Wpływ metody zuchowej - zdobywanie sprawności na rozwój kompetencji ekologicznych uczniów klas IV

Wpływ metody zuchowej - zdobywanie sprawności na rozwój kompetencji ekologicznych" (dotyczących ekosystemu leśnego) uczniów klasy IV.

"Konfucjusz, chiński myśliciel żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. powiedział, że cechą mędrca jest życie w harmonii z naturą"[1]. Człowiek ma współżyć z przyrodą, gdyż ona obejdzie się bez niego, ale on bez niej istnieć nie może. Człowiek, będąc elementem swojego środowiska wpływa na związki zachodzące między jego składnikami. Ażeby żadne decyzje wobec przyrody nie były błędne, nie działały wbrew jej prawom, sam człowiek, od najwcześniejszych lat życia powinien być odpowiednio kształtowany.

"Człowiek jest pasterzem natury
rośliny i zwierzęta mają swoją
wewnętrzną wartość
i prawo do życia.
Osobną wartością jest ich
Bogactwo i różnorodność"

Konrad Wołoszczyk

Edukacja ekologiczna wobec stanu zagrożenia środowiska, negatywnych skutków wykorzystywania przyrody i jej zasobów - staje się koniecznością. Powinna ona uświadomić, że każdy człowiek jest "ekoobywatelem"[2], gdyż żyje w określonym środowisku, i czy tego chce, czy nie problemy tegoż właśnie środowiska kształtują jego warunki bytu.

Zagadnienia edukacji ekologicznej znalazły swoje odbicie w dwu wielkich programach ONZ: w programie Narodów Zjednoczonych do Spraw Środowiska (UNEP) oraz w organizacji do Spraw Oświaty, Kultury i Nauki (UNESCO).

W programach tych organizacji chodzi o wykształcenie u człowieka sumienia ekologicznego, które pomogłoby pogodzić rozwój techniki w duchu jedności i harmonii z przyrodą.

Szansą spełnienia przewidywanych oczekiwań jest zamierzona, dobrze przemyślana i zorganizowana praca wychowawczo - dydaktyczna nauczycieli, w której chodzi głownie o umiejętne przekazanie treści dzięki wykorzystaniu całego bogactwa środków, form i metod.

Aktywność ucznia na lekcjach polega głównie na świadomym działaniu, wykonywanym w miarę samodzielnie i na wykazywaniu inicjatywy w pokonywaniu trudności, które mogą towarzyszyć podjętym zadaniom. Samodzielność w myśleniu i działaniu wymaga od dziecka dużego wysiłku a jednocześnie wyrabia wytrwałość w pokonywaniu problemów, śmiałość poszukiwań i odwagę obrony własnych poglądów. Czynnikiem wyzwalającym aktywność poznawczą, emocjonalną i praktyczną są przede wszystkim zainteresowania oraz pozytywna motywacja ucznia do podejmowania działań.

Zapoznając uczniów z treściami ekologicznymi uczymy ich umiejętnie patrzeć na przyrodę. Zastanawiać się nad dostrzegalnymi zjawiskami i wyszukiwać między nimi związki. Uczymy nie tylko rozumieć ją, ale także odczuwać i doceniać jej piękno.

"Realizacja zadań, które niesie rozwój współczesnej cywilizacji pociąga za sobą konieczność doskonalenia sposobów pracy dydaktyczno - wychowawczej. Uwaga nauczycieli koncentruje się na poszukiwaniu takich sposobów pracy z uczniami, które pobudzałyby ich w maksymalnym stopniu do aktywnego i samodzielnego zdobywania wiedzy o otaczającym świecie"[3], w tym również świecie przyrody.

W realizacji tych treści bardzo pomocną formą pracy jest metoda zuchowa - zdobywanie sprawności.

