Majowie   (Maja, Maya) Grupa plemion tworząca odrębną rodzinę językową → maya-quiché, zamieszkująca obszary półwyspu Jukatan, południowo-wschodniego Meksyku, Gwatemali, północnego Hondurasu i Salwadoru. Liczbę Indian posługujących się językiem maya-quiché szacuje się na ok. 2,6 mln osób. Jest to więc druga co do wielkości rodzina języków indiańskich Ameryki Łacińskiej. Na podstawie różnic między dialektami M. Rivet wyróżnił wśród nich 6 podgrup: → Huasteca, → Majowie, → Chol, → Tzental, → Mam, → Quiché, tworzących w sumie 20 języków i dialektów. Większość posługuje się też językiem hiszpańskim.

Mapa terenu Majów

Historia W okresie przedkolumbijskim Majowie byli twórcami najbardziej rozwiniętej cywilizacji w Ameryce, uważanej przez większość badaczy za jedną ze starszych na świecie. Na podstawie wielu stanowisk archeologicznych odtworzono historię Majów od I tysiąclecia p.n.e. aż do lat konkwisty.  W dziejach starożytnych Majów wyróżnia się dwa zasadnicze okresy: Stare Imperium i Nowe Imperium. Początki cywilizacji Majów, rozwijającej się w Meksyku, na wschodnim wybrzeżu Gwatemali i w Hondurasie, sięgają okresu preklasycznego późnego (400 p.n.e. – 250 n.e.) według chronologii przyjętej dla kultur → Mezoameryki. Okres wczesnoklasyczny (250 – 400 n.e.) charakteryzowało powstawanie miast w Gwatemali (m.in. → Tikal, → Uaxactún, Quirigua, Seibal), w Meksyku na terenach dzisiejszych stanów Chiapas (→ Palenque, → Bonampak, → Yaxchilán) i Tabasco (→ Comalcalco) oraz w Hondurasie (→ Copán), spełniających funkcje sakralno-administracyjne z monumentalnymi zespołami architektonicznymi. W sumie łączną liczbę wielkich ośrodków Starego Imperium szacuje się na około 20. W okresie średnioklasycznym (400 – 700 r. n.e.) wystąpiły lokalne kryzysy polityczne, w konsekwencji których w okresie późnoklasycznym (700 – 900 r. n.e.) rozwinęły się style regionalne w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła swe apogeum. pod koniec tego okresu w rejonie centrum doszło do załamania rozwoju cywilizacyjnego i opuszczenia miast. Przyczyny porzucenia ośrodków Starego Imperium nie zostały jeszcze ostatecznie wyjaśnione. Istnieje wiele hipotez, tłumaczących wędrówki Majów, np. według Morleya zostały one spowodowane wyjałowieniem terenów rolniczych w wyniku uprawy żarowej (→ roza), według Thompsona i Masona – buntem ludności przeciwko władzy kapłanów. W okresie poklasycznym wczesnym (900 – 1200 r.) północna część Jukatanu znalazła się pod silnym wpływem kultury → Tolteków ze środkowego Meksyku. 

Najważniejszym miastem regionu północnego stało się → Chichén Itzá. Innymi miastami Majów na Jukatanie były: → Mayapán, → Uxmal, → Tulúm, Izámal). Około 1200 r. Chichén Itzá utraciło swoją supremację na rzecz Mayapán. Okres poklasyczny średni (1200–1450), trwający do upadku Mayapán, był okresem dekadencji i tarć politycznych między zwaśnionymi rodami arystokracji, władającymi licznymi, stosunkowo niewielkimi państewkami. Okres Nowego Imperium charakteryzuje się również najazdami ludów zamieszkujących południe Wyżyny Meksykańskiej. Wpływy kultury tych ludów (→ Tolteków) widoczne są zwłaszcza w architekturze (dominuje bogato zdobiona płaskorzeźbami i polichromią architektura świecka), sztuce i religii (kult nowych bóstw). W ostatnich stuleciach przed przybyciem Hiszpanów, wskutek coraz częstszych wojen i walk wewnętrznych nastąpił upadek nauki i sztuki. Okres poklasyczny późny zakończył się wraz z podbojem hisz­pańskim w XVI w., ale ostatnie niepodległe miasto-państwo Majów, Tayasal na jeziorze Petén Itzá w Gwatemali, zostało zdobyte dopiero w 1697 r.

W okresie kolonialnym, a także po zdobyciu niepodległości przez Meksyk i in. kraje na początku XIX w., Majowie podejmowali wiele lokalnych zbrojnych prób odzyskania samodzielności politycznej (m.in. przez kilkadziesiąt lat, do przełomu XIX i XX w., utrzymywali kontrolę nad częścią terytorium Quintana Roo na Jukatanie).

