Źródła prawa w Polsce
Termin źródeł prawa jest pojęciem wieloznacznym, które można rozpatrywać pod różnym kątem. W pierwszy znaczeniu wiąże się ono z czynnikami wpływającymi na treść norm prawnych, czyli materialnymi źródłami prawa.
Te materialne źródła prawa to zjawiska i procesy zachodzące w rzeczywistości mające wpływ na kształtowanie się treści prawa i są to na przykład stosunki społeczno - gospodarcze, systemy religijne lub obyczajowe, wola narodu. W drugim kontekście pojęcie źródeł prawa zwraca uwagę na formy przekazu norm prawnych - tzw. formalne źródła prawa. Do grupy tej należą m. in. wszelkiego rodzaju ustawy czy rozporządzenia. Jako trzecie znaczenie omawianego pojęcia J. Musiałkiewicz podaje organy promulgacyjne, tj. oficjalne czasopisma, w których następuje ogłoszenie treści aktów prawnych. W Polsce należą do nich Dziennik Ustaw, Monitor Polski oraz dzienniki urzędowe ministerstw, urzędów centralnych i wojewódzkie dzienniki urzędowe. W literaturze przedmiotu można znaleźć różne definicje terminu źródeł prawa. Ogólnie rzecz biorąc źródłami prawa „jest prawotwórcza działalność państwa, w wyniku której powstają akty normatywne, których treść uwarunkowana jest kulturą, ekonomią oraz bezpośrednimi interesami społeczeństwa zorganizowanego
w państwo”.
Źródła prawa można podzielić biorąc pod uwagę kryterium różnorodności treści aktu prawnego na:
źródła ustrojowe - np. Konstytucja;
źródła funkcjonalne - np. ustawy tworzące urzędy ministrów;
źródła określające prawa i obowiązki obywateli - np. ustawa o ordynacji wyborczej do Sejmu.
Innego podziału źródeł prawa można dokonać pod względem sfery działania administracyjnego i wyróżnimy tutaj:
źródła powszechnie obowiązujące, które obowiązują na terenie całego kraju, np. ustawy;
źródła wewnętrznie obowiązujące, dotyczące tylko obszaru działania organów, które je ustanowiły, np. zarządzenia wojewody określające regulamin urzędu wojewódzkiego.
Źródła prawa stanowią hierarchicznie zbudowany system, na którego czele stoi Konstytucja jako najważniejszy akt prawny w Polsce. Następnie kolejne miejsca zajmują ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Takie hierarchiczne uporządkowanie źródeł prawa powoduje, iż normy prawne zawarte w aktach normatywnych znajdujących się na niższym stopniu, nie mogą być sprzeczne z normami zawartymi w aktach będących na wyższym szczeblu w tej hierarchii.
Konstytucja, zwana inaczej ustawą zasadniczą, jak już zostało wspomniane jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej. O jej pierwszeństwie
w hierarchii źródeł prawa świadczy m. in. szczególna treść zawartych w niej przepisów prawnych, konieczność zgodności z nią wszystkich innych aktów normatywnych obowiązujących w kraju oraz szczególny tryb jej uchwalania
i zmieniania. Badaniem zgodności ustaw z Konstytucją zajmuje się Trybunał Konstytucyjny. Przedmiotem zawartych w Konstytucji uregulowań są najbardziej doniosłe sprawy obywateli i państwa. Obejmuje ona postanowienia dotyczące charakteru państwa, jego organów, podstaw ustroju politycznego, gospodarczego
i społecznego, określa też prawa i obowiązki obywateli. Treść Konstytucji zobowiązuje wszystkie organy państwa, w tym także organy administracyjne do działania w ramach prawnych określonych w tej treści. Konstytucja przedstawia ponadto „podstawowe zasady funkcjonowania samorządu terytorialnego, które ściśle wiążą się z problematyką prawa administracyjnego. Przepisy Konstytucji upoważniają również organy administracji do stanowienia prawa, określając formę aktu prawnego dozwoloną dla poszczególnych organów”. Obowiązująca obecnie w Polsce Konstytucja została uchwalona 2 kwietnia 1997 r., a w dniu 25 maja 1997 r. została przyjęta w ogólnonarodowym referendum konstytucyjnym. Prezydent podpisał powyższą Konstytucję 16 lipca 1997 r.