Metody zuchowe oparte są na elementach i formach pracy z wykorzystaniem zwyczajów i tradycji zuchowych. Ten system edukacyjny wiąże obowiązki i postawy zucha- ucznia z zadaniami szkoły. Poprzez tę formę pracy dzieci poszerzają wiedzę, bawią się i mają możliwość rywalizacji ze sobą jednocześnie.

Uczniowie mogą zdobywać sprawności zbiorowo i indywidualnie. Cykle sprawności są zadaniami do realizacji, określonymi przez wspólnie określony regulamin.

Regulamin każdej sprawności stawia dzieciom wymagania dotyczące postawy, poznania i praktycznych umiejętności związanych z tematem zabawy.

Realizując materiał nauczania przyrody w klasie IV wprowadziłam, nie stosowaną dotąd, (w tutejszej szkole) formę pracy z uczniami jaką było zdobywanie sprawności przyrodniczych. Opracowałam kryteria następujących sprawności:
1. "Przyjaciel zwierząt"
2. "Ptasi opiekun"
3. "Leśny łazik"

Sprawność: "Przyjaciel zwierząt".

1. Będę na kilku wyprawach w lesie, w trakcie których poznam życie mrówek.
2. Będę umiał rozpoznać na śniegu ślady przynajmniej trzech zwierząt żyjących w moim lesie.
3. Nauczę się na podstawie śladów odgadywać:
- czy zwierzę było jedno czy wiele.
- w którym kierunku się poruszało.
4. Będę umiał opisać sierść, sposób odżywiania się oraz kryjówki przynajmniej trzech zwierząt leśnych.
5. Zorganizuję Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami i zdam relację z jego działania.
6. Będę dokarmiał zwierzęta zimą.
7. Zorganizuję gazetkę szkolną: "Zwierzaki w naszym lesie".
8. Poznam zwierzęta objęte ochroną, żyjące w moim lesie.
9. Nauczę się rozróżniać zwierzęta roślinożerne, wszystkożerne i mięsożerne.

Sprawność: "Ptasi opiekun".

1. Będę interesował się życiem ptaków, będę zbierał widokówki lub znaczki z ptakami.
2. Będę umiał rozpoznać i nazwać przynajmniej pięć gatunków ptaków żyjących w moim lesie.
3. Będę wiedział, gdzie niektóre ptaki umiejscawiają swoje gniazda.
4. Dowiem się co zrobić, gdy znajdę ptaka, zwierzę.
5. Wykonam karmnik, będę systematycznie dokarmiał ptaki.
6. Będę umiał narysować ptaka z natury i zaznaczyć jego trzy charakterystyczne cechy.
7. Poznam kilka gatunków ptaków chronionych w mojej okolicy.
8. Poznam gatunki ptaków owadożernych będących sprzymierzeńcami człowieka w walce z owadami- szkodnikami lasu.
9. Będę umiał narysować dziób ptaka żywiącego się owadami i ziarnem.
10. Nauczę się opowiadać koleżankom i kolegom o życiu trzech wybranych ptaków.

Sprawność: "Leśny łazik".

1. Będę na kilku wyprawach w lesie, w trakcie których poznam:
- drzewa, krzewy i niektóre rośliny zielne
- liście i owoce drzew i krzewów leśnych
2. Będę poszukiwał w lesie dzięcioła, dowiem się, które drzewa lubi on szczególnie leczyć.
3. Poznam rolę ściółki leśnej.
4. Sporządzę mapę wybranego obszaru lasu, zaznaczę charakterystyczne elementy, według których będę mógł rozpoznać teren.
5. Zasadzę własne drzewko.
6. Będę opiekował się młodnikiem na wyznaczonym terenie i poszukiwał tam śladów działalności jelenia.
7. Będę wiedział, jakie zanieczyszczenia wpływają na las w mojej okolicy.
8. Wykonam wystawkę na korytarzu pt. "Był sobie kiedyś piękny las. .. Dzisiaj wygląda on tak. .. a tak będzie wyglądał w przyszłości".

