Substancje chemiczne

Ogólna charakterystyka substancji chemicznych

Substancje chemiczne to pierwiastki chemiczne i ich związki w takim stanie, w jakim występują w przyrodzie lub są uzyskiwane w procesie produkcyjnym, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości, oprócz rozpuszczalników, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji, i wszystkimi zanieczyszczeniami powstającymi w wyniku zastosowanego procesu produkcyjnego. Mieszaniny chemiczne to mieszaniny lub roztwory składające się, z co najmniej dwóch substancji. Substancje niebezpieczne i mieszaniny niebezpieczne - substancje i mieszaninay stwarzające zagrożenie dla zdrowia człowieka lub środowiska, zaklasyfikowane, co najmniej do jednej z następujących kategorii: bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, działające szkodliwie na rozrodczość, niebezpieczne dla środowiska. Substancje chemiczne występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji chemicznych zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, skórę i z przewodu pokarmowego.

Wchłanianie, rozmieszczenie, metabolizm i wydalanie

Niezależnie od drogi wchłaniania przejście substancji z miejsca pobrania do krwioobiegu, a także jej transport do różnych narządów i tkanek, wymaga przekroczenia licznych barier, jakie stanowią błony biologiczne.

W drogach oddechowych są wchłaniane substancje w postaci par, gazów i aerozoli. Na wydajność wchłaniania istotny wpływ wywiera obciążenie wysiłkiem fizycznym, powodujące wzrost wentylacji płuc oraz krążenia.

Pojęcia „pył”, „mgła” i „para” definiuje się w następujący sposób:
— pył: cząsteczki stałe substancji lub mieszaniny zawieszone w gazie (zwykle w powietrzu);
— mgła: ciekłe kropelki substancji lub mieszaniny zawieszone w gazie (zwykle w powietrzu);
— para: gazowa postać substancji lub mieszaniny uwolniona z jej ciekłego lub stałego stanu.
Pył zasadniczo powstaje w sposób mechaniczny. Mgła tworzy się zwykle poprzez skroplenie par przesyconych lub fizyczne ścinanie cieczy. Cząsteczki pyłów i mgieł mają zazwyczaj wielkość od mniej niż 1 do około 100 µm.

Aerozol - dwufazowe układy, ciało stałe-gaz lub ciecz-gaz, w których fazą rozpraszającą (gazową) jest powietrze. Aerozole ciał stałych przyjęto nazywać ziarnami, natomiast cieczy - kropelkami.

Wchłanianie aerozoli (pyłów, dymów) w drogach oddechowych odbywa się albo przez rozpuszczenie cząstek w wydzielinie pokrywającej ich powierzchnię, albo przez fagocytozę (wychwytywanie cząstek przez komórki zwane fagocytami) lub pinocytozę. Mgły w stanie ciekłym mogą być wchłaniane bezpośrednio, przez nabłonek oddechowy. Wchłanianie aerozoli nie jest całkowite. Część pyłów zostaje wydalona w śluzie, wykrztuszona w plwocinie lub połknięta. Udział poszczególnych odcinków dróg oddechowych (jama nosowo-gardłowa, tchawica, oskrzela, pęcherzyki płucne) jest zależny od wymiaru ziaren. Cząstki o wymiarach mniejszych niż 7 µm (frakcja respirabilna) uważa się za najbardziej niebezpieczne, gdyż są zatrzymywane w płucach w największej ilości i najłatwiej ulegają rozpuszczeniu.

Skóra stanowi najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego, jest jednak przepuszczalna dla bardzo wielu substancji chemicznych.

Wchłanianie przez skórę substancji znajdujących się w powietrzu środowiska pracy w postaci par lub gazów nie ma istotnego znaczenia. Tą drogą może się wchłaniać około 1% ilości wchłanianej w drogach oddechowych. Wyjątkami są fenol, nitrobenzen i anilina; wydajność wchłaniania par tych substancji przez skórę może wynosić około 30% ilości zawartej w środowisku pracy.

Wiele czynników może zwiększyć wydajność wchłaniania przez skórę. Do najważniejszych należą: stan skóry, różnice anatomiczne, wiek, temperatura, wilgotność.

