Wykład 1. Obszar zainteresowania socjologii jako nauki

1. Wiedza przedsocjologiczna (potoczna) – główne tezy i założenia.

Życie gromadne stało się źródłem wiedzy opartej na doświadczeniu i obserwacji zjawisk zachodzących w stadzie oparte na wiedzy intuicyjnej

Pierwsza rewolucja naukowa – narodziny systemów filozoficznych , w ramach których nastąpiło oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury – starożytna Grecja (Platon, Arystoteles, Sokrates)

Normatywny i finalistyczny punkt widzenia - filozofów interesowało bardziej to, jak być powinno, niż to jak jest (np. projekt idealnego państwa wg. Platona).

Woluntaryzm - wiara we wszechmoc władcy, uważano, że panujący władca może w dowolny sposób kształtować formę państwa i społeczeństwa, że rzeczywistość społeczna jest całkowicie nieprzewidywalna i można dokonywać jej oceny tylko ex post, wierzono, że Opatrzność może zmieniać bieg ludzkich spraw.

Koncentracja uwagi na państwie i władzy - społeczeństwo było utożsamiane z państwem.

Cechy wiedzy potocznej:

1. Każdy człowiek rozporządza pewną wiedzą o tym jak jest skonstruowany świat społeczny go otaczający.

2. Na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego wycinka rzeczywistości, z jakim mamy bezpośrednio do czynienia.

3. Tworzy się poprzez wymianę doświadczeń.

4. Opiera się na stereotypach, wartościowaniu i uogólnieniach.

2. Cechy socjologicznej wiedzy naukowej. –

Niezadowolenie się samym opisem ale dążenie do wyjaśnienia badanego zjawiska przy wykorzystaniu istniejących teorii

Przestrzeganie reguł postępowania badawczego:

• określenie problemu badań;

• zebranie danych i umożliwienie kontroli ich rzetelności;

• odróżnienie twierdzeń opartych na faktach od tych, które są tylko domysłami oraz dopasowanie stopnia formułowanych twierdzeń do zakresu danych stanowiących ich podstawę.

Neutralność i powstrzymywanie się od wartościowania (czy coś jest dobre czy zły tylko że wpływa na określone procesy, zachowania).

3. Druga rewolucja naukowa – cechy.

• ukształtowanie się pojęcia społeczeństwa, które przestało być synonimem państwa;

• oddzielenie porządku społecznego od porządku politycznego;

• odejście od wiedzy potocznej a poszukiwanie wiedzy naukowej.

4. Historyczne uwarunkowania kształtowania się socjologii jako nauki.

Odkrycia geograficzne - Zmiana paradygmatu o wyłącznym istnieniu europejskich form życia, odkrycie nowych kultur wpłynęło na pojawienie się dyskryminacji

Rewolucja przemysłowa - Pojawienie się wielkiego przemysłu oraz kapitalizmu spowodowało zmiany struktury społecznej i mobilność ludności ze wsi do miast

5. Rewolucja francuska jako punkt zwrotny w postrzeganiu społeczeństwa.

Rewolucja Francuska (1789-1799) - Obalenie burżuazyjnego systemu politycznego i zmiana starego ładu społecznego ukazały następujące zjawiska: Spontaniczność działań społeczeństwa i brak nad nim kontroli,

Zniesienie przywilejów i zagwarantowanie konstytucyjnej równości obywateli nie kładzie kresu nierównościom społecznym,

Zmiana systemów politycznych nie wpływa na likwidację problemów społecznych, co pozwoliło dostrzec, że społeczeństwo jest tworem odrębnym od państwa

6. Socjologia pozytywistyczna.

A. Comte tworząc koncepcje nauki społecznej, uważał, iż socjologia ma badać fakty i tylko fakty, a na tej podstawie ma formułować prawa ogólne. W ten sposób stworzył nurt socjologii pozytywistycznej.

Socjologia scjentystyczna/pozytywistyczna:

- Zjawiska społeczne są ze sobą powiązane, rządzą nimi określone prawidłowości oraz obiektywne prawa.

-Cechuje ją niechęć do metafizyki, przywiązanie wagi do precyzji języka i nacisk na empiryczną sprawdzalność wszelkich twierdzeń teoretycznych.

-Obowiązkiem badacza jest obiektywność powinien on powstrzymywać się od oceniania przedmiotu badań w kategoriach dobry-zły.

7. Socjologia humanistyczna.

-Świat nieustannie się tworzy, w procesie interakcji podmiotów obdarzonych świadomością, nie jest więc czymś zewnętrznie danym.

-Socjologia ta skupia uwagę na tym, jak aktorzy widzą i interpretują świat.

-Podważa ona pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym, na podobieństwo praw rządzących światem przyrody.

-Regularności występujące w życiu społecznym to efekt funkcjonowania norm, reguł i wzorów zachowań.

-Nie jesteśmy na nic skazani, wiele zależy od nas samych
i powinniśmy mieć świadomość istnienia wielu potencjalnych możliwości.

8. Rozwój socjologii w USA.

W USA wykłady z socjologii pojawiały się na niektórych uniwersytetach już w latach 70. XIX wieku, pierwsza katedra socjologii powstała na uniwersytecie w Chicago w 1882 roku.

-Pojawienie się nurtu o nazwie funkcjonalizm strukturalny związanego z nazwiskami Talcota Parsonsa (1902-1979) i Roberta Mertona (ur. 1910 r.).

-Widoczna była wtedy perspektywa makrospołeczna oparta na postrzeganiu społeczeństwa jako zorganizowanego systemu, który jest czymś więcej niż sumą jednostek społecznych ale pełni określone funkcje. Funkcjonalizm niestety nie uwzględniał zmiany społecznej

-Drugi nurt dominujący w socjologii amerykańskiej to empiryzm logiczny, którego czołową postacią był Paul Lazasrfeld (1901-1976). Centrum uwagi tego nurtu skupiała metodologia badań społecznych.

