Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna

(na podstawie tekstu Marcina Rościszewskiego Autor snuje swoje rozważania na temat procesów różnicowania się przestrzeni krajów środkowo-europejskich i tendencji rozwojowych powstałych na jej terenie.

Europa Środkowa – wieloznaczność terminologiczna

Autor zwraca uwagę, że pojęcia Mitteleuropa i Europa Środkowa pod względem lingwistycznym znaczą to samo, ale historycznie stanowią dwa osobne pojęcia. Pierwsze powstało w XIX w. i jest odzwierciedleniem niemieckiej wizji geopolitycznej i ideologicznej, określonych układów i perspektyw politycznych (m.in. chęci poszerzenia swoich wpływów na tereny Cesarstwa Austro-Węgierskiego, Bałkany, Turcję oraz Bliski Wschód). Wraz z przegraną Niemiec w I i II wojnie światowej traci swoje znaczenie.

Natomiast pojęcie Mitteleuropy jako Europy Środkowej przetrwało i uległo odrodzeniu po II wojnie światowej M . jako obszar spokojny, na którym wytworzyła się wspólnota interesów różnych odmiennych grup.

W wielu opracowaniach zachodnich (angielskich, amerykańskich) Europa Środkowa znajduje się na wschód od Renu, ale jej granice nigdy nie zostały dokładnie określone. Autor zwraca uwagę, że obecnie RFN jest częścią jednoczącej się Europy.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że podziałów geograficznych dokonuje się na zasadzie dwóch kryteriów – fizycznogeograficznych i ekonomiczno-geograficznych – nie powinno się ich stosować zamiennie i dowolnie, bo prowadzić to może do nieporozumień.

Europa Środkowa – podejście „pragmatyczne”

Współczesna mapa Europy Środkowej jest bardzo złożona (wyraża się to w m.in.. w geografii fizycznej, sytuacjach politycznych, kulturalnych i ekonomicznych). Do specyfiki tego obszaru doprowadziło kilka elementów. M.in. zerwanie stosunków Rosji z Europą, które tworzyły pewną jedność funkcjonalną. Pomimo znaczących różnic w poziomie rozwoju (m.in. gospodarczego i cywilizacyjnego), na obszarze rosyjskim rozprzestrzeniły się rezultaty pierwszej rewolucji przemysłowej. Wynikiem tego było dostosowanie rosyjskiego prawodawstwa i zachowań gospodarczych do norm krajów Europy Zachodniej. Jednak rewolucja komunistów z 1917 roku doprowadziła do rozerwania owej „europejskiej ciągłości gospodarczej” i ukształtowania państwa „diamatu” (diamat - materializm dialektyczny – filozofia komunistyczna), czyli ZSRR. Odseparowany od światowych procesów rozwojowych (opierający się na gospodarce rynkowej) kraj, poprzez centralne planowanie i ideologizację gospodarki popadł w głęboki kryzys strukturalny. Następnie, na wskutek klęsk wojsk sowieckich w Bitwie Warszawskiej z 1920 r. oraz uzyskanie niezależności politycznej przez kraje bałtyckie oraz Finlandię, terytorium Rosji znacznie się pomniejszyło, a „położenie geostrategiczne pogorszyło się”.

Kolejnym elementem jest drugi podział przestrzeni europejskiej i utworzenie tzw. „imperium zewnętrznego”. II wojna światowa była przyczyną ogromnych zmian na mapie Europy. Związek Radziecki ustanowił własna strefę wpływów na obszarze Europy Środkowej (rezultat konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie), włączył do swojego terytorium Mołdawię, Ruś Zakarpacką, obszary Finlandii i wschodnie obszary Polski międzywojennej, ale w rzeczywistości strefa pełnej dominacji rozciągnęła się na Polskę, Czechosłowację, Węgry Rumunię, Bułgarię i NRD (radziecka strefa okupacyjna w Niemczech). W ten sposób utworzyło się „imperium zewnętrzne” ZSRR, które zostało poddane systemowi przemian komunistycznych i odizolowane od Europy. Spowodowało to regres gospodarczy i cywilizacyjny Europy Środkowej.

Celem ZSRR stało się pełne podporządkowanie tego obszaru i narzucenie uzależnionym krajom modelu „diamatu” . Wprowadzano nacjonalizację, kolektywizację rolnictwa, centralne planowanie, ideologizację życia gospodarczego i społecznego. Zaniedbywano natomiast dziedzinę usług z powodu jej nieprodukcyjności. W ramach utworzonego bloku starano się stwarzać jednokierunkowe powiązania z Moskwą, by dostosować „imperium zewnętrzne” do potrzeb i wymogów centrum (co umożliwiało drenaż zasobów i ewentualnych nadwyżek ekonomicznych z krajów uzależnionych). Nadzór na d tym sprawowały ekipy rządzące, Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Pakt Warszawski i inne. Każdy z krajów miał też „zapewnić sobie samowystarczalność”. Te działania stworzyły organizacje przestrzeni, która była zbliżona do siebie na „radzieckim” obszarze, ale oddalona od krajów Europy Zachodniej. Doprowadziły również do rozwarstwienia i zróżnicowania w obrębie Europy Środkowej co było spowodowane różnym stopniem przyswojenia narzuconego modelu, który był sprzeczny z oczekiwaniami ludności.

W procesie uzależniania krajów Europy Środkowej od ZSRR można wyróżnić dwa okresy: 1) „sowieckiego fundamentalizmu komunistycznego” (od 1917 – 1953r), którego celem było wprowadzenie komunistycznego modelu państwa i społeczeństwa; 2) o. zróżnicowania krajów Europy Środkowej (1953 – 1989), w którym przystąpiono do próby racjonalizacji systemu gospodarczego i nawiązania stosunków z krajami zachodnimi. Przodowały w tym Polska (reprywatyzacja rolnictwa, powstanie Solidarności w 1980 r.) i Węgry. Natomiast NRD, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia pozostały ortodoksyjnie komunistyczne.

Rozpad „imperium zewnętrznego stawał się stopniowo nieunikniony co wynikało z niemożności rzeczywistego zrealizowania założeń „diamatu”, powstanie Solidarności (co ukazało zasięg społecznego protestu i jego rewindykacji) oraz ujawnienie się narastającego w ZSRR ogólnego kryzysu. Związek Radziecki rozdarty nacjonalistycznymi zrywami, utratą wiary w „misję” komunizmu, złą sytuacją gospodarczą tracił kontrolę nad uzależnionymi krajami. Świadczyło o tym m.in. uznanie przez komunistów zdelegalizowanej Solidarności, „okrągły stół” oraz wolne wybory w Polsce. Nowo wybrany, niekomunistyczny rząd zaczął od modernizacji gospodarki; utrata NRD – ważny punkt w systemie militarno-strategicznym ZSRR. W okresie 1989/90 wszystkie kraje Europy Środkowej uzyskały faktyczną niezależność. Rozpad „imperium zewnętrznego” spowodował powstanie nowej sytuacji geopolitycznej na tym obszarze.

Z przedstawionych treści wynika, że oprócz sił integracyjnych na obszarze dawnego ZSRR istniały silne tendencje dezintegracyjne, a system komunistyczny nie „generował żadnych naturalnych powiązań o charakterze funkcjonalnym” i nie proponował żadnego „atrakcyjnego wzorca kulturowego.