Wchłanianie substancji chemicznej z przewodu pokarmowego może się odbywać w różnych jego odcinkach: począwszy od jamy ustnej i przełyku poprzez żołądek do jelit. Substancje chemiczne ulegają wchłanianiu w tej części przewodu pokarmowego, w której występują w formie nie zjonizowanej. Słabe kwasy są wchłaniane głównie w żołądku, podczas gdy słabe zasady w jelitach. Błona śluzowa jelit jest fizjologicznie przystosowana do wchłaniania, toteż resorpcja szkodliwych substancji chemicznych zachodzi tu stosunkowo szybko. W przewodzie pokarmowym mogą się również wchłaniać metale występujące w środowisku pracy. Nie znane są mechanizmy i wydajności tego procesu. Istotne znaczenie ma forma chemiczna, w jakiej występuje dany metal.

Na wydajność wchłaniania może wywierać wpływ dieta. Mała zawartość wapnia, żelaza oraz białek spożywanych w pokarmach powoduje zwiększenie wydajności wchłaniania takich metali toksycznych jak ołów i kadm.

Substancja chemiczna wchłonięta do organizmu jedną z możliwych dróg dostaje się do krwi, skąd może być transportowana do tkanek, w których ulega przemianie i wywiera działanie na określony układ receptorów. Jej metabolity mogą zostać wchłonięte zwrotnie do krwi, skąd zostają wydalone. Możliwe jest też odłożenie substancji (a także metabolitu) w obszarze metabolicznie mało aktywnym (np. tkanka tłuszczowa, kości).

Trudno rozpuszczalne w wodzie substancje organiczne ulegają przemianie w organizmie do związków lepiej rozpuszczalnych w wodzie, co umożliwia ich wydalenie. Najważniejszym narządem z punktu widzenia przemian metabolicznych jest wątroba. Mniejszą zdolność do przemian metabolicznych mają płuca, nerki i jelita. Na wydajność przemiany może wpływać wiele czynników, do których można zaliczyć: różnice międzygatunkowe i wewnątrzgatunkowe, wiek, odżywienie, stan zdrowia.

Substancja może być wydalona z organizmu, zależnie od właściwości, z powietrzem wydychanym, z moczem lub z kałem. Z moczem są wydalane związki rozpuszczalne w wodzie o małych cząsteczkach. Związki o dużych cząsteczkach są wydalane z żółcią. Wydalanie z powietrzem wydechowym odgrywa istotną rolę w przypadku substancji lotnych, ulegających w niewielkim stopniu przemianom w organizmie. Wydalanie to zależy od współczynnika podziału substancji w układzie powietrze/osocze.

Skutki działania substancji chemicznych dzieli się na miejscowe, układowe i odległe (działanie rakotwórcze, teratogenne). Mogą one występować w następujących miejscach:

• wchłaniania - skóra, oczy, błony śluzowe nosa, płuca, przewód pokarmowy

• przemian - wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy

• kumulacji (odkładania) - nerki, ośrodkowy układ nerwowy, wątroba

• wydalania - wątroba, przewód pokarmowy, nerki, pęcherz moczowy

• w narządach o szczególnej wrażliwości - gonady, układ nerwowy, narządy wydzielania wewnętrznego, układ krwiotwórczy, układ odpornościowy.

Zatrucie następuje wtedy, kiedy narażenie na substancje chemiczne przewyższa określone granice wydolności organizmu ludzkiego, tzn. organizm nie potrafi usunąć danej substancji (przez strawienie bądź wydalenie lub wchłonięcie). Możliwość wystąpienia szkodliwych skutków działania substancji zależy od dawki. Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych efektów biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę. Zwykle dawka jest wyrażona w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na dobę. W zależności od skutków wywołanych przez substancje chemiczne rozróżnia się następujące dawki:

• dawka nieskuteczna - ilość substancji chemicznej nie działająca na organizm testowy

• dawka progowa - najmniejsza ilość substancji, która po wprowadzeniu do organizmu wywołuje określony efekt biologiczny lub kliniczny u 5% organizmów testowych

• dawka śmiertelna bezwzględna (LD₁₀₀) - najmniejsza ilość substancji powodująca śmierć 100% organizmów testowych

• średnia dawka śmiertelna (LD50): jest statystycznie wyprowadzoną pojedynczą dawką substancji, która powoduje zgon 50 % zwierząt przy podaniu drogą pokarmową.