-Trzeci nurt socjologii amerykańskiej to marksizm, bazujący na społeczeństwie widziany jako całość uwikłaną w konflikty klasowe.

9. Polska socjologia okresu międzywojennego i powojennego.

W Polsce instytucjonalizacja socjologii rozpoczęła się
w latach 20. XX wieku. W roku akademickim 1919-1920 powstała katedra socjologii na UW, której kierownikiem został prof. Leon Petreżycki, a w roku 1920 na UAM, gdzie jej kierownictwo objął prof. Florian Znaniecki.

Socjologia jako odrębny kierunek studiów została uznana w 1930 roku. W tym samym roku powstał „Przegląd Socjologiczny” i Polskie Towarzystwo Socjologiczne.

Dominacja Uniwersytetu Łódzkiego, na którym w 1946 roku reaktywowano edukacją na kierunku socjologia oraz wydawnictwo Przeglądu Socjologicznego – kontynuacja socjologii przedwojennej

W roku akademickim 1948/49 miał miejsce ostatni nabór na tym kierunku, w miejsce którego władze socjalistyczne nakazały edukacją na kierunku marksizm-leninizm.

W roku 1956 wznowiono rekrutację na kierunku socjologia, której nadano nową nazwę: socjologia marksizmu. W istocie był to wyłącznie kamuflaż dla prawdziwej działalności katedr, które coraz bardziej ulegały wpływom socjologii amerykańskiej.

10. Socjologia pozytywistyczna Augusta Comte’a.

Francuski filozof żyjący w latach 1798-1857, autor sześciotomowego dzieła Kurs z filozofii pozytywnej z 1830 roku, w którym dokonał syntezy dotychczasowej wiedzy naukowej, postulując rozszerzenia jej obszaru o wiedzę na temat zjawisk społecznych. Początkowo socjologię nazwał fizyką społeczną

Według Comte’a świat przyrody i świat człowieka stanowią jedność, dlatego socjologia musi być oparta na tych samych prawach, jakie obowiązują w przyrodzie, opartych na badaniach porównawczych.

Postrzegał on społeczeństwo jako wielki skomplikowany organizm,
w którym anatomię powinna badać statyka społeczna, a fizjologią – dynamika społeczna.

W jego poglądach podstawę społeczeństwa tworzą nie jednostki – ludzie ale grupy społeczne, wśród których najistotniejsza jest rodzina.

Dokonał również ustalenia hierarchii nauk, wśród których socjologia znalazła się na jej szczycie.

11. Definicja i typologia społeczeństwa.

12. Przedmiot zainteresowania socjologii.

-Wszelkie formy życia zbiorowego w ramach jednego narodu czy państwa, oparte na zasadzie odrębności, utrzymujące swój byt przez dłuższy okres.

-Ogół instytucji i urządzeń zapewniających ludziom wspólne zaspokajanie potrzeb, zorganizowane współżycie i rozwój.

-Społeczeństwo uważane jest także za system grup społecznych wzajemnie zależnych, podlegających przeobrażeniom.

13. Społeczeństwo nowoczesne i tradycyjne.

14. Modernizacja społeczna.

1. Społeczeństwo tradycyjne i nowoczesne.

Społeczeństwo tradycyjne (przedkapitalistyczne) -

Cechy charakterystyczne:

• przewaga w strukturze produkcyjnej obszarów nierozwiniętych;

• wielka liczba chłopskich gospodarstw rodzinnych objętych przez stosunki przedkapitalistyczne;

• oddziaływanie metropolii na peryferie – rozkładanie gospodarki tradycyjnej i hamowanie rozwoju kapitalizmu

Typ pierwszy – wschodni - Jakość życia oparta na przynależności społecznej do określonego segmentu, warstwy oraz na prestiżu. Związek życia społecznego z religią.

Typ drugi - zachodni - Oparty na produkcji i konsumpcji dóbr. Jakość życia wiąże się z akumulacją zasobów. Religia raczej nie wpływa na życie społeczne.

Społeczeństwo nowoczesne

Jego cechą charakterystyczną jest modernizacja społeczna, czyli przejście od społeczeństwa tradycyjnego (przedkapitalistycznego) do nowoczesnego (kapitalistycznego) industrialnego lub postindustrialnego.

Cechy charakterystyczne modernizacji społecznej:

-polega na uruchomieniu mechanizmów racjonalizacji działalności gospodarczej;

-dominacja oparta jest na sile materialnej;

-wyraźne struktury klasowe i wyraźna przynależność do nich.

Na modernizację wg Smelsera składają się następujące powiązane ze sobą procesy zachodzące w następujących sferach :

W technologii – przejście od technik prostych i tradycyjnych do wykorzystania wiedzy naukowej

W rolnictwie – od gospodarki naturalnej do masowej produkcji płodów rolnych

W przemyśle – zastąpienie siły ludzkiej i zwierzęcej, pracą ludzi przy napędzanych energią maszynach (industrializacja)

W układach ekologicznych - migracje wewnętrzne ze wsi do miast

W społeczeństwach nowoczesnych zjawisko modernizacji społecznej wpływa na dyferencjację strukturalną, czyli powstawanie wyspecjalizowanych i autonomicznych jednostek społecznych.

