Węzeł gordyjski – Unia Europejska wobec kryzysu gospodarczego
Kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w roku 2008 w USA jest największym tego typu kryzysem od czasów sprzed II wojny światowej. Stanowi on więc ogromne wyzwanie dla krajów unijnych, ale i dla samej Unii jako ponad narodowej instytucji. Kryzys, na początku przejawił się jako krach na giełdzie, widać było coraz wyraźniejsze problemy finansowe. W Europie kryzys przybrał również inne postaci, możemy mówić o kryzysie społecznym, zaufania czy w pewnym stopniu kryzysie dalszej integracji europejskiej.
Kryzys, wydawać by się mogło, przybrał postać mitycznego węzła gordyjskiego, niedającego się nikomu rozwiązać, choć podejmowano wiele takich prób. W jego rozwiązaniu przeszkadzają bowiem ogromne sprzeczności interesów poszczególnych członków Unii Europejskiej, wyrażane często w bardzo odległych od siebie koncepcjach naprawy sytuacji.
Ów mityczny węzeł został wedle legendy przecięty ostrzem przez Aleksandra Wielkiego. Trudno jednakże doszukiwać się w dzisiejszej Europie podobnego mu geniuszu, który szybkim i sprawnym ruchem doprowadziłby do końca rozwój kryzysu. Ponadto, potrzebna byłaby przewaga któregoś z europejskich mocarstw nad pozostałymi – na tyle duża, aby móc przeforsować jedno tylko rozwiązanie. Na chwilę obecną najsilniejszą pozycję zdają się posiadać Niemcy, jednakże nie mają one owej przewagi, a ich rola jest inna, niźli przewodzenie Europie w wychodzeniu z kryzysu. Niemcy bowiem, same oszczędzając, ale nie mogą narzucić swej polityki innym krajom, pełnią rolę płatnika brutto do europejskiego budżetu, w znacznej części finansując kraje biedniejsze lub znacznie bardziej zagrożone. Jednakże tego typu zabiegi są Europie potrzebne. Bankructwo całych państw, takich jak Grecja czy Cypr, może przynieść za sobą fatalne skutki. Nawet chwilowo stabilna sytuacja w wyniku tak negatywnego impulsu mogłaby się załamać i doprowadzić do kolejnych bankructw: Portugalii, Hiszpanii czy Włoch, czego gospodarka Europy jako całość z pewnością by nie wytrzymała. Są one jednakże z kolei kosztowne dla państw bogatszych, którym wielce nie na rękę jest wspomaganie innych krajów, najczęściej z południa Europy. Aby zaradzić niepokojom społecznym, które mają miejsce wśród obywateli, szukają rozwiązań, które pomogłyby zadłużonym krajom ale bez nadmiernego obciążania finansowego własnych mieszkańców i budżetów. Stąd też właściwie regułą są subwencje i pomoc pieniężna, uwarunkowana jednak przez istotne cięcia w polityce socjalnej tych państw. Powoduje to sytuację przeniesienia się napięć i protestów tamże, co jest jednak okupione w zamian za ratunek z finansowej zapaści całego państwa. Dlatego też kraje te nie mają najczęściej wyjścia i pomoc w takiej a nie innej formie zmuszone są przyjąć.
Poprzez wszystkie te relacje finansowe znacznie zwiększyła się częstotliwość przepływu pieniędzy między tymi grupami krajów oraz ich znaczenie. Wzajemne zależności zwiększają stopień integracji, jednakże tylko z przymusu i nie dotyczy to wszystkich państw. Większość tych zależności skupia się bowiem w krajach tzw. Strefy euro.
Tak wyglądająca sytuacja w Europie, pomimo nawet i dużej stabilności finansowej państw bez wspólnej waluty, powodować może ryzyko podziału Unii na Europę dwóch prędkości. Stanowiłoby to wielki paradoks, gdyż poza dynamiczniejszą częścią kontynentu znajdowałaby się przecież bogata i ludna Wielka Brytania czy choćby i biedniejsza Polska, ale przecież za to z dużo lepszymi wskaźnikami gospodarczymi od krajów południa. To pewne wykluczenie byłoby z pewnością niesprawiedliwe, dlatego krajom również spoza Eurostrefy przyznano możliwość przystąpienia do paktu fiskalnego, nadającego co prawda członkom prawo do wzajemnej kontroli deficytu budżetowego i długu publicznego, ale przez to właśnie zwiększającego dyscyplinę finansową, a więc i wiarygodność członków paktu wobec reszty Europy i Świata.
Należałoby jednak zastanowić się, czy Unii Europejskiej nie potrzebne są dodatkowe zmiany. Nie w jej obecnej polityce, ale mam na myśli sprawy strukturalne Unii, zapisane w jej traktatach. Chodzi o coraz to szersze kompetencje Unii w sprawach gospodarczych, szczególnie kwestie nadzorcze wobec unijnych dłużników i „grzeszników”. Brak zgody wszystkich państw może zakończyć się osobnym traktatem euro landu. Jak uważa Tomasz Bielecki w swym artykule w gazecie wyborczej, dla Polski byłoby lepszym rozwiązaniem do niego przystąpić, niż przyglądać się rozmontowywaniu dzieła wielu powojennych pokoleń, jakim jest Unia Europejska.1
Poza zmianami traktatowymi pojawiają się oczywiście i inne pomysły. Jednym z nich jest wprowadzenie specjalnego podatku bankowego. Jako że, światowy kryzys rozpoczął się od upadku jednego z banków (choć oczywiście amerykańskiego), pojawiła się więc propozycja obarczenia ich pewnymi kosztami kryzysu do którego się przyczyniły. Podatek ten miałby pokrywać koszty upadku banków w przyszłości, tworząc specjalny fundusz. Jest to zabezpieczenie przed nowym falami obecnego kryzysu, jak i nowymi kryzysami.
