Od pedagogiki filozoficznej do pedagogiki empirycznej. Tradycje pedagogiki europejskiej i polskiej.
Wpływ badań na naukowy rozwój pedagogiki empirycznej:
- badania biologiczne – wykazały fazy, etapy rozwoju człowieka i konieczność dostosowania wychowania do nowych faz;
- badania psychologiczne – wykazały, że każdy człowiek posiada odmienną osobowość, dlatego trzeba indywidualizować nauczanie i wychowanie;
- badania socjologiczne – wykazały, że człowiek jest przede wszystkim istotą społeczną i przez całe życie pozostaje w ognisku oddziaływań społecznych;
Najważniejsze prądy i kierunki w pedagogice początku XX wieku:
- pedagogika naturalistyczna (Roussou, Elen Key),
- p. pragmatyczna (nauczanie przez działanie Dewey),
- p. psychologiczna,
- p. kultury,
- p. socjologiczna i społeczna,
- p. egzystencjalna,
- p. marksistowska;
Nowe nurty ostatnich dziesięcioleci:
- ruchy kontestacyjne i kontrkultura,
- nurty radykalnej krytyki szkoły,
- nurty postmodernistyczne,
- nowe alternatywy pedagogiki humanistycznej i antypedagogika,
- New Age – czy nowa wizja życia?
- poszukiwanie nowych strategii edukacyjnych,
- koncepcja społeczeństwa wychowującego i edukacji ustawicznej,
- edukacja globalna – czy ideał XXI wieku?
- problemy pedagogiczne ery komputeryzacji i elektroniki – czy koniec ery Gutenberga?
- ideologie wychowawcze;
Pedagogika czerpała od filozofów głównie w XVII, XVIII i XIX wieku.
Tradycje myślicieli europejskich:
Zaczęto indywidualne nauczanie, indywidualne podejście do dzieci
- J. Lock – lekarz, badał umysł ludzi, filozof, przedstawiciel myśli pedagogicznej, który odrzucał rygoryzm, surowość – w tym wieku był to nowatorski pomysł, był wychowywany w tradycyjny sposób, był później prężnym politykiem, stworzył model wychowawczy jego zdaniem dobry, skupił się na wychowaniu dżentelmena, zdrowie, morale, rozumu; twierdził, że człowiek rodzi się jako „tabula rasa” (czysta karta, która w trakcie jego życia ulega stopniowemu zapełnieniu). Rozróżniał on 3 rodzaje wychowania:
- fizyczne – hartowanie,
- moralne – podporządkowanie emocji rozumowi, należy przygotować do tego dziecko, ale nie odrzucać emocji, to poprzez odpowiednie kierowanie; był przeciwnikiem kar cielesnych, jedynie w razie wyjątków skłaniał się ku środkowi wychowawczemu – pochwały, uznanie;
- edukacja – był przeciwny „nabijaniu” dzieciom głów zbędnymi informacjami, niepotrzebną wiedzą; jego dzieło „Myśli a wychowanie” zawiera podstawowy postulat: nauczanie w języku ojczystym, apelował, aby rozumieć naturę dziecka (żywotność, działanie, energię); był za wychowanie dzieci w literaturze; J. Lock wprowadził nowatorskie reformy, pomysły.
- J.J. Rousseau – naturalista, 1712-1788, pisarz, filozof, francuski oświeceniowiec; pedagogika Rousseau „Emil – czyli o wychowaniu” – indywidualne wychowanie dziecka zgodne z naturą i w warunkach naturalnych.Wyróżnił fazy:
- niemowlęctwa – dzieckiem ma zajmować się matka, tu naturalne karmienie (aspekt wychowawczy);
- dzieciństwo – rozwój siły psychicznej i fizycznej, poznawanie świata; wychowawca/nauczyciel jest obserwatorem, nie ingeruje, tylko w sytuacjach zagrożenia dla dziecka udziela się; dziecko poznaje świat zmysłów swobodnie, naturalnie;
- chłopięctwa (12-15r.ż.) – rozwój intelektualny, nauka, zrozumienie świata intelektualnie;
- lata młodzieńcze – edukacja społeczna, ideowa, estetyczna przy wychowawcy, ale bez ingerencji, dojrzewa do miłości;
- J. H. Pestalozzi – 1746-1827, wiele lat pracował z dziećmi ubogimi, osieroconymi, stworzył podstawy do teorii nauczania początkowego, wszystkim dzieciom należy dać szansę „Jak Gertruda uczy swoje dzieci” (1801), tu odwoływał się do dzieci z ludu, opracował metodę nauczania opartą na systemie i analizie;
- J.F. Herbart (XIX w.) – opracował teorię dydaktyczną do szkół średnich, schemat lekcji, stopnie formalne nauczania. Twierdził, że nauczanie musi być wychowujące, celem jest silny charakter człowieka.