-Funkcje oświatowe wypełniane przez rodzinę przejmuje szkoła

-Produkcja rodzinna zastępowana jest przez fabryczną

-Wymiana oparta na zasadach nieekonomicznych zastępowana jest przez rynek

-Mniejsze znaczenie niż w społeczeństwach tradycyjnych przypisuje się do pozycji społecznej

-Integracja – rosnącemu podziałowi pracy towarzyszy rozwój mechanizmów harmonizujących i utrwalających interakcje jednostek o zróżnicowanych interesach

Zaburzenia społeczne – niszczone są tradycyjne sposoby działania, wzory, normy, wartości, co powoduje anomię

15. Herbert Spencer, Karol Marks, Emil Durkheim, Max Weber – założenia naukowe teorii społeczeństwa.

Herbert Spencer - Twórca ewolucjonizmu - Uważał, że społeczeństwo powstaje i rozwija się w ciągłym procesie ewolucji. Ewolucji podlega też cała rzeczywistość materialna. Uważał, że instytucje społeczne, tak jak rośliny i zwierzęta, przystosowują się w sposób pozytywny do swojego środowiska, przyjął też Darwinowski pogląd, że w świecie społecznym zachodzi proces doboru naturalnego.

Karol Marks - Twórca teorii konfliktu klasowego - Prekursor naukowego socjalizmu i materializmu historycznego.

-Twórca teorii konfliktu opartego na nierównościach klasowych.

-Nierówności klasowe są funkcją nierównomiernej redystrybucji wytworów pracy ludzkiej.

-Podział na dwie klasy: pracującą – proletariat i właścicieli.

-Analiza socjologiczna powinna skupiać się więc na wszelkich nierównościach i napięciach.

Emile Durkheim - Twórca mikrosocjologii na poziomie jednostek społecznych – „O podziale pracy społecznej” Durkheim wyróżnił dwa typy więzi/solidarności społecznej: mechaniczną i organiczną.

Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne.

Fakty społeczne – wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu.

a) Materialne fakty społeczne – Społeczeństwo – Strukturalne składniki społeczeństwa np. kościół, instytucje itd. – morfologiczne składniki społeczeństwa np. rozmieszczenie ludności, kanały informacyjne itd.

b) Niematerialne fakty społeczne – Moralność – Świadomość zbiorowa – Wyobrażenie zbiorowe – Prądy społeczne

Max Weber - Prekursor teorii zmiany społecznej - Postulował, aby nadać naukom społecznym ścisły i obiektywny charakter poprzez opracowywanie specyficznej dlań metodologii i filozofii nauki (np. koncepcja typów idealnych), opisywanie ich jak najbardziej precyzyjnym oraz prowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań. Swoją teorię socjologiczną Weber buduje na pojęciu działaniu. Weber wierzył jednak, że człowiek w większości przypadków nie zachowuje się racjonalnie.

16. Główne nurty i prekursorzy socjologii.

Współczesne nurty socjologii

-Socjologia bada ludzkie zachowania społeczne, związki między ludźmi, rezultaty działalności społecznej; tworzy teorie wyjaśniające życie społeczne.

-Wykorzystując badania empiryczne wypracowuje teorie i pewne uogólnienia, które faktom dającym się zbadać nadaje sens. Jednakże z uwagi na skomplikowaną ludzką naturę badania socjologiczne różnią się od przyrodniczych.

Georg C. Homas, Talcott Parsons, Robert K. Merton, Erving Goffman, Charles H. Cooley, Georg Simmel i ci wypisani w punkcie 15.

Wykład 2. Kultura jako wyróżnik człowieka

1. Źródła poznawcze socjologii kultury.

Podstawy teoretyczne tej dziedzinie wiedzy nadał Emil Durkheim, który twierdził, że podstawą funkcjonowania społeczeństw są fakty społeczne, czyli normatywne i aksjologiczne przekonania i reguły, dzielone przez całą zbiorowość, na które składają się takie obszary jak, moralność, religia i prawo.

2. Kultura i cywilizacja.

Edward Burnett Tylor autor dzieła z 1871 roku Cywilizacja pierwotna– zdefiniował kulturę w następujący sposób: kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka, jako członka społeczeństwa.

Jacques Maritain stwierdza, że: (…) kultura
i cywilizacja stały się niemal synonimami (…) jednak kultura odnosi się do życia rozumnego i moralnego, natomiast cywilizacja do życia politycznego i organizacyjnego.

Uogólniając, o kulturze mówimy wtedy, ilekroć człowiek trudzi się nad samym sobą, natomiast ilekroć przekształca świat, mówimy o cywilizacji.

Kultura - Składniki kultury niematerialnej, czyli: tradycje, systemy symboli, zwyczaje i obyczaje, ład aksjo - normatywny (systemy norm i wartości), religia, historia, sztuka, mity i wierzenia.

Cywilizacja - Składniki kultury materialnej, czyli artefakty kultury – wytwory pracy ludzi służące podnoszeniu standardów życia (np. technologie).

3. Definicje i zakres pojęciowy kultury.

Etymologiczne korzenie pojęcia kultura sięgają starożytnego Rzymu, kiedy za sprawą Cycerona po raz pierwszy zdefiniowano jako uprawę ziemi, hodowlę, czyli przekształcanie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka. Od tej pory termin kultura utożsamiano z pielęgnowaniem umysłu, kształceniem, doskonaleniem dążącym do wykreowaniu w jednostce ludzkiej ideału człowieczeństwa posługującego się językiem, jako narzędziem przekazu treści kulturowych zarówno w czasie rzeczywistym, jak i z pokolenia na pokolenie.

Wg J. G. Herdera pojęcie kultura pojmowane jest, jako etap ewolucyjnego procesu bytu związany z powstawaniem gatunku ludzkiego, na gruncie genetycznym, czyli realizuje się na drodze tradycji – przekazywania dorobku między jednostkami i pokoleniami, natomiast w aspekcie organicznym, tradycji odpowiada zdolność recepcji, czyli przyjmowania dziedziczonych elementów

Na Drugim Soborze Watykańskim przyjęto następująca definicję: kulturą oznacza się wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania poddać sam świat pod swoją opiekę (władzę); czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie jak i w całej społeczności państwowej i narodowej poprzez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziejach w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia w tym celu, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości.