• stężenie śmiertelne medialne (LC₅₀) - statystycznie obliczone stężenie substancji chemicznej w medium środowiskowym, powodujące śmierć 50% organizmów danej populacji w określonych warunkach

• stężenie progowe - najniższe stężenie lub dawka substancji chemicznej powodująca zmiany czynności poszczególnych narządów lub układów w organizmie, przekraczające fizjologiczne możliwości adaptacyjne.

Na podstawie wartości dawki śmiertelnej medialnej (LD50) dokonuje się grupowania i klasyfikowania substancji chemicznych lub mieszaniny chemicznej ze względu na ich toksyczność ostrą na: bardzo toksyczne (LD50 25 mg/kg), toksyczne (LD50 ponad 25 do 200 mg/kg), szkodliwe (LD50 ponad 200 do 2000 mg/kg).

Jeśli się weźmie pod uwagę dynamikę, mechanizm oraz działanie substancji chemicznej na organizm, zatrucia można podzielić na:

• ostre -szkodliwe efekty wywołane przez substancje chemiczną wchłoniętą do organizmu w dużej dawce jednorazowej lub stężeniu pojawiają się w stosunkowo krótkim czasie w ciągu 24 h

• podostre (podostre) - szkodliwe efekty w organizmie występują w sposób mniej gwałtowny po podaniu jednorazowej lub kilkakrotnej dawki substancji

• przewlekłe - proces chorobowy powstaje w warunkach przewlekłego narażenia na substancję chemiczną.

Przebieg zatruć zawodowych ma przeważnie charakter przewlekły. Reakcja organizmu na substancje lub mieszaniny zależy od ich właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, dawki, ogólnego stanu zdrowia i odżywiania, płci, wieku osoby narażonej oraz stanu układów endokrynologicznego, immunologicznego, a także od czynników zewnętrznych: temperatury, okresu narażenia, wilgotności powietrza, itd.
W warunkach przemysłowych jest raczej zasadą niż wyjątkiem sytuacja, gdy ta sama populacja pracowników jest eksponowana na różne substancje chemiczne. Gdy organizm jest narażony na dwie lub więcej substancji chemicznych, ich łączne działanie może być:

• niezależne - substancje chemiczne wywołują różne efekty lub wykazują różne mechanizmy działania

• sumujące (addytywne) - wielkość efektów lub odpowiedzi powodowanej przez dwie lub więcej substancji chemicznych jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi spowodowanych przez substancje chemiczne podawane pojedynczo

• synergistyczne - następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji chemicznej przez inną substancję, jednocześnie wprowadzoną

• antagonistyczne - gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej występującej w obecności innej substancji toksycznej.

Skutki narażenia na substancje chemiczne mogą być miejscowe i układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to działanie drażniące lub uczulające skórę i/ lub błony śluzowe. Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd.

Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje chemiczne. Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po dłuższym lub krótszym okresie utajenia. Działanie odległe może się rozwijać bezpośrednio w organizmach narażonych na działanie substancji chemicznej lub dopiero w następnych pokoleniach. Zmiany te, o różnym charakterze, często przyjmują formę przerostu nowotworowego (działanie rakotwórcze).

Zaburzenia wtórne - pokoleniowe - najczęściej mają charakter zaburzeń genotoksycznych (zmiany w materiale genetycznym), embriotoksycznych (zmiany patologiczne u potomstwa) i teratogennych (zmiany patologiczne w zarodkach lub płodach).