Polskie tradycje myśli pedagogicznej:
- Bronisław Trentowski (1808-1896), najwybitniejszy polski pedagog romantyzmu, twórca samodzielnie wypracowanego teoretycznego systemu pedagogicznego; (klasyczne dzieło: „Chowana, czyli system pedagogiki narodowej, słowem wykształcenie naszej młodzieży”).
- Karol Libelt (1807-1875), prekursor przekształcania romantycznego czynu narodowego w czyn realnej pracy organicznej; nazywany „królem” ówczesnego polskiego życia umysłowego pod zaborami; podstawą jego filozofii jest wychowanie patriotyczne; Libelt propagował Szkołę Realną (szkoła średnia) – jest to nowy typ szkoły, zaistniał w Polsce w okresie międzywojennym, głównym zadaniem było wykształcenie na poziomie średnim z dużą przewagą na przedmioty nowożytne;
- Henryk Wernic (1829-1905), opierał się w swoich poglądach na pedagogice naukowej Herberta; przeszedł on od romantycznej filozofii wychowania do realistycznej pedagogiki pozytywistycznej.
Pedagogika na podstawie psychologii – każdy człowiek ma być wychowany dla swego czasu, dla swego narodu, dla stosunków, w których przyszło mu żyć;
Pedagogika początków XX wieku. Początki kierunku „nowe wychowanie”:
- zaczęto przeciwstawiać się formalizmowi tradycyjnych szkół,
- pojawiają się nowe hasła, idee, wartości pedagogiczne,
- pojawiają się nowe metody wychowawcze,
- swoboda w wychowaniu,
- indywidualizm, żywotność, spontaniczność,
- związek szkoły z życiem,
- przygotowanie do życia przez życie;
Pedagogika psychologiczna
Początki badań psychologicznych nad dzieckiem, zwane „pedologią” lub „nauką o dziecku”.
- 1870r. – praca LaPeraz’a pt. „La psychologie I’enfant”,
- Alfred Binet (1871-1911), w 1892r. założył w Sorbonie pierwsze laboratorium dla badań psychologicznych dziecka,
- St. Hall – założył laboratorium „Childy Study” w 1904r. w USA,
- E. Meumann – podobne laboratorium w Hamburgu,
- w Polsce badania nad psychologia dziecka prowadził Jan Władysław Dawid (1859-1914), jego praca to „Zasób umysłowy dziecka”, „Inteligencja, wola i zdolność do pracy”;
Kierunki wpływu psychologii na pedagogikę psychologiczną początku XX wieku:
- pedagogika funkcjonalna – zwana wychowaniem funkcjonalnym, Eduard Claparede (1873-1940); tutaj wychowanie to funkcja rozwoju i naturalnych potrzeb dziecka;
- pedagogika psychoanalityczna – stosowała metody psychoanalizy do naświetlanie i rozwiązywanie zagadnień wychowawczych; Sigmut Freud – twórca psychoanalizy; Oscar Pfister – zastosował psychoanalizę do rozwiązywania zagadnień pedagogicznych, pedagogikę psychoanalityczną nazwał „pedanalizą”;
- psychologia indywidualna Alfred Adler (1870-1937): jego psychologia wyrosła z psychoanalizy Freuda; stworzył psychologię indywidualną; każdy człowiek przedstawia odrębną indywidualność, ale także jedność ze względu na wspólny cel; indywidualność wyraża swoistość ludzkiej osobowości, która wyrażona jest w czynach (styl życia, plan życiowy); instynkt jaźni przejawia się w dążeniu do uzyskania mocy i przewagi nad otoczeniem; celem dążeń, wysiłków każdego człowieka jest przezwyciężenie i wyrównanie poczucia małej wartości; założeniem jest uspołecznienie jednostki, ale uspołecznienie musi mieć charakter indywidualny;
- biopsychologiczna pedagogika Janusza Korczaka (1878/1879-1942): reformator-praktyk w zakresie opieki zespołowej; „Jak kochać dziecko” najważniejsze dzieło Korczaka; „Prawo dziecka do szacunku”; Film „Korczak” A. Wajdy, dorosły traktuje dziecko na równi, esej „Prawo dziecka do szacunku” (Wołoszyn). Wnikliwie analizuje – np. brudne chusteczki do nosa, talerze po obiedzie. Głosiciel dość specyficznych poglądów pedagogicznych:
- należy szanować niewiedzę, płacz dziecka; rola nauczyciela wychowawcy – ocena przez dzieci, musi poznać samego siebie, by pracować z dziećmi, nauczy go to poznawania dzieci;
Eksperymenty pedagogiczne związane z psychoanalizą, podejście do nauczania i wychowania dzieci;
- różne odmiany szkół,
- metody projektów Kilpatricka.