4. Składniki kultury.

Wg. Heinricha Rickerta - kultura obejmuje wszystko, cokolwiek człowiek bezpośrednio wytwarza, działając zgodnie z podlegającymi wartościowaniu celami, lub, jeżeli chodzi o już istniejącą rzeczywistość – wszystko, co przynajmniej jest świadomie podtrzymywane w imię określonych wartości.

5. Płaszczyzny kultury.

Płaszczyzna materialna – oparta na artefaktach, czyli materialnych elementach ludzkiej twórczości

Płaszczyzna behawioralna – oparta na zachowaniach motorycznych

Płaszczyzna psychologiczna – oparta na postawach, wartościowaniu, ocenach i znaczeniach nadawanych przez człowieka przedmiotom materialnym i niematerialnym

Płaszczyzna aksjonometryczna – oparta na systemach norm i wartości

6. Kultura materialna i niematerialna.

	Kultura materialna	Kultura niematerialna
J. H. Turner	Wytwory ludzkie	Sposoby organizacji
N. Goodman	Wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa	Duchowe wytwory społeczeństwa przekazywanych przez pokolenia
A. Giddens	Symbole, przedmioty i narzędzia	Wierzenia, przekonania, idee i wartości

7. Kultura wg G. Hofstede.

Kultura jest pewnym wyrafinowaniem intelektualnym, którego przejawem są takie elementy, jak wykształcenie, sztuka i literatura. Kultura numer jeden

Kultura jako zaprogramowanie umysłu - kształtuje rozwój intelektualny jednostek społecznych, jego zdolności, kompetencję kulturową i komunikacyjną. Kultura numer dwa

8. Kultura symboliczna.

Wg Jonathana H. Turnera czytamy, że: kultura jest sumą systemów symboli w całej ludzkiej populacji

Jest to sfera czynności, wartości i przeżyć autotelicznych nie związanych z zaspokojeniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społeczeństwa.

Do sfer kultury symbolicznej należą głównie:

-sztuka;

-zabawa;

-nauka;

-religia.

Systemy symboli stanowią samo centrum zainteresowania kultury symbolicznej, której sferą immanentną jest odrębność człowieka - Jerzy Mikułowski Pomorski

Symbole wg G. Hofstede - słowa, gesty, obrazy lub przedmioty, które mają szczególne znaczenie i są rozpatrywane tylko przez członków danej kultury

9. Kultura masowa.

Kultura masowa narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz z industrializmem i urbanizacją.

Odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł oraz do jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich.

Przedmiotem dotychczasowych badań nad kulturą masową są zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej działalności ludzkiej związane z oddziaływaniem i treściami rozpowszechnianymi przez środki masowego przekazu.

Społeczne warunki rozwoju kultury masowej:

1. Zurbanizowanie społeczeństwa (dominacja wielkich ośrodków miejskich w życiu całego kraju)

2. Rozwój techniki (masowa produkcja)

3. Kształtowanie się typu masowego odbiorcy, którego kwalifikacje są w pewnym zakresie standaryzowane - by drukować milionowy dziennik potrzeba milionów ludzi, którzy umieją czytać.

4. Zapewnienie szerokim masom czasu wolnego od pracy, który można poświęcić na korzystanie z dóbr kultury symbolicznej.

10. Wielokulturowość.

XXI wiek jest wiekiem wielokulturowości – wiekiem styku, dialogu i ścierania się różnych kultur, ich wzajemnych relacji, oraz konieczności współistnienia społeczeństwa danego kraju - Monika Kozień

Andrzej Szahaj - ideologia wielokulturowości jest odpowiedzią na trapiącą ludzi niepewność w zautonomizowanym i ryzykownym świecie płynnej ponowoczesności

Pluralizm kulturowy - Według Petera Kivisto, Johna Rexa czy Leo Kupera, społeczeństwa pluralistyczne to takie, w których różne grupy etniczne żyją obok siebie, nie kontaktując się ze sobą poza ogólnie pojmowanym rynkiem.

Multikulturowość (wielokulturowość) - Jest to koegzystencja różnych grup kulturowych w obrębie danego państwa, co wiąże się z problemem pogodzenia różnic kulturowych (dotyczących m.in. tradycji, dziedzictwa, wierzeń, wartości, pochodzenia etnicznego) i dopuszczenia mniejszości etnicznych, religijnych czy seksualnych do równoprawnego uczestnictwa w życiu kulturalnym i politycznym kraju

Transkulturowość - koncepcja, która została stworzona przez filozofa Wolfganga Welscha. Mówi, że dzisiejsze kultury w dużej mierze charakteryzuje mieszanie, przenikanie i hybrydyzacja, a kultury nie mają już sugerowanej wcześniej formy jednorodności i odrębności.

11. Relatywizm kulturowy.

Twórcą teorii relatywizmu kulturowego był Franz Boas - Relatywizm kulturowy to taka postawa poznawcza, która zakłada poznawanie i rozumienie innych kultur według właściwych danej kulturze kategorii i wartości, które w dużym stopniu zawarte są w werbalnym i niewerbalnym sposobie wyrażania myśli.

Relatywizm kulturowy klasyfikowany jest w dwóch płaszczyznach:

Poznawczej – opartej na poznaniu obcej kultury w jej własnych kategoriach Poznanie innej kultury podkreśla rangę edukacji pro kulturowej.

Etycznej – opartej na unikaniu osądzania i wartościowania na kultury gorsze Etyka pozwala uniknąć wszelkich negatywnych zjawisk wpływających na konflikty kultur.

Zakłada również, że kultury są ze sobą nieporównywalne i nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od kontekstu społecznego, z którego się wywodzą.