We wrześniu 2001 roku przedstawiłam uczniom kl. IV przygotowane przeze mnie sprawności oraz wymagania konieczne do ich zdobycia. Nagrodą za zdobytą sprawność miało być, oprócz przypięcia plakietki, wywieszenie nazwisk zdobywców w gablocie klasowej w rubryce: "Osiągnięcia".

Regulamin dotyczący zdobywania sprawności, został przypięty (łącznie z wymaganiami na poszczególne sprawności) do jednej z flanelowych tablic w naszej klasie. Ustaliliśmy, że wszystkie punkty, bez wyjątku, muszą być zrealizowane, aby można było daną sprawność przyznać.

Dzieci chętnie podjęły zaproponowaną przeze mnie metodę pracy. Sprawności były zdobywane w kilku etapach (od września 2001 roku, do maja 2002 roku).

Sprawność: "Przyjaciel zwierząt" zdobywana była przez sześcioosobową grupę uczniów. Dzieci były na kilku wyprawach w lesie, intensywnie pracując, o czym świadczyły materiały zgromadzone w ich teczkach.

Uczestniczyły również, w wyjeździe na leśną ścieżkę dydaktyczną z uczniami klasy V, gdzie przy pomocy leśnika uczyli się rozpoznawać ślady zwierząt (bażantów, zajęcy, saren) na śniegu. Przedstawiając zdjęcia z w/w wyjazdu opatrzone datami i krótkimi notatkami o zwierzętach, które dane ślady zostawiły, uczyły pozostałych uczniów, po czym można rozpoznać, np. ślady bażanta, odgadnąć kierunek jego ruchu, a nawet szybkość poruszania się (wydłużony palec środkowy tego ptaka wskazuje, w którą stronę zwierzę się poruszało, a odległości między śladami- o tempie przemieszczania się. W głębokim śniegu widoczny był nawet odcisk tylnego palca bażanta oraz ciągła rysa- ślad pochodzący z najdłuższych piór ogona. Bez problemu odgadnięte zostały także ślady zająca i sarny. Jej szeroko rozstawione racice świadczyły o tym, że zwierzę uciekało. Całość tak przedstawionych spostrzeżeń, podczas analizy zdjęć, umożliwiała nie tylko rozpoznanie, jakiego zwierzęcia są to ślady, ale również dawała wyobrażenie zachowania się ptaka czy ssaka.

Po powrocie ze ścieżki uczniowie założyli Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, którego głównym celem było dokarmianie zwierząt zimą. Dzieci wyznaczyły sobie dyżury. Każde z nich zanosiło raz w tygodniu karmę do paśników (siano, ziarna zbóż, suchy chleb). Czynności te były uzgodnione z leśnikiem i udokumentowane na zdjęciach.

Kontynuacja zdobywania sprawności odbywała się podczas realizacji jednostki tematycznej: "Współzależności roślin i zwierząt w lesie", w trakcie wycieczki. Pod kurtkami szóstka uczniów miała kostiumy przedstawiające: zająca, lisa, dzięcioła, mysz, jeża i ślimaka. "Zwierzaki" przedstawiły się, opowiedziały o swoich zwyczajach, rodzaju najchętniej zjadanego pokarmu, kryjówkach. Zadaniem pozostałych uczniów było pogrupować zwierzęta na podstawie cech wspólnych i uzasadnić kryteria podziału. Następnie rozdałam uczniom maski zwierząt roślinożernych i mięsożernych oraz opaski z nazwami roślin leśnych. "Roślinki wyszukiwały w lesie naturalnego odpowiednika, zwracały uwagę na wygląd liści, zastanawiały się, jak wyglądają owoce. Za nimi podążali konsumenci I i II rzędu, zastanawiając się nad naturalnymi kryjówkami zwierząt, które prezentowali. W trakcie zabawy przypomnieliśmy sobie zasady zachowania się w lesie. Dzieci starały się przedstawić jak najdłuższe łańcuchy pokarmowe. Na zakończenie wycieczki uczniom, którzy prezentowali gatunki chronione przypięliśmy szarfy z czerwonymi napisami zwierząt podlegających ochronie, spotykanych w naszym rejonie.

