Definicja religii

Trudno przyjąć jedną definicję religii. Na zachodzie większość ludzi utożsamia religię z chrześcijaństwem – wiarą w wyższą istotę, która każe nam moralnie postępować i obiecuje życie wieczne. Jednak na pewno nie można tak zdefiniować religii w ogóle.

Czym religia nie jest

Nie należy utożsamiać religii z monoteizmem. W większości religii znajdujemy wiele bóstw.

Nie należy utożsamiać religii z zaleceniami moralnymi według których powinni postępować wierni – jak przykazania, które Mojżesz miał otrzymać od Boga.

Po trzecie religia niekoniecznie objaśnia skąd wziął się świat.

Po czwarte religii nie należy utożsamiać z czymś ponadnaturalnym, związanym z wiarą w istnienie świata „niedostępnego zmysłom”.

Czym jest religia

Wszystkie religie mają następujące cechy wspólne. Religie posiadają zbiór darzonych poszanowaniem i czczonych symboli związanych z rytuałami czyli obrzędami. Niezależnie od tego czy religia polega na wierze w bogów czy nie, praktycznie w każdej pojawiają się byty lub cudowne obiekty którym oddaje się cześć. Istnieje bardzo wiele różnych rytuałów religijnych. Rytuały to takie czynności jak modlitwa, śpiewanie pieśni religijnych itd.

Regularne obrzędy są zazwyczaj odprawiane w wyznaczonych miejscach – kościołach, świątyniach i kaplicach

Magia – to wywieranie wpływu na bieg zdarzeń za pomocą eliksirów, zaklinania i praktyk rytualnych

Chociaż w społeczeństwach nowoczesnych praktyki magiczne praktycznie zanikły, w sytuacjach zagrożenia ludzie wciąż często sięgają do magicznych przesądów

Typy religii

W społeczeństwach tradycyjnych religia z reguły odgrywa w życiu społecznym najważniejszą rolę.

Szaman – to osoba która za pomocą odprawianych rytuałów bezpośrednio kontaktuje się z duchami i siłami ponadnaturalnymi.

Totemizm – słowo totem pochodzi od Indian północnoamerykańskich ale jest szeroko stosowane w odniesieniu do zwierząt i roślin i nadprzyrodzonych siłach. Zazwyczaj każdy ród czy klan ma swój własny totem i związany z nim zespół rytuałów

Animizm - to wiara w duchy które mają zamieszkiwać świat razem z ludźmi. Są to zarówno dobre duchy jak i złe i mają one wpływ na wiele aspektów życia ludzi. Są na przykład kultury w których wierzy się że duchy mogą wywołać chorobę lub obłęd a także opętać jednostkę, wstąpić w nią.

Małe na pozór „proste” społeczeństwa mają często bardzo skomplikowany system wierzeń. Totemizm i animizm częściej występują w małych niż w dużych.

Judaizm – jest starszą religią od chrześcijaństwa oraz islamu. Powstał mniej więcej 1000 lat p.n.e. Pierwsi hebrajczycy byli koczownikami mieszkającymi w okolicach starożytnego Egiptu. Ich prorocy, przywódcy religijni w pewnym stopniu z wierzeń religijnych tego obszaru ale wyróżniali się wiarą w jednego, wszechmogącego Boga. Hebrajczycy wierzyli że Bóg wymaga od swych wiernych przestrzegania surowych reguł moralnych i twierdzili stanowczo wyłączność naprawdę i tylko ich wiara jest prawdziwa. Do chwili powstania Izraela wkrótce po zakończeniu drugiej wojny światowej nie było państwa w którym judaizm byłby oficjalną religią

Chrześcijaństwo – wiele wierzeń judauistycznych zostało przejętych przez chrześcijaństwo i stało się jego częścią. Chrześcijaństwo powstało jako sekta judaistyczna. Uczniowie Chrystusa nazywali go Messiah – co oznacza namaszczony. Głównym inicjatorem upowszechniania chrześcijaństwa był Paweł. Początkowo chrześcijanie byli prześladowani. Chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się, stając się dominującym nurtem Cesarstwa Rzymskiego. Za chrześcijan uważa się miliard ludzi. Główne odmiany to: rzymski katolicyzm, protestantyzm i wschodnie prawosławie.