12. Tolerancja.

Etymologicznie wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo tolera oznacza wspierać, utrzymywać i chronić, a także wytrzymywać, znosić i cierpieć.

Opiera się na ideach i zasadach szacunku oraz akceptacji wszelkiej odmienności.

Istotą tolerancji jest więc prawo człowieka do postępowania zgodnego z wyrażanymi przez niego przekonaniami, nawet, jeśli nie podobają się one innym.

Prekursorem idei tolerancji był Perykles, który uznał, że stanowi ona jedną z podstaw stabilności demokratycznego państwa.

Dwie współczesne perspektywy pojęcia:

-Uszanowanie czyichś poglądów lub zachowań

-Pobłażanie dla negatywnych zachowań lub zjawisk albo dla osób, które zachowują się negatywnie

P. Sztompka miarą tolerancji określa stan, w którym następuje akceptacja odmienności kulturowej lub nawet traktowanie jej, jako wartości wzbogacającej repertuar sposobów życia.

Wykład 3. Podziały i nierówności społeczne

1. Teoretyczne ujęcie nierówności społecznych (geneza, akumulacja przewag i upośledzenia, efekt świętego Mateusza,

NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE – dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych – nierówność dostępu (lub szans dostępu) do społecznie cenionych dóbr

Geneza nierówności społecznych czerpie źródła poznawcze z dwóch teorii:

-STRATYFIKACJI (UWARSTWIENIA).

-AKUMULACJI PRZEWAG – czyli KONFLIKTU

AKUMULACJA PRZEWAG I UPOŚLEDZENIA – tendencja do podwyższania raz osiągniętej wyższej pozycji społecznej oraz przeciwnie – do pogłębiania się degradacji, gdy spadło się na pozycje niskie.

W klasycznym ujęciu Roberta Mertona (1968 r.) - Efekt Św. Mateusza:

Każdemu bowiem, kto ma - będzie dane, tak, że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma. (przypis od Michała – pogłębianie się nierówności społecznych, bogaci stają się jeszcze bogatsi a biedni jeszcze biedniejsi).

-Powiększająca się przepaść w poziomie życia - stratyfikacja

-Dziedziczenie prestiżu lub ubóstwa.

2. Determinanty nierówności społecznych.

DZIEDZICZENIE POZYCJI SPOŁECZNEJ – uzyskiwanie od rodziny – bez własnych zasług – zasobów majątkowych, władzy, prestiżu, kapitału kulturowego, kapitału społecznego – co stwarza lepsze warunki startu życiowego (odwrotnie: dziedzicznie biedy, zacofania, marginalizacji społecznej)

KAPITAŁ KULTUROWY (Pierre Bourdieu) – standardy, wartości, nawyki, umiejętności, orientacje, kulturę jakie nabywa się w rodzinie.

KAPITAŁ SPOŁECZNY – sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji i stowarzyszeń, która stwarza jednostce lepsze możliwości uzyskiwania innych społecznie cenionych zasobów – bogactwa, władzy, prestiżu itp.

DETERMINIZM TECHNOLOGICZNY – pogląd, że głównym czynnikiem decydującym o rozwoju społeczeństw
i znaczącym kolejne fazy historii ludzkości są odkrycia, wynalazki i innowacje techniczne

3. Ekonomiczne czynniki nierówności społecznych.

Dobra materialne jako czynniki nierówności społecznych SPOŁECZNIE CENIONE DOBRA – są to dobra powszechnie upragnione, których zasób jest ograniczony

Czynniki nierówności społecznych:

-Zdrowie, Wykształcenie,

-Prestiż, Władza, Bogactwo, - Główne czynniki podziałów i nierówności społecznych

4. Wykluczenie społeczne.

Wykluczenie społeczne - to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich.

Czynniki prowadzące do wykluczenia społecznego:

-Niekorzystne warunki ekonomiczne

-Brak wystarczającego kapitału życiowego umożliwiającego odpowiednią pozycję społeczną, kwalifikacje i start na rynku pracy

- Niekorzystne procesy społeczne

-Brak dostępu do instytucji społecznych umożliwiających pełną asymilację ze społeczeństwem

- Dyskryminacja i odrzucenie społeczne

5. Determinanty posiadania dóbr materialnych.

Zaspokojenia elementarnych i uniwersalnych wymogów życiowych (pożywienia, ubrania, schronienia itp.)

Kultura i styl definiujące pewne obiekty jako pożądane – kultura może także zdefiniować samo posiadanie jako wartość autonomiczną, bez względu na użytek czyniony z posiadanych przedmiotów – kulturowa fetyszyzacja samego posiadania (ideologia konsumpcjonizmu).

Narzędzie do pomnażania posiadanych dóbr i zdobycia innych – nowych artefaktów

6. Władza, prestiż i wykształcenie.

WŁADZA – panowanie, wpływ na innych ludzi. Posiadanie władzy daje poczucie siły, przewagi, potęgi, znaczenia, bezpieczeństwa. Jest ona także wymienialna na inne dobra, przede wszystkim ekonomiczne (przynosi korzyści). Im bardziej absolutna, im mniej kontrolowana, tym łatwiej jest wymienialna na pieniądze

PRESTIŻ – szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, aplauz, sława. Idea prestiżu opiera się na tym, że niektórzy są postrzegani jako lepsi, wyżej oceniani od innych

WYKSZTAŁCENIE, którego wartość wynika -

-Z jego funkcji instrumentalnej- wykształcenie jest w nowoczesnym społeczeństwie jednym z najważniejszych i uznanych społecznie mechanizmów awansu majątkowego: uzyskania lepszej pracy, lepszych zarobków, wyższego standardu życiowego. 