Działanie drażniące

W następstwie bezpośredniej styczności oczu z substancjami chemicznymi mogą wystąpić skutki zdrowotne o zróżnicowanym nasileniu. Mogą to być skutki o charakterze przejściowego, umiarkowanego, nieprzyjemnego odczucia (szczypanie, łzawienie), lecz może też dojść do trwałego uszkodzenia oczu. Wielkość i nasilenie uszkodzenia zależy od ilości substancji, na którą zostały narażone oczy, oraz od czasu, jaki upłynął do chwili udzielenia pierwszej pomocy. Przykładami substancji, które działają drażniąco na oczy, są kwasy, zasady i rozpuszczalniki.
Najważniejsze substancje drażniące to zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, mydła i środki piorące.
Wg rozporządzenia działanie żrące na skórę jest to powodowanie nieodwracalnego uszkodzenia skóry; tj. widocznej martwicy naskórka sięgającej aż do skóry właściwej, powstałej w wyniku naniesienia na skórę badanej substancji na okres do 4 godzin. Do typowych skutków działania żrącego zalicza się owrzodzenia, krwawienia, krwawe strupy a pod koniec 14-dniowego okresu obserwacji, zmianę barwy na skutek poparzenia skóry, całe obszary pozbawione owłosienia oraz blizny. Dla oceny budzących wątpliwych zmian skórnych należy przeprowadzić badania histopatologiczne. Działanie drażniące na skórę jest to powodowanie odwracalnego uszkodzenia skóry w wyniku naniesienia na skórę badanej substancji na okres do 4 godzin.

Następstwem działania drażniącego gazów, pyłów lub par substancji chemicznych są zmiany zapalne w drogach oddechowych. Odczyny te obejmują różne odcinki dróg oddechowych i mogą występować z różną intensywnością. Gazy i pary takich substancji, jak fluorowodór, chlorowodór, amoniak, formaldehyd, kwas octowy wywołują przede wszystkim zmiany w górnych drogach oddechowych - w nosie, w jamie nosowo-gardzielowej i w krtani. Substancje takie jak chlor, ditlenek siarki, trichlorek arsenu, trichlorek fosforu wywołują zmiany w górnych drogach oddechowych i oskrzelach. Pod wpływem działania drażniącego substancji chemicznych powstają odruchy kaszlu (skrócenie oddechu), kichania. W dużych stężeniach może dojść do skurczu nagłośni i oskrzeli.

Natomiast np. fosgen czy tlenki azotu wywołują zmiany bezpośrednio w tkance płucnej, mogące być przyczyną obrzęku płuc (pojawienie się wysięku w pęcherzykach płucnych). Wysięk może się pojawić bezpośrednio po narażeniu lub po upływie kilku godzin. Objawy narażenia to kaszel, sinica (objaw niedotlenienia) oraz odkrztuszanie dużych ilości śluzu.

Substancje działające drażniąco na układ oddechowy uszkadzają również oddechowy mechanizm obronny, co prowadzi do zmniejszenia odporności na infekcje i zwiększa zachorowalność na zapalenie płuc, astmę, rozedmę płuc.

Skutki działania substancji drażniących układ oddechowy zależą od wielu czynników, takich jak stężenie substancji, czas trwania ekspozycji, wrażliwość osobnicza. Ważnym czynnikiem jest również sposób oddychania: przez usta lub przez nos.
Osoby narażone przez dłuższy czas na substancje drażniące często mają upośledzony zmysł węchu i nie są w stanie stwierdzić obecności tych substancji na stanowisku pracy.

