System i źródła prawa w Rzeczpospolitej Polskiej
System prawa to całokształt obowiązujących w danym państwie przepisów prawnych opartych na wspólnych, podstawowych zasadach usystematyzowanych według przyjętych kryteriów. System prawa składa się z norm prawnych, instytucji prawnych, zasad prawa i gałęzi prawa.
Norma prawna to elementarna część prawa (podstawowa reguła postępowania przyjęta przez państwo) zawarta w przepisach. Najczęściej składa się z:
Hipotezy – opis sytuacji w której ma być zastosowana norma prawna, wskazuje jej adresatów i okoliczności stosowania
Dyspozycji - określenie właściwego w danej sytuacji zachowania ( co należy zrobić, gdy znajdziemy się w sytuacji określonej przez hipotezę), np. nakaz lub zakaz jakiegoś zachowania
Sankcji - określenie negatywnych skutków niedostosowania się do nakazu ( co się stanie, jeżeli będąc w sytuacji określonej przez hipotezę nie zastosujemy się do dyspozycji)
| Elementy normy | Art. 50 kodeksu wykroczeń |
|---|---|
| Hipoteza | Kto nie opuszcza zbiegowiska publicznego |
| Dyspozycja | pomimo wezwania właściwego organu, |
| Sankcja | podlega karze aresztu albo grzywny. |
Normy prawne wyrażane są w przepisach prawnych, jednak nie oznacza to, że oba te pojęcia są równoznaczne. Przepis prawny jest to część aktu prawnego (np. ustawy) wyodrębniona przez prawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Przepis prawny jest pojęciem szerszym niż norma prawna.
Instytucja prawna określana jest przez przepisy prawa. Każda dziedzina prawa ma charakterystyczną dla siebie instytucję. Wyróżniamy instytucje prawa rodzinnego (np. małżeństwo), prawa pracy (np. stosunek pracy)
Zasady prawa stanowią fundament poszczególnych gałęzi prawa, sprawiają, że jest ono bardziej zrozumiałe dla obywateli, np. zasada kontradyktoryjności, zasada prawdy.
Gałęzie prawa tworzone są przez instytucje prawa, oparte są na określonych zasadach prawa. W sposób szczegółowy regulują przepisy prawne w danym typie w stosunków społecznych. W polskim systemie prawa wyróżniamy następujące gałęzie:
Prawo konstytucyjne (państwowe) , reguluje ono podstawowe zasady ustające państwa i kompetencje naczelnych organów państwowych wyznacza podstawowe obowiązki i uprawienia obywateli. Podstawowym źródłem tu jest konstytucja.
Prawo administracyjne , Określa podstawowe relacje miedzy obywatelem a administracją publiczną. Tworzy ramy w których organy administracji, które posiadają uprawienia władcze mogą prowadzić swoją działalność. Głównym źródłem prawnym tej gałęzi jest kodeks postępowania administracyjnego.
Prawo cywilne, wyznacza się w nim podstawowe stosunki majątkowe oraz niektóre prawa osobiste (np. prawo autorskie) i charakteryzuje się tym, że podmioty występujące w tych stosunkach względem siebie występują na równym poziomie.
Prawo rodzinne, reguluje osobiste i majątkowe stosunki wynikające z zawarcia małżeństwa. Wyznacza stosunki między rodzicami a dziećmi kwestia adopcji, opieki nad osoby nieletnimi itp.
Prawo pracy, określa stosunki pracy (nawiązanie umowy, okresy wypowiedzeń, urlopów) i stosunki bezpośrednio związane z pracą (np. świadczenia socjalne) i spory ze stosunku o pracę.
Prawo gospodarcze, określa czym jest działalność gospodarcza i reguluje stosunki powstałe w toku prowadzenia działalności gospodarczej.
Prawo finansowe, reguluje zasady i tryb gromadzenia przez Państwo oraz tryb rozdziału tych środków. Reguluje działalność instytucji ubezpieczeniowej.
Prawo karne, definiuje jakie czyny są przestępcami, ustala zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, jakie grozą za ich popełnienie.