Ideologie wychowawcze: pedagogika narodowa i pedagogika państwowa.
Pedagogika narodowa, tj. wychowanie narodowe:
- początki w okresie zaborów (123 lata PL pod zaborami),
- jej tradycje sięgają co najmniej powstałej w 1887r. Ligii Polskiej, przemianowanej po 5 latach w Ligę Narodową, której ekspozyturą stało się Stronnictwo Narodowo – Demokratyczna (ENDENCJA) o tendencjach zachamowawczych.
Przedstawiciele:
- Roman Dmowski 1864-1939, ideolog ruchu narodowego, „Myśli nowoczesnego Polaka” (1903) – to program polityki Ligii Narodowej: „Być Polakiem, narodowcem, dążyć do odzyskania niepodległości, samodzielności”;
- Zygmunt Balicki 1858-1916, drugi z czołowych przedstawicieli Ligii Narodowej, program polityczny Ligii Narodowej przełożył na język pedagogiczny;
- St. Prus – Szczepankowski 1846-1901, wyznawca wychowania narodowego, jego działa: „Myśli o odrodzeniu narodowym” 1903, „Aforyzmy o wychowaniu” 1901; prekursor „szkoły życia” i „szkoły pracy twórczej”. Polak to „bohater i obywatel w jednej osobie”. Chciał przebudowy szkół, opierał swe założenie na szkole Deweyowskiej, nie Herbertowskiej. Proponował wprowadzenie do szkół prac technicznych i wf-u. przywiązywał wagę do planu nauczania także w szkole średniej. Szukanie specjalizacji, otwartość, aktywny przyszły obywatel Polak.
- Lucjan Zarzecki 1873-1925, najwybitniejszy teoretyk pedagogiki narodowej, jego prace: „O wychowaniu narodowym” 1917, „Charakter jako cel wychowawczy” 1926, „Wychowanie narodowe” 1926. Według niego „wychowanie jest tworzeniem narodu”. Wychowanie musi scalać w idei niepodległości, wychowanie ma być zwrócone ku przyszłości, starał się zbliżyć szkołę do życia, „szkoła do życia”, „szkoła pracy”, zwolennik znanych metod pracy. Hasła w kontekście wychowania narodowego – proces wychowawczy nigdy się nie kończy, ma być kierowany tak, by doszło do samowychowania. Polacy mają dojrzeć do samodzielności, samostanowienia. Postulaty: aktywny udział społeczeństwa w rozwoju szkoły, szkoła jako instytucja życia, a zbliżenie nauczyciela do ucznia – partnerstwo, zrozumienie ucznia i jego potrzeb, fazy rozwoju, dostosowanie edukacji , oparcie, przeciwnik karania, werbalnej nauki – powinna zniknąć ze szkół. Zwracał dużą uwagę na indywidualność dziecka, na ówczesnego nauczyciela.
