikanie alkoholu, papierosów, narkotyków i innych używek

- umiarkowane picie kawy

- ostrożność podczas prac z substancjami chemicznymi np. pestycydami, farbami, klejami, proszkami

- prawidłowe odżywianie

- wypoczynek, najlepiej na świeżym powietrzu

- przebywanie w dobrze wietrzonych pomieszczeniach

- unikanie stresów

- nie przepracowywanie się

- unikanie hałasów

METODY BADAŃ GŁOWY

Rezonans magnetyczny głowy jest szczególnie pomocny w diagnostyce zmian guzowatych mózgowia, w przypadku których badanie tomografem komputerowym jest niewystarczające. Wykorzystuje się je w ocenie przestrzeni płynowych, jak również w przypadku zaburzeń neurologicznych o niewyjaśnionej etiologii. Badania przy użyciu rezonansu magnetycznego są stosowane także przy schorzeniach demielinizacyjnych (np. przy stwardnieniu rozsianym), degeneracyjnych, a także schorzeniach kątów mostowo-móżdżkowych. Badanie z użyciem rezonansu magnetycznego pozwala na wykonanie obrazowania wielopłaszczyznowego, co znacznie poszerza zdolność diagnostyczną. Rezonans magnetyczny głowy pozwala także na lepsze diagnozowanie przysadki mózgowej. Do rezonansu magnetycznego głowy nie jest konieczne specjalne przygotowanie, jednak trzeba zdjąć metalowe części garderoby i przedmioty, które mogą ulec rozmagnesowaniu. Warto także włożyć wygodny strój (zalecany jest dres), aby czuć się komfortowo podczas badania. Po ułożeniu się na ruchomym stole pacjent wjeżdża do tunelu skierowany głową w jego kierunku. Przez czas trwania badania nie należy się poruszać, ponieważ może to zniekształcić obraz i uniemożliwić ocenę diagnostyczną. Przez cały czas pacjent ma kontakt z personelem wykonującym badanie poprzez mikrofon oraz kamerę.

Tomografia komputerowa (TK) jest rodzajem tomografii rentgenowskiej, która wykorzystuje złożenie projekcji obiektu wykonanej z różnych kierunków do utworzenia obrazów przekrojowych (2D) i przestrzennych (3D). Urządzenie do TK nazywamy tomografem, a uzyskany obraz tomogramem. Tomografia komputerowa głowy jest wykonywana w celu rozpoznania udarów mózgu, nieurazowych zmian w centralnym układzie nerwowym, takich jak tętniak, krwawienie, wodogłowie. W przypadku podejrzenia guza mózgu jest jednym z najczęstszych wskazań do wykonania badania komputerowego głowy. Jest to niezastąpiona metoda diagnostyczna w świeżych urazach czaszki wykonywana najczęściej na dyżurach w szpitalach w trybie pilnym. Pozwala ona na m.in. łatwe wykrycie krwiaków pourazowych. W nagłych przypadkach badanie jest wykonywane bez kontrastu.

Elektroencefalografia (EEG) to nieinwazyjna metoda diagnostyczna służąca do badania bioelektrycznej czynności mózgu za pomocą elektroencefalografu. Badanie polega na odpowiednim rozmieszczeniu na powierzchni skóry czaszki elektrod, które rejestrują zmiany potencjału elektrycznego na powierzchni skóry, pochodzące od aktywności neuronów kory mózgowej i po odpowiednim ich wzmocnieniu tworzą z nich zapis - elektroencefalogram. Jeśli elektrody umieści się bezpośrednio na korze mózgu (np. podczas operacji) badanie nosi nazwę elektrokortykografii (ECoG). EEG jest wykorzystywane do pomocy w diagnostyce i określaniu typu następujących schorzeń: padaczki, stanu splątania, urazów głowy, guzów mózgu, zakażeń, chorób zwyrodnieniowych, zaburzeń metabolicznych wpływających na mózg, zaburzeń snu i świadomości, potwierdzeniu śmierci mózgu u pacjentów w śpiączce.