Islam – początki islamu pokrywają się z początkiem chrześcijaństwa. Islam wywodzi się z nauk proroka Mahometa z VII wieku n.e. Jedyny Bóg islamu Allah ma panować nad całym światem ludzi i przyrody. Filary islamu to pięć podstawowych obowiązków religijnych muzułmanów. Pierwszy to wygłoszenie islamskiego kredo. Drugi to odmawianie pięć razy dziennie oficjalnej modlitwy. Trzecim filarem jest obchodzenie ramadanu, miesiąca postu. Czwarty filar to dawanie jałmużny co nakazuje prawo islamskie

Hinduizm – jego podstawowy zrąb wierzeń pochodzi sprzed około sześciu tysięcy lat. Hinduizm jest religią politeistyczną. Większość hindusów wyznaje doktrynę cyklu reinkarnacji – wierzą oni że wszystkie żywe istoty są częścią wiecznego procesu narodzin, śmierci i ponownych narodzin.

Buddyzm – źródłem są nauki Si harty Gautamy który był hinduskim księciem w małym królestwie w południowym Nepalu. Według Buddy człowiek może wyzwolić się z cyklu reinkarnacji jeżeli odrzuci pragnienia. Drogą do zbawienia jest samodyscyplina i medytacja. Ostatecznym celem jest osiągnięcie nirwany – całkowitego spełnienia duchowego.

Konfucjanizm – stanowił podstawę kultury grup panujących w tradycyjnych Chinach. Konfucjanizm dąży do pogodzenia życia ludzkiego z wewnętrzną harmonią natury i każe czcić przodków.

Teorie religii

Religia według Marksa – Karol Marks wywarł wielki wpływ na myślenie o religii. Marks przyjął za Feuerbachem że religia jest samoalienacją człowieka. Panuje powszechne przekonanie że Marks potępiał religię ale nie jest to bynajmniej prawda. Religia jak pisał jest „sercem pozbawionego serca świata” – wytchnieniem od brutalnej rzeczywistości. Zdaniem Marksa religia w swojej tradycyjnej postaci zniknie i zniknąć powinna, ale stanie się tak nie dlatego że zawarte w niej pozytywne wartości są błędne ale dlatego że staną się one ideałami wyznaczającymi kierunek rozwoju ludzkości na tej ziemi. Marks sformułował słynne twierdzenie że „religia to opium dla ludu”

Durkheim i rytuał religijny

W przeciwieństwie od Marksa Emile Durheim poświęcił badaniom religii szczególnie religii małych społeczności tradycyjnych. Durheim nie wiąże religii przede wszystkim z nierównościami społecznymi i władzą ale odnosi ją do całości instytucji społecznych. Durkheim definiuje religię na podstawie różnicy między sacrum i profanum. Durkheim mocno podkreśla że religia to nie tylko kwestia wiary. Uroczystości i rytuały mają wg. Durkheima kluczowe znaczenie dla integracji społecznej. Durhkeim wnioskuje że obrzędy zbiorowe utwierdzają solidarność grupową w momentach wymagających od jednostek przystosowania się do nowych warunków życia

Religie światowe a zmiana społeczna – Weber

Max Weber przeprowadził zakrojone na ogromną skalę badania religii całego świata. Najwięcej Weber poświęcił religiom światowym jak je określał tzn. tym religiom które przyciągają największe liczby wyznawców i wywierają decydujący wpływ na dzieje świata. Weber szukał powiązań między religią a zmianą społeczną. Weber uważał że ruchy inspirowane religią często prowadziły do dramatycznych zmian społecznych. Weber traktował swoje dociekania na temat światowych religii jako jedno badanie. Analizując religie Wschodu, Weber doszedł do wniosku że stanowią one niemożliwe do przezwyciężenia bariery dla rozwoju kapitalizmu przemysłowego który nastąpił na zachodzie. Weber zaliczył chrześcijaństwo do religii zbawienia, religii głoszących że ludzie mogą zostać zbawieni pod warunkiem że przyjmą wiarę tej religii i będą postępować zgodnie z jego doktryną moralną.