Wychowanie to kształtowanie jednostki samodzielnej, uspołecznionej – siła, przyszły sukces edukacyjno – wychowawczy. Polacy dążyli do niepodległości – wychowanie ma kształcić ludzi świadomych. Podkreślał znaczenie religii – obywatel służący Bogu i Ojczyźnie, swoją postawą. W 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, można było otwierać już polskie szkoły. Trzeba było stworzyć cel nauczania, programy. Poglądy przedstawicieli pedagogiki narodowej stały się podporą dla tego trudnego zadania.
Program nowoczesny
Pojawiają się nowe przedmioty: prace laboratoryjne, matematyka, chemia, wycieczki, historia połączona z nauką źródłową. W listopadzie 1918 roku Ksawery Prus (współczesny MEN), cele polityki oświatowej, duch tworzenia szkoły polskiej, miał miejsce 1szy Sejm Nauczycielski, wychowanie w duchu patriotyzmu. W 1919r. oficjalny program, zatwierdzono wychowanie narodowe. Obowiązkowe 2 lekcje religii w tygodniu, rekolekcje, modlitwy, nabożeństwa. Maj 1926r. zamach, do władzy doszedł Józef Piłsudzki, wychowanie w duchu państwowym.
Pedagogika państwowa, tj. wychowanie państwowe:
- po przewrocie majowym,
- główną ideą ruchu – J. Piłsudski,
- podstawy wychowania – programem szkolnym wszystkich przedmiotów nauczania w tej ideologii stało się wychowanie państwowe.
Przedstawiciele:
- Sławomir Czerwiński 1885-1931, twórca narodowej doktryny wychowania państwowego, opartej na ideologii J. Piłsudzkiego. Ideolodzy SANACJI – szkoła jako główny instrument realizacji ideologii, szkoła to wychowanie, nauczanie to element dodatkowy. Zmarł nie doprowadzając swoich idei do końca.
- Janusz Jędrzejewicz 1885-1951, dokończył dzieła, następca Czerwińskiego, usankcjonował prawnie plany Czerwińskiego poprzez wprowadzenie reformy szkolnictwa tzw. REFORMY JĘDRZEJEWICZOWSKEJ (11.03.1932).
Reforma – dość kosztowna, była konieczna do wprowadzenia, choć trochę w innej postaci, trochę okrojona. 3 szczeble szkoły: poziom wysoki, średni, niższy.Zreformowano szkolnictwo prywatne, które dominowały nad państwowymi w tym okresie. Celem kształcenia i wychowania było:
- „uczeń musi być państwem” idea uspołeczniania szkoły, wychowania w duchu wspólnoty na gruncie szkolnym, każdy przedmiot (głównie historia, geografia, matematyka, przyroda, język polski, religia).
Wciąganie rodziny do ideologii. Ideologia ma wpływ na szkołę, treści nauczania, cele wychowawcze.
Pedagogika emancypacyjna
- pedagogika wyzwolenia,
- pedagogika zadośćuczynienia – Theodor W. Adorno i jego „Erziehung nach Auschwitz”, tj. „Wychowanie po Oświęcimiu”,
- jako przedpole antypedagogiki.
Po wojnie zaczęto wracać do tych zagadnień (wojna pokrzyżowała plany pedagogiki).
1966r. – „Wychowanie po Oświęcimiu” przesłaniem było to, aby już nigdy więcej nie pojawił się Oświęcim; T. Adorno zarysował społeczeństwo równości, sprawiedliwości. W tym kontekście pedagogika miała mieć charakter emancypacyjny.
Pedagogika emancypacyjna to proces wyzwalający, proces wolności.
Pedagogika emancypacyjna i jej renesans – współczesne problemy wymagające działań emancypacyjnych:
- demoralizacja – lekceważenie wartości ludzkich,
- nacjonalizm,
- przestępczość,
- dewastacja środowiska naturalnego,
- wojny,
- nieskuteczność systemów oświatowych (czy szkoły spełniają swoją rolę?);
Działania zaradcze wobec narastających problemów – na gruncie oświaty:
W POLSCE:
- I raport oświatowy 1973r. – pod kierunkiem J. Szczepańskiego (szkoła nie rozwija samodzielności w myśleniu i działaniu, trudności kadrowe i finansowe),
- II raport oświatowy 1989r. – pod kierownictwem Cz. Kupisiewicza ( jego stwierdzenia były wręcz identyczne z Iszym raportem + spadek wyników nauczania, trudności oświatowe narastały, prywatyzacja, szkoły znalazły się pod opieką samorządów; indoktrynacja młodzieży przez massmedia, co osłabiało wpływ szkoły na ucznia, brak stowarzyszeń/organizacji, które mogłyby temu zaradzić);
W USA:
- I raport z 1983r. pt. „Naród wobec zagrożenia i imperatyw w sprawie reformy edukacji” (niedomagania szkoły, które odbijają się niekorzystnie na różnych dziedzinach życia społecznego),
- II raport 1991r. „Ameryka 2000” (walka z przestępczością, podwojenie wydatków na oświatę, jakość uczenia).