Prawo procesowe, jest to gałąź niejednolita i składa się :
Prawo o ustroju sadów i prokuratury ( określenie szczebli sądów, zadań prokuratury)
Prawo procesowe cywilne, dotyczy z praw gospodarczych, prawo pracy i prawo rodzinnego
Prawo procesowe karne, określa tryb działania sądów w sprawach karnych, a także uprawienia prokuratury, oskarżonego, obrońców poszczególnych studiach procesu.
Wszystkie te regulacje muszą odnosić się do przyjętych przez nasze państwo zasad i przepisów szczegółowych zawartych i umowach międzynarodowych jako elementów prawa międzynarodowego.
Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa. W zależności od tego jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy prawa stanowionego, zwane inaczej także systemami prawa ustawowego ( civil law ) lub kontynentalnego, powstające w głównej mierze w drodze stanowienia norm przez ustawodawcę, oraz systemy prawa ( common law ), powstające głównie w drodze wydawania wyroków sądowych tzw. precedensów.1
Civil law - system prawa kontynentalnego
cechy:
prymat ustawy
oddzielenie tworzenia i stosowania prawa
sądy nie tworzą prawa
historycznym źródłem systemów prawnych typu civil law jest prawo rzymskie:
Prawo rzymskie po upadku państwa rzymskiego przetrwało - w XV w. w Niemczech nastąpiła recepcja prawa rzymskiego – czyli wprowadzenie norm prawa rzymskiego do prawa obowiązującego w danym kraju. Na przełomie XVIII / XIX w. w Europie rozpoczął się ruch kodyfikacyjny, (francuski kodeks Napoleona) - tzw. „druga recepcja prawa rzymskiego”
b) występowanie:
Europa kontynentalna
Ameryka Południowa
Common law - system prawa anglosaskiego / precedensowego
Cechy:
prymat ustawy
brak oddzielenia tworzenia i stosowania prawa
sądy tworzą prawo
zasada stare decisis – zasada związania precedensem
brak recepcji prawa rzymskiego
występowanie:
Wielka Brytania – common law // Szkocja – Scots law
USA – common law // stan Luizjana - civil law
Kanada – common law // Quebec - civil law
Australia, Nowa Zelandia
Źródłami prawa w Polsce są akty normatywne, to one określają jakie jest prawo. Mogą mieć charakter powszechnie obowiązujący lub nie. Akty powszechnie obowiązujące to takie, które są skierowane do wszystkich obywateli. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Polsce według art. 87 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej są:
Konstytucja – akt o najwyższej mocy prawnej. Decyduje o pozycji w systemie i merytorycznym zakresie innych aktów prawnych, zawiera reguły interpretacyjne dotyczące poszczególnych aktów prawa, wyznacza zakres praw i obowiązków obywateli, powołuje do życia i określa kompetencje organów administracyjnych.
Ustawa – podstawowy akt prawy w ramach systemu prawnego. Najczęściej obecnie uchwalany przez parlament (w niektórych państwach zatwierdzany później przez organ władzy wykonawczej). W porządkach prawnych różnych państw występują ustawy: zasadnicze (konstytucje), organiczne i zwykłe.
Ratyfikowana umowa międzynarodowa – najważniejszy instrument regulujący stosunki międzynarodowe i jeden z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego. Za umowę międzynarodową uważa się porozumienie co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji międzynarodowych, ale także np. Stolicy Apostolskiej)
Rozporządzenie - akt normatywny wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania
Akty prawa miejscowego – posiadają cechy aktów powszechnie obowiązujących, ale posiadają moc prawną tylko na obszarze działania organu, który wydał akt prawa miejscowego
Katalog powszechnie obowiązujących źródeł prawa ma charakter zamknięty – oznacza to, że normy powszechnie obowiązujące mogą być zawarte tylko w tych aktach prawnych, które mieszczą się w Konstytucji.
Istnieją również tak zwane akty prawa wewnętrznie obowiązującego; są one wydawane przez organy administracji wyższego rzędu dla podporządkowanym im organom administracyjnym. Nie wiążą obywateli (np. minister wydaje akt dla Urzędu Pracy) Należą do nich: zarządzenia prezydenta, uchwały rady ministrów, zarządzenia ministrów, wytyczne, pisma ogólne. Nie składają się na wzajemnie powiązany system.
http://pl.wikipedia.org/wiki/System_prawa↩