Kościoły i sekty – Weber i Troeltsch podzielili organizacje religijne na kościoły i sekty. Kościół to wielka, stabilna organizacja. Sekta to mniejsza, słabiej zorganizowana grupa gorliwych wiernych jak kalwiniści i metodyści. Kościoły mają zazwyczaj formalną strukturę biurokratyczną. Sekty są stosunkowo małe, zazwyczaj poszukują „drogi prawdy”.

Wyznania i kulty – wyznanie to sekta która „ostygła” i z grupy czynnego sprzeciwu stała się instytucją. Sekty które utrzymują się przez jakiś czas nieuchronnie zmieniają się w wyznania. Kulty przypominają sekty ale przyświecają im inne cele. Są najluźniejszymi i najbardziej przejściowymi organizacjami religijnymi. Należą do nich jednostki odrzucające wartościom które uważają za wartość swojego społeczeństwa.

Kobiety w organizacjach religijnych – tradycja buddyjska zezwala kobietom być zakonnicami. Życie zakonne wywodzi się z praktyk pierwotnych wspólnot chrześcijan, którzy żyli w skrajnym ubóstwie. Zakony przeniosły się do specjalnych budynków a ich członkowie podlegali odtąd władzy hierarchii Kościoła katolickiego. Niektóre najbardziej znaczące zakony jak Cystersi i Augustianie powstały w XII i XIII wieku. Większość zakonów żeńskich powstała dopiero około dwustu lat później. Współczesne zakony bardzo różnią się od siebie pod względem przekonań i sposób życia.

Kobiety a katolicyzm – wraz z powstaniem ruchu feministycznego organizacje kobiece zaczęły naciskać władze kościoła katolickiego aby zliberalizowały swój stosunek do roli kobiet w Kościele. Zwolenniczki wyświęcania kobiet twierdzą że kobiety mogą reprezentować Chrystusa równie dobrze jak mężczyźni . W liście opublikowanym w maju 1994 roku papież Jan Paweł II potwierdził zakaz dopuszczania kobiet do kapłaństwa w Kościele rzymskokatolickim. W styczniu 2000 roku Byrne wystąpiła z zakonu stwierdzając że pod obecnym konserwatywnym przywództwem kobiety w kościele katolickim skazane są na „los niewidzialnego podgatunku”

Kobiety w kościele anglikańskim – tutaj również dominują mężczyźni, choć jest on bardziej zliberalizowany niż kościół katolicki. Do roku 1992 kobiety mogły być diakonami ale nie księżami. Oficjalnie pozostawały osobami świeckimi i nie miały prawa odprawiać podstawowych obrzędów religijnych. W 1992 roku kościół anglikański przegłosował wreszcie dopuszczenie kobiet do kapłaństwa. Decyzji tej sprzeciwiało się wiele grup.

Sekularyzacja – jest procesem w którym religia traci znaczenie w różnych dziedzinach życia społecznego. Sekularyzacja jest złożoną kategorią socjologiczną. Sekularyzację można oceniać w jej różnych aspektach i wymiarach. Niektóre z nich jak liczebność członków organizacji mają charakter obiektywny. Statystyki pozwalają stwierdzić ile osób należy do danego kościoła lub organizacji. Drugi wymiar sekularyzacji odpowiada temu w jakim stopniu kościoły i inne organizacje zachowują znaczenie społeczne, majątek i prestiż. Trzeci wymiar sekularyzacji dot. Sfery przekonań i wartości. Ten wymiar można nazwać religijnością