Działanie uczulające

Zmiany uczuleniowe na skórze przypominają często zmiany, które występują podczas zapalenia skóry (świąd, pieczenie skóry, pojawienie się plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków, złuszczenia naskórka rąk, przedramion, twarzy). Choroby uczuleniowe skóry to wyprysk kontaktowy uczuleniowy (alergiczny) występujący u pracowników mających kontakt z substancjami chemicznymi o właściwościach uczulających. Schorzenie to w ostatnich latach dominuje wśród chorób zawodowych skóry. Określa się, że ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych skóry było wynikiem uczulenia na substancje chemiczne o charakterze alergenów, tj. działające uczulająco.
Najczęściej alergiczny wyprysk kontaktowy powodują aminy aromatyczne, terpentyna, żywice epoksydowe, trietylenotetraamina, wyroby gumowe, chrom sześciowartościowy, nikiel, kobalt, tetracyklina, formalina, barwniki anilinowe, olejki eteryczne.
Nadwrażliwość na poszczególne związki zmienia się w czasie. Przebieg tego rodzaju wyprysku zależy w dużym stopniu od charakteru kontaktu z alergenem. W razie stałego i długotrwałego kontaktu uczulenie jest oporne na leczenie. Jedynie całkowite odsunięcie od pracy z substancjami chemicznymi o właściwościach alergennych jest skutecznym sposobem wyleczenia.
Uczulenie układu oddechowego, powstałe w trakcie narażenia zawodowego na substancje chemiczne, powoduje astmę. Objawy astmy obejmują kaszel, szczególnie w nocy, oraz trudności w oddychaniu, takie jak sapanie i skrócenie oddechu. Astma zawodowa w postaci klasycznej jest wywoływana przez czynniki wielko- i małocząsteczkowe, występujące w środowisku pracy w stężeniach nie przekraczających wartości normatywów higienicznych lub nieco wyższych.
Opisano prawie 400 czynników etiologicznych astmy zawodowej. Do czynników wielkocząsteczkowych należą: mąka i jej zanieczyszczenia, alergeny zwierzęce, żywice, a zwłaszcza kalafonia, antybiotyki (zwłaszcza betalaktamowe), lateks, ziarna roślin oleistych, detergenty. Do małocząsteczkowych: izocyjaniany, sole platyny, niklu, chromu, kobaltu, glin, barwniki, nadsiarczany i henna, środki dezynfekujące, kwaśne bezwodniki.
Wielkość i czas trwania narażenia jest czynnikiem ryzyka astmy zawodowej. Większym stężeniom czynników uczulających towarzyszy więcej przypadków astmy zawodowej niż stężeniom mniejszym. Przerywana ekspozycja na duże stężenia alergenów stanowi większe zagrożenie niż ciągła ekspozycja na stężenia mniejsze. Większość przypadków astmy zawodowej rozwija się w ciągu pierwszych 2 lat narażenia. Przekroczenie wartości normatywu higienicznego nie stanowi warunku rozpoznania astmy zawodowej, gdyż uczulenie może się zdarzyć nawet w warunkach śladowych stężeń. Rozpoznanie astmy zawodowej wymaga wykonania specjalistycznych badań przez lekarza alergologa, obejmujących m.in. skórne testy alergologiczne i stwierdzenie obecności swoistych przeciwciał w surowicy.

Działanie układowe

Organizm ludzki jest zbudowany z wielu tkanek i narządów tworzących różne układy. Substancje chemiczne mogą wywierać działanie układowe prowadzące do zmian morfologicznych i czynnościowych w określonych narządach lub grupach narządów.

Narażenie na substancje o działaniu neurotoksycznym może upośledzać procesy wewnętrznego hamowania lub stymulacji przewodzenia bodźców w ośrodkowym lub obwodowym układzie nerwowym. Prowadzi to do zaburzeń w ośrodkowym układzie nerwowym (encefalopatie) i obwodowym układzie nerwowym (neuropatie obwodowe). Stopień ciężkości tych zmian i czas potrzebny do ich wywołania zależą od stężenia lub dawki substancji neurotoksycznej. Mogą też występować fazy depresji lub pobudzenia układu nerwowego wskazujące na współzależność pomiędzy działaniem toksycznym a mechanizmami adaptacyjnymi, mogące prowadzić do pozornej normalizacji układu nerwowego. Subtelne zmiany czynnościowe w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym są coraz częściej rozpoznawane jako poważne skutki narażenia na względnie małe stężenia szkodliwych substancji chemicznych w przemyśle. Do związków działających na ośrodkowy układ nerwowy należą m.in. chloroalkeny, disiarczek węgla, pary rtęci i ołów. Na obwodowy układ nerwowy szczególnie silnie działają alkany (heksan), ketony alifatyczne i disiarczek węgla. Narażenie na związki fosforoorganiczne, takie jak np. paration, może spowodować porażenie (zablokowanie) funkcji ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego..

Do związków uszkadzających wątrobę należą m.in. nitozwiązki (trinitrotoluen), chloroalkeny, chloro- i bromopochodne benzenu. Objawy uszkodzenia wątroby wywołane przez te substancje (żółte zabarwienie skóry i oczu) mogą być błędnie rozpoznane jako zapalenie wątroby.

Takie substancje, jak tetrachlorek węgla, glikol etylenowy, disiarczek węgla uszkadzają zdolność nerek do wydalania toksycznych produktów. Inne substancje, jak kadm, ołów, terpentyna, metanol, toluen, ksylen, powodują wolniej rozwijające się uszkodzenie czynności nerek.