-Z satysfakcji autotelicznych, jakie daje wiedza zaspokajająca typowy dla ludzi impuls ciekawości

7. Klasy społeczne jako element nierówności społecznych.

KLASA – do XIX wieku traktowana jest jako ekwiwalent ruchu społecznego. W znaczeniu statystycznym jest to zbiór ludzi posiadających określone cechy. Wg Marksa i Webera podział na klasy zdeterminowany jest ekonomicznie.

Ci, którzy posiadają lub kontrolują środki produkcji mają skłonności do umacniania władzy i rozwijania ideologii, która uzasadnia utrzymanie przez nich tych przywilejów. Natomiast ci, którzy nie posiadają środków produkcji, w końcu zwracają się przeciwko owym uprzywilejowanym.

Wielowymiarowy model klas wg. Maxa Webera

Według Webera istnieją trzy odrębne sfery różnicujące ludzi względem siebie:

-sfera ekonomiczna (KLASA) - pozycję ekonomiczną należy rozpatrywać jako continuum - od pozycji niskiej do wysokiej.

-sfera prestiżu (STAN) - to prestiż i szacunek społeczny określonej jednostki.

-sfera polityczna (PARTIA) - odnosi się do władzy politycznej.

Podklasy i marginalizacja społeczna według Marksa

Podklasy to zbiorowości ludzkie, których cechy i właściwości nie pozwalają na przypisanie do jakichkolwiek z istniejących już klas. Zbiorowość ta nie może zostać sklasyfikowana, ponieważ nie spełnia norm, wymogów, standardów umożliwiających klasyfikację w obrębie którejś z istniejących już klas.

Marginalność jest związana ze spadkiem znaczenia danej grupy w społeczeństwie m.in. z powodu zmniejszenia się jej liczebności, osłabienia jej funkcji i pozycji w hierarchii społecznej, reprezentowania skrajnych poglądów, podejmowania zachowań nieakceptowanych przez większość. Dotyczy często nielicznej, mało znaczącej grupy społecznej, nisko cenionej w społeczeństwie ze względu na nieprzestrzeganie ogólnie przyjętych norm i zasad współżycia i zachowania sprzeczne z normami i wartościami moralnymi, kulturowymi, prawnymi (zachowania te często maja charakter patologii społecznej).

8. Stratyfikacja społeczna – (Weber, Parsons, Davis i Moore).

Stratyfikacja społeczna, inaczej uwarstwienie społeczne - pojęcie wyrażające fakt, że wszelka społeczność składa się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania. stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang, czyli pewne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa.

Stany społeczne wg Webera:

Teoria własnościowo–polityczna stanów związana z posiadaniem i władzą i dobrobytem

Teoria apropriacyjno–rewerencyjna związana z powszechnym szacunkiem społecznym nie związanym z czynnikami ekonomicznymi

Teoria prawno–monopolistyczna związana z ograniczeniami partycypacji do niektórych grup społecznych

Teoria uniwersalno–rewerencyjna związana z pewnym położeniem stanowym (typowym składnikiem losu życiowego ludzi, uwarunkowany przez pozytywną lub negatywną społeczną ocenę szacunku, wiążącą się z jakąś wspólną właściwością przysługującą wielu osobom.

Funkcjonalna teoria stratyfikacji Talcota Parsonsa:

Klasa i warstwa w tym ujęciu są ekwiwalentne

Stratyfikacja społeczna jest koniecznością istnienia społeczeństw

W obrębie szczebli struktury klasowej społeczeństwo musi tworzyć różne rodzaje pozycji i rozdzielać między nie ludzi

Społeczeństwo musi motywować jednostki do zajmowania określonych pozycji społecznych

Pozycje społeczne są zróżnicowane: niektóre wymagają specjalnych uzdolnień, kompetencji, wykształcenia i są lepiej opłacane, ponieważ są funkcjonalnie ważniejsze

Zróżnicowanie funkcjonalne pozycji i typy motywacji (materialne i niematerialne) powodują zróżnicowanie społeczeństwa

Na rangę pozycji wpływają: funkcjonalność pozycji oraz kwalifikacje, kompetencje, wykształcenie, predyspozycje

FUNKCJONALNA TEORIA STRATYFIKACJI –Kingsley Davis i Wilbert Moore:

Według tej teorii nierówność społeczna to zjawisko odwieczne, nieusuwalne oraz niezbędne dla funkcjonowania społeczeństw ludzkich. Wszelkie znane społeczeństwa, zarówno historyczne, jak i współczesne cechują się nierównością społeczną.

Główne czynniki stratyfikacji w oparciu o 5 tez:

TEZA 1: dotycząca zróżnicowanego wpływu różnych zawodów na funkcjonowanie społeczeństwa

TEZA 2: dotycząca kwestii zróżnicowanych możliwości zdobycia przez jednostki różnych zawodów ze względu na zróżnicowane możliwości i zdolności ludzi

TEZA 3: dotycząca nakładowości edukacji i podnoszenia kwalifikacji w celu zdobycia zawodu gwarantującego dochody

TEZA 4: dotyczy ludzkich motywacji do podejmowania kosztów edukacji w celu zdobycia intratnego zawodu

TEZA 5: dotycząca konieczności doboru ludzi do stanowisk zgodnie z wykształceniem i kwalifikacjami, co gwarantuje społeczeństwu przetrwanie

9. Typologia ideologii nierówności.

elitarystyczna, egalitarna i merytokratyczna

IDEOLOGIE ELITARYSTYCZNE (arystokratyczne) – głoszą, że istnieją takie grupy, które z samej swojej natury są ,,wyższe’’ od innych i dlatego muszą mieć wyższą pozycję w społeczeństwie, co wyraża się w ich całkowicie uzasadnionych przywilejach

IDEOLOGIE EGALITARNE (formułowane przez grupy upośledzone lub w ich imieniu) – podkreślają równość ludzi, żądając – w zależności od radykalizmu sformułowania tez: Równości warunków życia, Równego zaspokojenia minimalnych potrzeb, Równości startu i szans życiowych, Równości wobec prawa

IDEOLOGIA MERYTOKRATYCZNA– głosi, że nierówności są o tyle usprawiedliwione:

-o ile są efektem własnych zasług (wysiłek, nakład pracy, poniesione koszty i wyrzeczenia, umiejętności lub predyspozycje);

-oraz korzyści, jakie działalność jednostki przynosi społeczeństwu.