SZKOŁY EKSPERYMENTALNE:
- jest to coś nowatorskiego, coś co możemy wprowadzić do szkolnictwa.
Emancypacja – oswobodzenie się, uwolnienie się od zależności, bycie wolnym wolnością pozytywną; definicja ta z punktu pedagogicznego jest nieużyteczna;
Izonomia – (gr. Równouprawnienie) to uwalnianie jednostki od obowiązku samodzielności… (przykład – IKAR); postawa izonomiczna jest bardzo niebezpieczna, zwłaszcza u dorosłych;
Pedagogika emancypacyjna – definicja:
- proces kształtowania się świadomości człowieka; jej istotą jest świadome posiadanie prawd i zakresu wolności;
1.jest to proces, w którym podmiot świadomie, czyli sam podejmuje czynności, które pozwalają mu uwolnić się z różnych zależności i nacisku, doprowadzając go do wolności;
2.taka emancypacja jest emancypacja podmiotową, tzn. jest procesem kształtowania się świadomości człowieka lub członków wspólnoty do ponoszenia odpowiedzialności za czyny i słowa;
3.jej istotą jest świadome poszerzanie zakresu praw oraz posiadanych granic możliwości;
*w przeszłości i obecnie przykładem takiego podejścia jest PEDAGOGIKA EKSPERYMENTALNA jako nawiązanie do myśli Jana Jakuba Rousseau, Ellen Key, Theodora w. Adorno, Jurgena Habermasa, Maxa Harkheina;
1924r. „Summerhill” (słoneczne wzgórze) – pragmatyzm Deweya; szkoła prowadzona metodami przygotowującymi do wolności; założył ją Sam Neil; swoboda, poszanowanie drugiego człowieka, współpraca; odpowiedzialność i konsekwencje swojego działania; wychowanie wg Neila to emancypacja;
Kierunki pedagogiki emancypacyjnej:
1.nurt indywidualistyczno – anarchistyczny – emancypacja tutaj, to uwolnienie się spod władzy społecznej dominacji do samostanowienia, samoregulacji, do wychowania wolnego od przemocy (np. Aleksander Sutherland Neill (1883-1973);
2.nurt polityczny – wyzwalający ludzkość z istniejącego porządku społeczno – politycznego (np. Paulo Freire – pedagogika uciśnionych);
3.antyszkolny nurt pedagogiki wyzwolenia, czyli deskolaryzacja społeczeństwa (np. Iwan Illich 1960);
Pedagogika krytyczna jako teoretyczny opór przeciwko oświacie systematycznej – jej założenia i kierunki realizacji.