W ostatnich latach szczególną uwagę poświęcono szkodliwemu działaniu substancji chemicznych na funkcje rozrodcze kobiet i mężczyzn (działanie gonadotoksyczne). Przedmiotem zainteresowań toksykologii rozrodu są mechanizmy toksycznego działania substancji na cały cykl rozrodczy, obejmujący wytwarzanie komórek rozrodczych przez przedstawicieli obu płci, akt zapłodnienia komórki jajowej, jej implementację, embrio/organogenezę, rozwój płodu, poród oraz okres aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Osłabienie płodności u mężczyzn może być związane z narażeniem na takie substancje chemiczne, jak dibromek etylenowy, benzen, gazy stosowane do narkozy, chloropren, ołów, rozpuszczalniki organiczne i disiarczek węgla. Poronienia u kobiet mogą wystąpić po narażeniu na gazy znieczulające, tlenek etylenortęciowy, aldehyd kwasu glutarowego, chloropren, ołów, rozpuszczalniki organiczne, disiarczek węgla i chlorek winylu.

Działanie rakotwórcze

Długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne może spowodować nie kontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych. Większość substancji rakotwórczych zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji.

Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat. Nowotwory powstałe w następstwie narażenia zawodowego mogą być zlokalizowane w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniej styczności z substancją chemiczną. Substancje takie jak arsen, azbest, chrom, nikiel mogą powodować nowotwory płuc. Nowotwory jamy nosowej i zatok nosowych mogą być następstwem narażenia na chrom, nikiel, oleje izopropylowe, pył drzewny i pył z wyprawionych skór. Z narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wyprawionych skór wiąże się występowanie nowotworów pęcherza moczowego. Z kolei przypadki nowotworów skóry przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne. Narażenie na chlorek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie. Benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku kostnym.

Właściwości rakotwórcze substancji chemicznych można wykryć na podstawie wyników:

1) badań epidemiologicznych,

2) długoterminowych badań doświadczalnych na zwierzętach,

3) krótkoterminowych testów, umożliwiających ocenę toksyczności genetycznej (mutacji i nietrwałych uszkodzeń DNA - kwasu dezoksyrybonukleinowego).

Na podstawie kodeksu pracy minister właściwy do spraw zdrowia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy, uwzględniając zróżnicowane właściwości substancji, mieszaninaów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, ich zastosowanie oraz konieczność podjęcia niezbędnych środków zabezpieczających przed zagrożeniami wynikającymi z ich stosowania, określił, w drodze rozporządzenia:

• wykaz substancji, mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób ich rejestrowania,

• sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, mieszaninaami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

• sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach,

• wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na substancje, mieszaninay, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz sposób przechowywania i przekazywania tych dokumentów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych,

• szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez substancje, mieszaninay, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

• warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników narażonych na działanie substancji, mieszaninaów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym (DzU nr 280/2004, poz. 2771 ze zm.).

W rozporządzeniach substancje rakotwórcze, uwzględniając aktualny stan wiedzy, podzielono na trzy kategorie:

• Kategoria 1 – substancje o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla człowieka;

• Kategoria 2 – substancje, które rozpatruje się jako rakotwórcze dla człowieka;

• Kategoria 3 – substancje o możliwym działaniu rakotwórczym na człowieka.

Substancjom lub mieszaninaom należącym do kategorii 1 i 2 przypisuje się symbol „T”, znak ostrzegawczy określający substancję „toksyczną” i zwrot: R45 – Może powodować raka. Dla substancji lub mieszaninaów, które stwarzają ryzyko rakotwórczego działania jedynie wtedy, gdy dostają się do organizmu na drodze inhalacyjnej, na przykład jako pyły, pary lub dymy (inne drogi narażenia, np. na drodze pokarmowej lub w kontakcie ze skórą, nie stwarzają zagrożenia rakotwórczego) powinien być stosowany następujący standardowy zwrot określający zagrożenie: R49 – Może powodować raka w następstwie narażenia drogą oddechową.