Sześcioro wspomnianych uczniów wykonało także gazetkę klasową "Zwierzęta w naszym lesie", na której zamieścili kręgowce i bezkręgowce przedstawione przy pomocy różnych środków wyrazu plastycznego (kredka, tusz, farba, wydzieranka, kaligrafia) oraz traszki dotyczące niektórych z nich, oraz wykonali albumy; "Drzewa poznajemy po ich liściach i owocach".

Uznaliśmy, że sprawność: "Przyjaciel zwierząt" została przez starających się uczniów zdobyta.

Sprawność: "Leśna łazika" zdobywała grupa dziewięcioosobowa W trakcie realizacji tematu: "Warunki życia w lesie". Sześcioro z w/w grupy uczniów miało poprzypinane do ubrań liście drzew i krzewów liściastych oraz gałązki drzew iglastych rosnących w tutejszym lesie (sosna, świerki, brzoza, olsza, jarzębina, jałowiec), a pozostała trójka trzymała kartoniki z owocami bądź nasionami w/w roślin.

Reszta dzieci przyporządkowała (w trzyosobowych grupach) owoce i nasiona do poszczególnych drzew. Uczniowie symbolizujący poszczególne drzewa uśmiechem lub smutną miną oceniali pracę poszczególnych grup.

Dalsza część sprawności była realizowana na jednostce tematycznej: "Pomagamy bezbronnej przyrodzie". Wycieczkę do lasu poprowadziła grupa uczniów starających się o zdobycie sprawności. Szliśmy według mapki terenu opracowanej przez nich. Najpierw zobaczyliśmy mrowisko, obserwowaliśmy pracę mrówek, zwracaliśmy uwagę na to, czym się odżywiają. Dowiedzieliśmy się także, dlaczego nie należy niszczyć mrowisk. Następnie udało nam się zobaczyć pracującego dzięcioła. Drzewa, które lubi on leczyć to świerki. Prawdopodobnie dzięcioł słyszy urzędujące w drzewie korniki, obłupuje wówczas dziobem korę i dobiera się do korytarzy, w których żerują owady. W dalszym etapie wycieczki dotarliśmy do najbardziej zanieczyszczonego odcinka w lesie, gdzie najprawdopodobniej rolnicy urządzili dzikie wysypisko śmieci. Dziewiątka "łazików" palikowała teren i oznaczyła kołkami A1,A2,A3,A4. Obszar obejmował kwadrat 50*50m. Na w/w terenie wspólnie z klasą pozbieraliśmy śmieci do plastikowych worków. Było tu bardzo dużo butelek, ubrań, puszek, butów itp. śmieci. Gdy nieczystości zostały sprzątnięte; wykonaliśmy parę głębokich wdechów i rozmawialiśmy na temat walorów rekreacyjnych czystego lasu. Kolejnym etapem wędrówki było dotarcie do miejsca, w którym dziewiątka uczniów (w związku z obchodami Dnia Ziemi), posadziła dostarczone przez leśnika sadzonki sosen. Drzewka zostały opalikowane, opisane, zaopatrzone datą i sfotografowane. Następnie dotarliśmy do młodnika, gdzie szukaliśmy śladów kozła sarny, który wiosną zaczyna usuwać z poroża skórzastą powłokę zwaną scypułem. Kozioł tak długo ociera scypułem o pień młodego drzewa aż w końcu połamie na nim wszystkie gałęzie, powodując spore szkody. Poszukiwania nasze zostały uwieńczone sukcesem. Następnie zastanawialiśmy się, jakie zanieczyszczenia wpływają na las w naszej okolicy i jakie jest zagrożenie pożarami.