Kolejnym zabezpieczeniem miałoby być przyjęcie przez państwa Unii tzw. sześciopaku, czyli systemu wcześniejszego ostrzegania przed możliwym kryzysem, a nie tylko zwalczanie jego skutków. W państwach UE miałyby być monitorowane nie tylko wskaźniki długu i deficytu, ale także i inne najważniejsze wskaźniki gospodarcze, takie jak koszty pracy, bilans rachunków bieżących, zadłużenie sektora publicznego, bezrobocie czy koszty nieruchomości. Co najważniejsze, sześciopak przewiduje sankcje gospodarcze dla krajów uporczywie łamiących wskazane limity. Dążąc do braku kar i jeszcze większego kryzysu, państwa te zmuszone by były mimo największego nawet niezadowolenia społecznego do uchwalania i skutecznego wdrażania nowych reform. Oprócz pozytywnej motywacji do zmiany swej sytuacji (doraźna pomoc finansowa) Bruksela zdobyłaby więc narzędzie, którym może skutecznie postraszyć niepokornych członków Eurolandu.
Aby skuteczniej przełamać panujący nadal kryzys, UE powinna także dojść do wspólnego stanowiska w sprawie polityki handlowej z państwami spoza UE. Być może współpraca z państwami nie zadłużonymi, dysponującymi gotowym do użycia kapitałem mogącym być zainwestowanym w europejską gospodarkę w każdej chwili. Na tego typu współpracę z Chinami zdecydowały się chociażby Węgry. Jednakże z punktu widzenia całej Unii, takie posunięcie jest raczej niemożliwe do przeprowadzenia. Jeszcze intensywniejsza wymiana towarowo – pieniężna z takim potentatem jak Chiny może bowiem doprowadzić do zbytniego uzależnienia gospodarczego Europy od chińskiej pomocy z zewnątrz, na pewno nie bezinteresownej w przyszłości. A jednym z celów polityki gospodarczej Unii powinno przynajmniej być przeciwieństwo tego stanu rzeczy – nie tylko jej samowystarczalność ale i również konkurencyjność na tle innych wielkich światowych gospodarek.
O ile nie jest pewna droga rozwiązania kryzysu, o tyle pewne jest że jego początkowe przyczyny gospodarcze mają też i inne skutki aniżeli tylko problemy finansowe wybranych państw. Wszelkie zachwiania natury gospodarczej po częstokroć w historii przeradzały się w poważne konflikty społeczne, a jeśli nawet nie, to i tak ich konsekwencje były zwykle trudne d przełamania.
Warto zauważyć, że historycznie rzecz ujmując, kryzysy gospodarcze związane są nierozłącznie z konfliktami, napięciami lub wręcz wojnami. W znakomitej większości przypadków, kryzysy były nimi powodowane – poprzez zniszczenia wojenne, straty demograficzne, niewspółmierne wydatki na zbrojenia czy w przypadku pomniejszych konfliktów – wzajemnie nakładane na siebie embarga handlowe i tym podobne.
Zdarza się jednak, że losy toczą się drogą odwrotną od tej wyżej wskazanej. Największy w historii kryzys gospodarczy w latach 30. ubiegłego wieku niechybnie przyczynił się do powstania odpowiednich nastrojów wśród wielu społeczeństw, aby przyjąć dyktatorskich wodzów niczym jak zbawicieli ich narodów. Pozwoliło to walnie na wybuch najkrwawszej dotąd w dziejach II wojny światowej. Od tego czasu podobny kryzys się już nie zdarzył, do czego być może mocno przyczynić się mógł proces europejskiej integracji, na co wskazywałby przyznany Unii w roku poprzednim zaszczyt – nagroda Nobla. Jest on honorem, ale i wskazówką do dalszej wytrwałej i skutecznej współpracy jak największej części UE w obranym słusznie kierunku. Powinna zatem Unia nie tylko wyjść po prostu cało z kryzysu ale raczej potraktować go jako wyzwanie, mające sprawdzić jej spójność i wzajemną solidarność członków i mogące być przez to wręcz czymś pozytywnym, na kształt testu którego pozytywne rezultaty dadzą jej przepustkę do wewnętrznego wzmocnienia się, widocznego także na zewnątrz.
Doskonałym przykładem na to, że kryzys pomimo wszystkich swoich możliwych groźnych konsekwencji może być Europie nie straszny, jest ciągłe rozszerzanie się Unii Europejskiej. W dobie kryzysu – pozornie wydającego się być mitycznym węzłem gordyjskim niemal nie do rozwiązania, nowe państwo wstępuje w unijne struktury – Chorwacja stanie się ich członkiem już 1 lipca bieżącego roku.2 Świadczy to o ciągle pozytywnie wypełnianej roli UE, o jej skuteczności jako międzynarodowej organizacji, skoro tylko znajdują się chętni to wstąpienia w jej szeregi. Tak więc wydaje się, że pomimo skali i pewnej już długotrwałości kryzysu, a nawet mimo braku ostatecznego jego zamknięcia w przeszłości - prawdopodobnie nie jest on dla Europy sytuacją nie do przejścia