Substancjom lub mieszaninaom należącym do kategorii 3 przypisuje się symbol „Xn”, znak ostrzegawczy oznaczający substancję „szkodliwą” i zwrot: R40 – Ograniczone dowody działania rakotwórczego.

Substancje mutagenne lub mieszaninay podzielono również na trzy kategorie:

• Kategoria 1 – substancje o udowodnionym działaniu mutagennym na człowieka;

• Kategoria 2 – substancje, które rozpatruje się jako mutagenne dla człowieka;

• Kategoria 3 – substancje o możliwym działaniu mutagennym na człowieka.

Substancjom lub mieszaninaom należącym do kategorii 1 i 2 przypisuje się symbol „T”, znak ostrzegawczy określający substancję „toksyczną” i zwrot: R46 – Może powodować dziedziczne wady genetyczne. Substancjom lub mieszaninom należącym do kategorii 3 przypisuje się symbol „Xn”, znak ostrzegawczy oznaczający substancję „szkodliwą” i zwrot: R68 – Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia.
Działanie rakotwórcze lub mutagenne mieszaninaów wynika z działania ich składników, a za rakotwórczy lub mutagenny zgodnie z rozporządzeniem zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, mieszaninaów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy, uważa się mieszanina, który zawiera przynajmniej jedną substancję rakotwórczą lub mutagenną w stężeniu równym lub wyższym od stężenia granicznego ustalonego w odniesieniu do tego efektu .
Wzbronione jest zatrudnianie kobiet w ciąży i w okresie karmienia oraz młodocianych przy pracach w narażeniu na działanie czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, określonych w odrębnych przepisach.
Niebezpieczne substancje chemiczne są potencjalnym źródłem zagrożenia zdrowia i życia ludzi przede wszystkim w środowisku pracy, lecz także w środowisku naturalnym. Kompleksowa informacja o niebezpiecznych właściwościach poszczególnych substancji chemicznych, rodzaju i rozmiarach stwarzanego przez nie zagrożenia oraz o zasadach postępowania z nimi umożliwia racjonalną i efektywną profilaktykę w zakładach pracy, a także - w razie awarii - ochronę ludzi i środowiska naturalnego poza zakładem przemysłowym.

Najbardziej uniwersalną formą przedstawienia istotnych informacji o substancjach chemicznych, przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców, są karty charakterystyk tych substancji. Ponadto, zgodnie z art. 221 Kodeksu pracy, posługiwanie się nimi jest jednym z warunków zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

1. Identyfikacja substancji /mieszaniny
   Identyfikacja producenta, importera lub dystrybutora
   Data sporządzenia/data aktualizacji

2. Skład/informacja o składnikach

3. Identyfikacja zagrożeń

4. Pierwsza pomoc

5. Postępowanie w przypadku pożaru

6. Postępowanie w przypadku uwolnienia do środowiska

7. Obchodzenie się z substancją/mieszaniną i jej/jego magazynowanie

8. Kontrola narażenia / środki ochrony indywidualnej

9. Właściwości fizykochemiczne

10. Stabilność i reaktywność

11. Informacje toksykologiczne

12. Informacje ekologiczne

13. Postępowanie z odpadami

14. Informacje o transporcie

15. Informacje dotyczące uregulowań prawnych

16. Inne informacje.

Karty charakterystyk substancji lub mieszanin niebezpiecznych są przeznaczone dla wszystkich stykających się z niebezpiecznymi substancjami lub mieszaninami chemicznymi lub mogących się z nimi zetknąć. Mogą one (i powinny) być gromadzone i wykorzystywane w zakładach pracy produkujących substancje i mieszaniny chemiczne, jednostkach uczestniczących w ich obrocie (transport, magazynowanie, dystrybucja), w jednostkach projektujących instalacje i zakłady przerabiające takie materiały oraz jednostkach uczestniczących w ratowaniu ludzi i mienia, zagrożonych działaniem niebezpiecznych materiałów chemicznych..

Poza pracodawcami, użytkownikami i przewoźnikami niebezpiecznych materiałów chemicznych, zgromadzone dane służą również służbom sanitarno-epidemiologicznym, ratownictwu chemicznemu i kolejowemu, Państwowej Inspekcji Pracy, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, Straży Granicznej oraz Straży Pożarnej.