Nurt radykalnej krytyki szkoły powstał z:
- małej efektywności systemów oświatowych,
- subkultury, popkultury (prądy nowej lewicy, krytyka ideologicznych prądów);
Systemy szkolne nie tylko nie nadążają za rewolucją oświatową, ale także zamiast edukować przechowują młodzież. Nurt radykalnej krytyki szkoły dopatrzył się represyjnego oddziaływania na uczniów i szkolnictwo wycofało się z ogólnych…; nurt ten dążył do odinstytucjonalizacji klasy (deskolaryzacja społeczeństw – szkoła mnie potrzebna, zamknąć wszystkie szkoły);
Nurty krytyki szkoły:
- nurt konserwatywny – zarzuca się wtedy szkole niedostateczny stopień realizacji zadań związanych z transmisja kultury, z kształceniem kompetencji niezbędnych do życia w ukształtowanym przez poprzednie pokolenie świecie. Konserwatywny nurt zmierza do uczynienia ze szkoły sprawnego instrumentu transmisji kultury, takie która może zapewnić młodzieży znaczący zasób wiedzy ważnej dla funkcjonowania w świecie rozwiniętej techniki;
- nurt liberalny – wiąże się z traktowaniem szkoły jako instytucji, której głównym zadaniem powinno być stwarzanie warunków indywidualnego rozwoju ucznia. Ponieważ szkoły zwykle nie SA w stanie satysfakcjonująco sprostać temu zadaniu stąd ich krytyka. Szkoła jest więc postrzegana jako instytucja antyhumanitarna, niszcząca indywidualność, wprowadzająca przemoc, uniformizm, konwencjonalność – w miejsce postulowanych wolności, indywidualizmu i twórczości;
Nurty te wzajemnie się wykluczają, choć przy głębszej analizie możemy zauważyć, że jeden i drugi wspiera indywidualny rozwój jednostki;
Hesen – 3 etapy w rozwoju człowieka (w których można te 2 nurty połączyć), tj. anomia, heteronomia i autonomia. Anomia i heteronomia podporządkowuje się wpływom z zewnątrz, natomiast w autonomii ważny jest indywidualny rozwój.
- nurt krytyki adaptacyjnej – można tu zaliczyć nurt konserwatywny i liberalny;
Szkoła jako funkcja systemu społecznego (tj. reprodukcja systemu społecznego przez system oświatowy wg. H. Girouxa):
1.deterministyczne teorie reprodukcji ekonomicznej:
- jawne programy nauczania,
- ukryte programy nauczania (przestrzeń szkoły, formy komunikacji nauczyciel – uczeń);
Szkoła jest elementem systemu, który przystosowuje uczniów do życia w społeczeństwie, do warunków panujących na rynku pracy.
2.deterministyczny model reprodukcji kulturowej:
- z jednej strony to tworzenie obszarów wspólnej kultury,
- z drugiej strony to negacja dziedzictwa kulturowego grup zdominowanych;
Kultura społecznych elit, grupa rządząca, określanie aspiracji życiowych młodzieży, „symboliczny gwałt” na grupach zdominowanych; dziecko musi się dostosować do warunków panujących w szkole; „kultura ciszy” – ciche przyzwolenie, by kultura dominująca nadal funkcjonowała;
Bernstein – ograniczony i rozwinięty kod komunikowania :
- rodzina robotnicza – bliskość emocjonalna, autorytet (głównie ojca) – dzieci z takiej rodziny posługują się ograniczonym kodem rozumowania (problemy z wysławianiem się, skrócony typ myślenia);
- rodzina z klasy średniej/wyższej – wykonywany zawód, pozycja społeczna wpływają na dzieci, nie odwołujemy się tu do autorytetów; partnerstwo, wspólne podejmowanie decyzji; dzieci wysławiają się bardzo poprawnie, dojrzale, rozwinięty kod komunikowania.
Powoduje to różnice w szkole już na starcie; „uczą” się milczenia, godzą się na to, by kultura dominująca dalej górowała. Na starcie dzieci są marginalizowane, blokowane intelektualnie.
„Pedagogika oporu” Henriego Girouxa, jako argument pedagogiki krytycznej:
- edukacja radykalna,
- język krytyki,
- szkoła jako instytucja o pewnej kulturowej autonomii,
- szkoła jako instytucja „demokratycznych sfer publicznych”.
Kategoria oporu pojawia się bardzo rzadko, odbierana jest przez społeczeństwo jako pewne dewiacje (w Polsce mówi się o niedostosowaniu społecznym).
Pedagogika krytyczna wskazuje pedagogice ogólnie co jest nie tak.
Elizabeth Elswort – wskazała niedomagania pedagogiki, była zwolenniczką pedagogiki krytycznej.
Nurt krytyki szkoły w Polsce:
- po roku 1980 ze strony opozycyjnych społecznych ruchów „solidarnościowych”,
- w publicystyce pedagogicznej oraz podczas konferencji naukowych Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego („Ciągłość i zmiana w systemie edukacji Polskie Ludowej” 1985, oraz „Oświata i wychowanie w okresie cywilizacyjnego przełomu 1988;)
- oszukiwano wówczas „pedagogiki przejścia, transformacji.