10. Ruchliwość społeczna.

Autorem klasycznej teorii ruchliwości społecznej był Pitrim Sorokin -ruchliwość społeczna to: każde przejście jednostki, obiektu lub wartości – wszystkiego, co stworzyła ludzka lub zmodyfikowała ludzka aktywność – z jednej pozycji na drugą.

Ruchliwość społeczna – zmiana miejsca jednostek i grup społecznych w systemie społecznego zróżnicowania rozpatrywanego jako hierarchiczny układ pozycji lub warstw.

W sensie grupowym oznacza zmianę układu hierarchicznego społeczeństwa

W sensie jednostkowym wcale nie musi burzyć dotychczasowego układu społecznego

Horyzontalna (pozioma) ruchliwość społeczna - Zmiana pozycji w poziomie bez zmian w pozycji społecznej

Wertykalna (pionowa) ruchliwość społeczna, której miernikiem są pozycje społeczno – zawodowe - Polepszenie pozycji społecznej , Pogorszenie pozycji społecznej

Wykład 4. Zmiana i rozwój społeczny

1. Teoria zmiany społecznej – obszary zmian.

ZMIANA SPOŁECZNA – różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu – P.Sztompka

ZMIANA STRUKTURY SYSTEMU :

Struktury interakcyjne - Nowe kontakty, stosunki i nowe grupy

Struktury interesów - Bogacenie się lub popadanie w biedę, uzależnianie lub uwalnianie spod zależności

Struktury normatywne - Przyjmowanie nowych wartości i odgrywanie nowych ról w zakresie karania

Struktury idealne - Przyjmowanie nowych religii, zdobywanie nowej wiedzy o własnej pozycji w świecie

ZMIANA FUNKCJI - pełnionych przez elementy społeczeństwa – od funkcji religijnych, ekonomicznych, socjalizacyjnych, prokreacyjnych do funkcji przejętych przez wyspecjalizowane instytucje czy organizacje

ZMIANA GRANICY SYSTEMU – fuzje i integracje

ZMIANY W OTOCZENIU SYSTEMU – np. procesy urbanizacyjne lub podboje terytorialne

2. Proces społeczny.

PROCES SPOŁECZNY – ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami

PROCES KIERUNKOWY - Taki, którego żaden etap nie powtarza się, a cała sekwencja przybliża stale do jakiegoś przyszłego stanu wyróżnionego – celu czy krańca procesu. (Np. wzrost ludnościowy, industrializacja, urbanizacja, powstawanie państw, procesy cywilizacyjne, ekspansja nauki, destrukcja środowiska)

PROCES CYKLICZNY - Taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do swojego kształtu początkowego. (Np. cykle koniunkturalne wzrostu i recesji
w gospodarce)

3. Czynniki zmiany społecznej.

Trzy zasadnicze stałe źródła zmiany społecznej

-Środowisko fizyczne

-Organizacje polityczne

-Czynniki kulturowe

Obszary zmian społecznych wg A. Giddensa

-Czynniki ekonomiczne

-Czynniki polityczne

-Czynniki kulturowe

Inne czynniki zmiany społecznej

Zmiany środowiska naturalnego – degradacja lub ingerencja.

Zmiany liczebności populacji - wzrost lub spadek.

Rozwój technologiczny – postęp społeczny i cywilizacyjny

Zmiany wartości kulturowych – zmiany w ładzie aksjo – normatywnym.

Dyfuzja kultur – mieszanie się składników i tworzenie tzw. trzecich kultur (Casmir)

Akulturacja – utrata składników kultur narodowych na rzecz innych – bardziej ekspansywnych.

Ludzka aktywność – skłonność do działań.

4. Postęp społeczny- teoria.

POSTĘP - proces przybliżający nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, w którym realizują się jakieś ważne społeczne wartości; stanu uważanego za dobry, słuszny, sprawiedliwy, szczęśliwy, godny itp.

REGRES – proces, który oddala społeczeństwo od stanu uważanego za pożądany z punktu widzenia rozpowszechnionych w społeczeństwie wartości

Żadna zmiana nie jest postępem (ani regresem) sama w sobie, może natomiast uzyskać kwalifikację postępu, gdy stanie się przedmiotem rozpowszechnionej w jakiejś zbiorowości pozytywnej oceny, dokonanej w myśl pewnych kryteriów aksjologicznych

Postępem jest to, co za postęp jest przez społeczeństwo uważane (podobnie z regresem)

Postępowość (regresywność) jest zrelatywizowana do jakiejś zbiorowości:

To, co za postępowe uważa jedna grupa, klasa, naród, może nie być uważane za takie przez inną zbiorowość, a nawet stanowić w jej odczuciu regres.

Postępowość jest zrelatywizowana historycznie:

Nowe wynalazki i urządzenia techniczne, upowszechnienie edukacji, swoboda obyczajów, odformalizowanie stosunków międzyludzkich, równouprawnienie kobiet.

Postępowość jest zrelatywizowana do przyjętych kryteriów postępu (uznawanych wartości):

To, co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl kryterium konkurencyjnego, a nawet może z tej perspektywy stanowić regres.

5. Paradoks postępu XX wieku.

XX wiek z jednej strony przyniósł niebywałe przyśpieszenie idei postępu naukowego, technicznego, medycznego, podniesienie poziomu życia, wzrost dobrobytu. Z drugiej strony zrodził przeciwieństwa tego, co było upragnione - skutki działań ludzi wymykają się spod ich kontroli i obracają się przeciwko nim.