Patrzyliśmy na drzewa, zachwycaliśmy się pięknem lasu, który tak łatwo można lekkomyślnie zniszczyć. Z jednego drzewa robi się, bowiem miliony zapałek, a jedna zapałka może zniszczyć miliony drzew. W szkole, w kąciku ekologicznym uczniowie, przy pomocy rodziców i leśnika, przygotowali wystawkę: "Dawno temu rósł piękny las... Dzisiaj wygląda on tak... A tak może być w przyszłości...".

Zdecydowaliśmy się jednogłośnie przyznać dziewiątce uczniów sprawność łazika.

Sprawność: " Ptasi opiekun" zdobywała siedmioosobowa grupa uczniów. Przy pomocy nauczyciela i rodziców utworzono kącik ptaków, w którym na gałązkach drzew, w otoczeniu własnych gniazd lub budek lęgowych wykonanych z tektury (na zajęciach pracy techniki) mieszkały powycinane i naklejane na szarym papierze ilustracje ptaków. Przy pomocy leśnika zostały nagrane głosy czterech ptaków żyjących w naszym lesie (sikory, dzięcioła, szpaka, kukułki). Dzięki temu mówiąc o pożywieniu w/w ptaków, znaczeniu w przyrodzie mogliśmy słuchać ich treli. Ponadto uczniowie starający się o zdobycie sprawności przedstawiło nam albumy i klasery ze znaczkami ptaków oraz zdjęcia niektórych ptaków, zrobione w płockim Zoo. Następnie zaproponowałam zabawę tematyczną: "Odgadnij mój przysmak". Uczniowie, podzieleni na grupy, wyszukiwali ulubionego pokarmu wróbli, dzięciołów, sikorek, gili, zwracając uwagę na wygląd dziobów ptaków żywiących się owadami i ziarnem. Wskazywały na rolę ptaków owadożernych, jako sprzymierzeńców człowieka w walce ze szkodnikami lasu. Zaprezentowali też samca i samiczkę wilgi i zięby- różnice w ich ubarwieniu. Kontynuacja zdobywania tej sprawności odbywała się na lekcji języka polskiego w trakcie realizacji tematu: "Jak uniknąć złego losu ptaka i co można w tym celu robić". Wyżej wymieniony temat został zainspirowany faktem przyniesienia przez uczniów do klasy rannego ptaka. Odbywała się dyskusja na temat: czy można zabierać z lasu ranne zwierzę, czy istnieje szansa przeżycia, czy lekarz weterynarz może w tym przypadku pomóc? Przy użyciu telefonu komórkowego skontaktowaliśmy się z pobliskim fachowcem, który stwierdził, że nie należy zabierać zwierząt z lasu, żeby nie naruszać równowagi biologicznej, jaka tam panuje.

Następnie uczniowie przedstawili propozycję pomocy ptakom w przetrwaniu zimy (dokarmiając je) i opisywali wybrany przez siebie karmnik. Na zakończenie uczniowie starający się o zdobycie sprawności nasypali na miseczki ziarno, ziemniaki, słoninkę, wilgotny chleb, pytając pozostałych uczniów czy każda z proponowanej karmy może być podawana zimą ptakom. Chociaż odpowiedzi były różne, dzieci nie potrafiły podać uzasadnienia. "Przyjaciele ptaków wytłumaczyli, że ziemniaki i mokry chleb twardnieją w przewodach pokarmowych i szkodzą zwierzętom.

Tę sprawność uznaliśmy również za zdobytą.

Aby sprawdzić, w jakim stopniu wyżej wymieniona metoda wpłynęła na stan świadomości ekologicznej moich uczniów, wykorzystałam technikę badawczą zwaną "techniką jednej grupy", której głównym elementem składowym był test "W lesie" przeprowadzony według planu:
1. Rośliny występujące w poszczególnych warstwach lasu, ich liście, owoce, nasiona.
2. Zwierzęta zamieszkujące tutejszy las, cechy charakterystyczne, sposoby odżywiania się, gatunki chronione.
3. Wpływ pór roku na rozwój roślin oraz zachowanie się zwierząt.
4. Warunki panujące w lesie i na polu.
5. Współodpowiedzialność za las, kultura zachowania się w lesie.
6. Praca służby leśnej.