RTG głowy (czaszki) wykonuje się w płaszczyźnie czołowej, strzałkowej jako zdjęcia półosiowe potyliczno-czołowe oraz zdjęcie podstawy czaszki. Jest ono wykonywane w celu rozpoznania zmian kostnych, oceny kształtu i wielkości siodła tureckiego, zwapnień, ciał obcych i powietrza w jamie czaszki.

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego bywa nieodzowne w diagnostyce chorób ośrodkowego układu nerwowego. Zmiany w parametrach płynu mózgowo-rdzeniowego występują przy zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, guzach mózgu, udarze mózgu czy krwotoku wewnątrzczaszkowym. Płyn mózgowo-rdzeniowy zwykle pobiera się poprzez nakłucie odcinka lędźwiowego. Osoba badana leży na boku i proszona jest, aby jak najmocniej wygięła grzbiet, celem uwidocznienia kręgosłupa. Fragment skóry pacjenta, w którym dojdzie do nakłucia zostaje dokładnie odkażony spirytusem, a później jodyną. Miejsce to znieczula się lignokainą, a następnie lekarz wbija igłę punkcyjną w przestrzeń, gdzie znajduje się płyn i analizuje ciśnienie śródczaszkowe oraz drożność kanału kręgowego. Pomiar jest możliwy dzięki urządzeniu zwanego manometrem, który połączony jest z igłą punkcyjną. Na zakończenie badania lekarz pobiera kilkanaście mililitrów płynu mózgowo-rdzeniowego, wyjmuje igłę i nakłada jałowy opatrunek na miejsce, w którym była wbita.

PŁEĆ MÓZGU

Różnice anatomiczne mózgu ludzkiego:

1. Mózg kobiety jest mniejszy niż mężczyzny.

2. Kora prawej półkuli mózgu jest grubsza u mężczyzn, natomiast kora lewej półkuli jest grubsza u kobiet.

3. Mózg męski jest zwykle bardziej wyspecjalizowany.

4. Ośrodki językowe u kobiet są bardziej skoncentrowane z przodu lewej półkuli, u mężczyzn są bardziej rozrzucone z przodu i z tyłu lewej półkuli.

5. U kobiet jest więcej materii białej, ale mniej szarej.

6. U kobiety prawy płat ciemieniowy jest większy niż lewy, u mężczyzn lewy płat ciemieniowy jest większy niż prawy.

7. U mężczyzn występuje głównie testosteron, u kobiet estrogen, progesteron, oksytocyna. Testosteron do powstania mózgu męskiego jest niezbędny.

8. Mężczyźni rymują przede wszystkim lewą półkulą mózgu, kobiety obydwiema.

9. Jeżeli chodzi o intelekt, to kobiety są lepsze w sferze werbalnej, natomiast mężczyźni wykazują większą sprawność w orientacji przestrzennej i zadaniach abstrakcyjnych.

10. Mężczyźni bardziej interesują się rzeczami, a kobiety ludźmi.

11. W sferze emocjonalnej mężczyźni mają większe skłonności do agresji, kobiety do współczucia i pomocy innym.

12. Mężczyźni traktują seks raczej w kategoriach sportu, dla kobiet wiąże się on bardziej z intymnością i uczuciem.

13. Ambicje mężczyzn motywują ich w kierunku rywalizacji i pięcia się po drabinie hierarchii, ambicje kobiet skłaniają je do współpracy i opieki. Różnice te są efektem ewolucji biologicznej: mężczyzna polował (wymagana orientacja przestrzenna i agresywność), kobieta wychowywała potomstwo.

14. Prawdopodobieństwo utraty mowy po uszkodzeniu lewej półkuli jest u kobiet o wiele mniejsze niż u mężczyzn.

Bardzo ciekawym zjawiskiem jest lateralizacja - teoria, że każda z półkul jest wyspecjalizowana w innych funkcjach. Dokonuje się ona w ciągu całego życia.

15. U mężczyzn lateralizacja umiejętności językowych i przestrzennych jest wyraźniejsza niż u kobiet, u których funkcje te są bardziej równomiernie rozłożone w obu półkulach mózgowych.