Religia w Wielkiej Brytanii – większość dorosłych Brytyjczyków uważa się za członków jakiejś organizacji religijnej. Ok. 5% nie przyznaje się do żadnych związków z takimi organizacjami. Prawie 70 % mieszkańców kraju utożsamia się z kościołem anglikańskim. Wg. Przeprowadzonego w 1998 roku sondażu postaw społecznych wielu Brytyjczyków deklaruje wiarę w jakieś bóstwo. Według spisu z 1851 roku ok. 41% dorosłych mieszkańców Anglii i Walii co niedziela chodziło do kościoła. W Wielkiej Brytanii religijność jest silnie powiązana z wiekiem, płcią, przynależnością klasową i miejscem zamieszkania. Ludzie starsi są bardziej religijni niż przedstawiciele młodszych grup wiekowych.

Religia w Stanach Zjednoczonych – rola org. Religijnych w Stanach jest pod wieloma względami wyjątkowa. W stanach jest większa różnorodność grup religijnych niż w jakimkolwiek innym kraju uprzemysłowionym. Zdecydowanie największym kościołem jest kościół katolicki który liczy ponad 50 milinów wiernych. Około 40 % społeczeństwa co tydzień uczestniczy w nabożeństwie. Prawie 70 % należy do kościołów, synagog lub innych organizacji religijnych. Wyniki sondaży pokazują że 95% Amerykanów twierdzi że wierzy w Boga, 80% wierzy w cuda i życie po śmierci, 72% wierzy w anioły a 65 % w diabła

Nowe ruchy religijne – popularność zyskują inne formy działalności religijnej. Socjologowie posługują się określeniem nowe ruchy religijne. Nowe ruchy religijne obejmują niesłychaną różnorodność grup, począwszy od wspólnot duchowych i samopomocowych w ramach New Age a skończywszy na hermetycznych sektach jak Hare Kryszna. Wiele nowych ruchów religijnych wywodzi się z dominujących tradycji religijnych jak hinduizm, chrześcijaństwo czy buddyzm. Niektóre ruchy religijne powstały w zasadzie od nowa za sprawą stojących na ich czele charyzmatycznych przywódców. Istnieje wiele teorii próbujących tłumaczyć popularność nowych ruchów religijnych. Zdaniem niektórych obserwatorów tego zjawiska nowe ruchy należy rozumieć w kontekście liberalizacji i sekularyzacji społeczeństwa. Inni, wśród nich Bryan Wilson zwracają uwagę że nowe ruchy są wynikiem gwałtownej zmiany społecznej. Ponadto nowe ruchy religijne mogą przemawiać do ludzi którzy czują się społecznie wyobcowani.

Typy nowych ruchów religijnych

Ruchy afirmujące świat – bardziej przypominają grupy „samopomocy” lub grupy „terapeutyczne” niż grupy religijne. Często nie mają swoich rytuałów, kościołów ani formalnej wykładni teologicznej. Przykładem może być kościół Scjentologii. Do grupy ruchów afirmujących można zaliczyć wiele odmian tak zwanego ruchu New Age.

Ruchy odrzucające świat – przeciwieństwem ruchów afirmujących rzeczywistość są bardzo krytycznie nastawione do świata ruchy odrzucające świat. Ich członkowie są często zmuszeni do radykalnej zmiany stylu życia. Może ona polegać na ascezie, zmianie stroju i fryzury albo przestrzeganiu określonej diety. Są one często hermetyczne. Jej członkowie muszą czasami odrzucić dotychczasową tożsamość na rzecz tożsamości nadanej im przez grupę. Niektóre grupy stosują wobec nowych członków technikę „ bombardowania miłością”.