Obok dowodów kultury materialnej, znajdowanych w czasie prac wykopaliskowych i trzech kodeksów, które zresztą nie zostały jeszcze całkowicie odczytane, źródłem informacji na temat historii, wierzeń religijnych i obyczajów Majów jest praca hiszpańskiego biskupa Jukatanu Diego de Landa – „Relación de las cosas de Yucatan” (1566) oraz kroniki: → „Popol Vuh” – tzw. święta księga ludu Quiché i „Chilam Balam” – kroniki Majów z półwyspu Jukatan. Powyższe kroniki spisane zostały w XVI w. w języku maya, lecz alfabetem łacińskim, z inicjatywy hiszpań­skich misjonarzy.

Organizacja polityczna Ośrodki pań­stwowości Majów rozwijały się w postaci miast, otoczonych przez osiedla i wioski rol­ników i rzemieślników, w których dominowały budowle o charakterze religijnym. 

Liczba mieszkańców miast – głównie przedstawicieli warstwy kapłańskiej i arystokratycznej – nie była wielka. Miasta, będące prawdopodobnie podstawową jednostką systemu polityczno-państwowego, zorganizowane były w luźne konfederacje lub ligi miast, stąd często porównuje się miasta-państwa Majów i Greków. Władzę w miastach sprawowali przywódcy wojskowi i kapłani będący jednocześnie uczonymi. Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej Majów używa się niekiedy pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki kilku miast-państw; przed hiszpańską inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponadlokalne struktury polityczne.

Osiągnięcia cywilizacyjne Większość osiągnięć cywilizacji Majów przypada na okres klasyczny. Główne osiągnięcia w dziedzinie architektury stanowiły monu­mentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i kamiennych boisk do gry w piłkę, oraz zastosowanie w budownictwie tzw. fałszywego sklepienia.  W dziedzinie sztuki — ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze (→ prekolumbijska sztuka). Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne (→ prekolumbijska literatura): słynne kodeksy zawierające obok mitów i modlitw również teksty epickie, opisy dziejów i obyczajów; inskrypcje na ścianach świątyń i kamiennych stelach, upamiętniające najważniejsze wydarzenia z dziejów Majów. Stworzyli dwudziestkowy system zapisu matematycznego (wprowadzili do algebry pojęcie zera i opracowali system liczbowy na długo przed wprowadzeniem symboli arabskich w Europie), prowadzili obserwacje astronomiczne i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu. Po hiszpańskim podboju nastąpił całkowity upadek cywilizacji Majów.

Gospodarka Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo (uprawiali kukurydzę, fasolę, bawełnę, kakao, maniok, bataty, kolokazję jadalną), wykorzystujące technikę żarową i irygację, myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo; dużą rolę odgrywał handel lądowy i morski (przybrzeżny), organizowali targi i jarmarki. Rozwój handlu umożliwiała sieć dróg łączących poszczególne miasta. Rozwijało się rzemiosło, szczególnie ceramika, budownictwo. Społeczeństwo składało się z wyodrębnionych warstw i grup zawodowych; najwyższe miejsce w hierarchii społecznej zajmowała arystokracja, z której wywodzili się władcy, zwykle łączący funkcje polityczne i religijne, a ponadto — urzędnicy, zajmujący się administracją miasta-państwa, kapłani oraz wyżsi dowódcy wojskowi; najliczniejszą warstwę stanowili chłopi, których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem; istnieli też profesjonalni kupcy i inne grupy zawodowe; najniżej w hierarchii stali niewolnicy, stosunkowo nieliczni, rekrutujący się głównie spośród jeńców wojennych.

    Współcześni Majowie Majowie, plemię najbardziej rozwinięte pod względem organizacji społecznej i kultury wśród grupy Majów, zamieszkują obecnie półwysep Jukatan (stąd często używana w Meksyku nazwa Mayas penisulares) i północno-wschodnią Gwatemalę (Petén). Liczbę Majów szacuje się na ok. 450 tys osób, nazywają oni swój język yucateco lub mayatan. Majowie mieszkający w Meksyku żyją w większości we wspólnotach ejidos (→ ejido). Zajmują się rolnictwem, ważną rolę w ich gospodarce odgrywa uprawa henequénu oraz pszczelarstwo. Wyroby rzemiosła, zwłaszcza tkaniny i ceramika, zachowały wiele elementów charakterystycznych dla okresu rozkwitu kultury Majów, i stanowią ważną część lokalnych przemysłów turystycznych. Do najlepiej rozwiniętych działów rzemiosła należą: plecionkarstwo (jako surowiec wykorzystują henequén, łyko lub liście palm), hafciarstwo oraz obróbka szylkretu. Współcześni Majowie w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę. Dialektami zaliczanymi do tej samej podgrupy posługują się również dwa nieliczne plemiona, żyjące praktycznie poza zasięgiem cywilizacji: Mopan (ok. 5 tys. osób) mieszkający na południu Belize, oraz Lakondon (ok. 300 osób) mieszkający w regionie górnego biegu rzeki Usumacinta na pograniczu Meksyku i Gwatemali.

Ostatnia aktualizacja: 16.08.2001 r.