Po raz pierwszy w/w test, uczniowie pisali we wrześniu 2001 roku.

W teście zastosowałam trzy rodzaje zadań: wyboru, uzupełnień, pytań, które sprawdzały znajomość i rozumienie wybranych pojęć oraz posiadanych umiejętności i postaw. Okazało się, że mimo to, iż wszyscy uczniowie bardzo często odwiedzają las, bardzo mało wiedzą na temat jego życia.

Po raz drugi, w stałych warunkach, uczniowie pisali test, dotyczący tych samych zagadnień, w czerwcu 2002 roku. Wyniki testu były nieporównywalnie lepsze.

Oprócz osiągnięć dydaktycznych pojawiły się jeszcze inne zalety opisywanej metody. Nauczyciel biblioteki zauważył, zwiększoną częstotliwość przebywania uczniów w czytelni. Rodzice byli zadowoleni z faktu zagospodarowania sobie przez dzieci czasu wolnego, zaś ja byłam pod wrażeniem tak dużego zaangażowania uczniów. Wielu z nich założyło bowiem teczki z materiałami, albumy, które były wielostronnie wykorzystywane w jednostkowej, zespołowej i zbiorowej pracy na lekcjach przyrody. Do pracy w grupie zaangażowali się również uczniowie nieśmiali, gdyż łatwiej im było dyskutować, wymieniać poglądy, podawać pomysły rozwiązania jakiegoś problemu, porozumiewając się "swoim" językiem na forum grupy niż całej klasy.

Dzieki tej metodzie mogłam lepiej poznać zainteresowania i hobby uczniów, zauważyć:
- jaką rolę pełni dany uczeń w grupie
- czy okazuje szacunek pozostałym członkom grupy
- czy akceptuje reguły pracy ustalone przez kolegów
- czy inspiruje innych do działań
- czy pomaga kolegom, koleżankom w grupie
- czy jest obowiązkowy i systematyczny.

Informacje te odnotowywałam w zeszycie obserwacji ucznia, w którym (stawiając plusy) zaznaczałam, czy dane zachowania wystąpiły, czy nie.

Ponadto zostały poddane analizie i ocenie, przy współudziale dzieci i rodziców uczniów klasy IV, następujące wytwory ucznia: teczki ze zgromadzonymi materiałami, albumy, fotografie, budki lęgowe, karmniki, gazetki, makieta lasu oraz wystawka.

Oceniając, braliśmy pod uwagę: pomysłowość dzieci, wkład pracy, inwencję twórczą, oryginalność, technikę wykonania, estetykę, podejście do wykonywanej pracy oraz wrażliwość estetyczną u twórcy.

Myślę, że zdobywanie sprawności jest jest metodą, która pozwala rozwijać uczniom własną inicjatywę, uczy planowania i organizowania pracy, poszukiwania i operowania informacjami, wyzwala chęć do aktywności, i pozwala na poszukiwanie własnej drogi.

dotyczyła spraw bliskich dzieciom - środowiska leśnego, którego są częstymi bywalcami.

Przypisy:
1. P.M. Chymuk; Środowisko społeczno- przyrodnicze w kl.3 Materiały Metodyczne,: WSiP, Warszawa 1992, s.5.
2. K. Salwerowicz; Potrzeby a możliwości edukacji ekologiczej, Życie Szkoły, 1998 nr5 s.293.
3. H. Smolińska - Rębas: "Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy". Studia Pedagogiczne, z 19. s131, 1992.

Opracowanie: Beata Jędrzejewska

Zgłoś błąd    Wyświetleń: 439