Skutki uboczne postępu:

-Rozkwitający kapitalizm i krach ekonomiczny lat 20. XX wieku

-Narodziny faszyzmu w Niemczech i we Włoszech

-Humanistyczna idea socjalizmu rodzi zbrodniczy system stalinowski

-Koncepcja państwa narodowego rodzi szowinizm i nacjonalizm

-Rozwój cywilizacyjny rodzi globalizację ze wszelkimi jej skutkami

-Rozwój techniki i przemysłu sprowadzają katastrofę ekologiczną, groźne zmiany klimatyczne i potencjalne zagrożenie nuklearne

6. Koniec idei postępu.

Koniec XX wieku przynosi załamanie się idei postępu w powszechnej świadomości i w teoriach społecznych. Coraz częściej pojawia się słowo kryzys.

Nowe wizje świata związane z upadkiem systemów totalitarnych – Francis Fukuyama: dzieła: Koniec historii, Koniec człowieka, Wielki wstrząs, Ostatni człowiek.

W obszarze teorii społecznych – załamanie postępu prowadzi do relatywizmu i subiektywizmu, zwątpienia w prawidłowości życia społecznego, podkreślania roli przypadku, emocji, zastępowania wartości etycznych przez powierzchowne przeżycia estetyczne.

7. Wizje postępu.

SAKRALNA – sprawcą i twórcą historii jest Bóg, dzieje przebiegają w sposób z góry przez Boga wyznaczony, w myśl pewnego schematu Opatrzności, nieuchronnego przeznaczenia
i zmierzają ku królestwu bożemu (millenium), które jest ,,nie z tego świata’’.

HUMANISTYCZNA – za twórcę i sprawcę dziejów uznany zostaje człowiek. Takie podmioty kolektywne to czasem narody, czasem klasy społeczne, czasem ruchy społeczne, niekiedy państwo, a nawet partia polityczna. Dostrzega się także rolę podmiotów indywidualnych – wybitnych przywódców charyzmatycznych, polityków, proroków, bohaterów, wodzów oraz zwykłych ludzi. Mechanizm procesu to sumowanie się działań i kumulowanie ich skutków.

MECHANISTYCZNA – sam ,,organizm społeczny’’ czy ,,system społeczny’’ jest motorem idei postępu. Cel postępu zostaje sprowadzony na ziemię, a dystans czasowy dzielący od ideału ulega wielkiemu skróceniu.

AKTYWISTYCZNA (P. Sztompka) – umiejscowienie kryterium, miary postępowości nie w jakiejś wyobrażonej przyszłości, lecz w realnej teraźniejszości, nie w tym, do czego społeczeństwo zmierza, lecz w tym, czym aktualnie jest Postępowość – to zdolność społeczeństwa do twórczego przekształcania się, przekraczania własnych granic, pokonywania przeszkód, samodoskonalenia się.

8. Typologia i definicja rozwoju społecznego.

ROZWÓJ SPOŁECZNY – proces kierunkowy napędzany czynnikami endogennymi, w których poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący

Typologia rozwoju społecznego:

ROZWÓJ SKOKOWY – taki, w którym po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa. (Np. w dialektycznej koncepcji Karola Marksa - rozwój społeczeństwa biegnie od wspólnoty pierwotnej, przez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm do komunizmu, a pomiędzy tymi fazami dochodzi do przełomowego nasilenia nagromadzonych napięć czy sprzeczności, co przez rewolucję – prowadzi do narodzenia się jakościowo nowej, kolejnej formacji społecznej)

ROZWÓJ JEDNOLINIOWY – taki, w którym sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii – poglądy ewolucjonistów zarówno Spencera jak i Parsonsa 

ROZWÓJ WIELOLINIOWY – taki, w którym różne sekwencje zmian maja jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych i kulturowych danego społeczeństwa

9. Modernizacja społeczna.

Modernizacja społeczna - Przejście od społeczeństwa tradycyjnego (przedkapitalistycznego) do nowoczesnego (kapitalistycznego) industrialnego lub postindustrialnego.

Cechy charakterystyczne modernizacji społecznej:

-polega na uruchomieniu mechanizmów racjonalizacji działalności gospodarczej;

-dominacja oparta jest na sile materialnej;

-wyraźne struktury klasowe i wyraźna przynależność do nich.

Na modernizację wg Neila Josepha Smelsera składają się następujące powiązane ze sobą procesy zachodzące w następujących sferach :

W technologii – przejście od technik prostych i tradycyjnych do wykorzystania wiedzy naukowej

W rolnictwie – od gospodarki naturalnej do masowej produkcji płodów rolnych

W przemyśle – zastąpienie siły ludzkiej i zwierzęcej, pracą ludzi przy napędzanych energią maszynach (industrializacja)

W układach ekologicznych - migracje wewnętrzne ze wsi do miast

W społeczeństwach nowoczesnych zjawisko modernizacji społecznej wpływa na dyferencjację strukturalną, czyli powstawanie wyspecjalizowanych i autonomicznych jednostek społecznych.

Cechy:

-Funkcje oświatowe wypełniane przez rodzinę przejmuje szkoła

-Produkcja rodzinna zastępowana jest przez fabryczną

-Wymiana oparta na zasadach nieekonomicznych zastępowana jest przez rynek

-Mniejsze znaczenie niż w społeczeństwach tradycyjnych przypisuje się pozycji społecznej

-Integracja – rosnącemu podziałowi pracy towarzyszy rozwój mechanizmów harmonizujących i utrwalających interakcje jednostek o zróżnicowanych interesach

- Zaburzenia społeczne – niszczone są tradycyjne sposoby działania, wzory, normy, wartości, co powoduje anomię