Ruchy przystosowawcze – przypomina tradycyjne religie. Kładą one nacisk na znaczenie wewnętrznego życia religijnego. Członkowie dążą do odnowy czystości ducha gdyż tradycyjne religie ich zdaniem zagubiły swój cel. Uczestnictwo w ruchu przystosowawczym w żaden znaczący sposób nie uwidacznia się w życiu codziennym

Ruchy milenarystyczne – to taka grupa której członkowie wierzą w zbiorowe zbawienie wiernych czy to w skutek nadejścia jakiegoś kataklizmu czy przez odrodzenie złotego wieku jaki kiedyś panował na ziemi. Są one mocno wpisane w historię chrześcijaństwa.

Wyznawcy Joachima – jednym z europejskich średniowiecznych ruchów milenarystycznych był popularny joachimizm. Był to okres gwałtownego rozwoju gospodarczego Europy. Joachimizm narodził się ze sprzeciwu wobec tych tendencji w obrębie oficjalnego kościoła.

Taniec duchów – jest to całkiem inny przykład ruchu milenarystycznego, kult który narodził się pod koniec XIX wieku wśród północnoamerykańskich Indian z Wielkich Równin. Prorocy przepowiedzieli wielką katastrofę, wieszczącą nadejście millenium w którym burze, trzęsienia ziemi zabiją wszystkich białych najeźdźców. Rytuał Tańca Duchów rozprzestrzeniał się szybko, wędrując z jednej społeczności do drugiej. Rytuał Tańca Duchów obejmujące śpiew, modlitwę i wchodzenie w trans, wykształciły się częściowo z kontaktu z chrześcijaństwem.

Apokaliptyzm – ruchy milenarystyczne wiążą się z apokaliptyzmem, wiarą w objawione słowo Boże o ostatnich wydarzeniach jakie czekają ludzkość u kresu dziejów. Ruchy apokaliptyczne dostrzegają w pewnych wydarzeniach w świecie społecznych oznaki niechybnego końca świata. Apokaliptyzm może przybierać postać religijną i świecką

Fundamentalizm religijny – pojęcie fundamentalizm stosuje się w różnych kontekstach w odniesieniu do bezwarunkowego podporządkowania się określonym zasadom lub posiadania sztywnych przekonań. Fundamentalizm religijny to przyjmowana przez grupy religijne postawa polegające na dosłownej interpretacji podstawowych pism lub tekstów religijnych i wierze że wynikająca z takiej interpretacji doktrynę należy odnosić do wszystkich aspektów życia społecznego. Fundamentaliści religijni wierzą że tylko jeden światopogląd jest właściwy i że jest to ich światopogląd. Fundamentaliści osiągają wielką władzę polityczną w ruchach opozycyjnych, w dominujących partiach politycznych. Fundamentalizm religijny jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Pojęcie to jest w potocznym użyciu zaledwie od 20-30 lat. Fundamentalizm religijny narodził się przede wszystkim jako reakcja na globalizacje. Fundamentalizm nie polega na tym w co człowiek wierzy ale na tym jak broni swoich poglądów i jak je uzasadnia.

Fundamentalizm islamski – spośród pierwszych socjologów tylko Weber dopuszczał możliwość że takie tradycyjne systemy polityczne jak islam mogą się odrodzić. W ostatnich latach islam odrodził się także w innych krajach w tym w Egipcie, Syrii, Libanie. Szyizm oddzielił się od głównego nurtu islamu na wczesnym etapie jego historii i do dziś zachował duże znaczenie. Od XVI wieku szyizm jest oficjalną religią Iranu. Szyici utożsamiają swoje początki z osobą imama Alego – przywódcy religijnego.

Fundamentalizm chrześcijański – powstał w opozycji do liberalnej teologii i zwolenników „laickiego humanizmu” – którzy „przeciwstawiają emancypację rozumu, pragnień i instynktów wierze i posłuszeństwu przykazaniom bożym. Przeciw stawia się „kryzysowi moralnemu” jaki niesie modernizacja – rozkładowi tradycyjnej rodziny, zagrożeniom dla moralności jednostki. Chrześcijański ruch fundamentalistyczny w Stanach Zjednoczonych znajduje zwolenników na terenie całego kraju ale ma charakter mocno regionalny