Drugie miejsce w hierarchii źródeł prawa zajmują ustawy. Są to podstawowe akty prawne na podstawie, których następuje konkretyzacja postanowień Konstytucji. Ustawy podlegają również kontroli pod względem ich zgodności
z Konstytucją. „Silne związki ustaw z prawem administracyjnym wynikają z faktu, że administracja publiczna w demokratycznym państwie prawa musi działać wyłącznie
w sposób legalny, znajdując podstawę i uzasadnienie swoich czynności
w obowiązujących ustawach, pochodzących od organu stanowiącego”. Z powyższego założenia wynikają dwie podstawowe zasady, które podkreślają znaczenie ustaw:
zasada nadrzędności ustawy - zgodnie z nią wszystkie pozostałe źródła prawa muszą być formalnie i materialnie zgodne z ustawą oraz służyć wykonaniu
i ukonkretnieniu norm ustawowych;
zasada wyłączności ustawy - oznacza, że najważniejsze dla państwa i jego organów oraz dla obywateli sprawy muszą być rozstrzygane wyłącznie
w formie ustawowej.
W państwie polskim ustawa powstaje w trybie tzw. procesu legislacyjnego, który został określony w Konstytucji. Proces ten rozpoczyna się inicjatywą ustawodawczą, czyli wniesieniem projektu ustawy do Sejmu przez posłów, Senat, Prezydenta RP, Radę Ministrów bądź grupę co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania posłów do Sejmu. Następnym krokiem jest rozpatrzenie projektu ustawy przez Sejm w trzech czytaniach. Prawo wnoszenia poprawek do projektu przysługuje wnioskodawcy projektu, posłom i Radzie Ministrów. Wnioskodawca może wycofać projekt ustawy do czasu zakończenia drugiego czytania. Sejm uchwala ustawę większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwalona ustawa przekazywana jest do Senatu, który w ciągu 30 dni może ją przyjąć bez zmian, uchwalić poprawki lub odrzucić ją w całości. Jeżeli Senat w tym terminie nie podejmie stosownej uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. Natomiast uchwałę Senatu odrzucającą ustawę lub zaproponowaną przez Senat poprawkę uważa się za przyjętą, jeżeli Sejm nie odrzuci jej bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Po zakończeniu postępowania w Sejmie uchwalona ustawa przedstawiana jest Prezydentowi RP, który może ją podpisać, wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego lub zastosować weto. Prezydent ma 21 dni na podpisanie takiej ustawy, a następnie ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw. W drugi przypadku Prezydent może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem zgodności ustawy
z Konstytucją. Gdy Trybunał Konstytucyjny orzeknie taką niezgodność ustawy to Prezydent nie może jej podpisać. Natomiast kiedy ustawa okaże się zgodna
z Konstytucją, wtedy Prezydent musi ją podpisać i nie ma już w tym wypadku prawa do wniesienia weta. Może zdarzyć się tak, że tylko niektóre artykuły ustawy są niezgodne z Konstytucją. W takiej sytuacji Prezydent może podpisać tylko te zgodne artykuły ustawy bądź zwraca ją do Sejmu w celu poprawienia niezgodności. Zastosowanie weta przez Prezydenta polega na przekazaniu z umotywowanym wnioskiem ustawy do Sejmu, aby nastąpiło ponowne jej rozpatrzenie. Gdy Sejm ponownie uchwali ustawę trafia ona znowu do Prezydenta RP, który ma 7 dni na jej podpisanie i ogłasza ją w Dzienniku Ustaw.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe zajmują następny szczebel
w hierarchii źródeł prawa w Polsce. Są one zawierane przez co najmniej dwa państwa lub organizacje międzynarodowe i należą do nich m. in. traktaty, pakty, konwencje, układy, porozumienia czy konkordaty. Proces przygotowania umowy międzynarodowej składa się z wielu etapów, a ostatnim z nich jest ratyfikacja, czyli zatwierdzenie umowy przez upoważniony do tego organ państwa. W Polsce takim organem jest Prezydent PR. Umowy międzynarodowe można podzielić na trzy kategorie:
umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą Sejmu wyrażoną w formie ustawy - zgoda ta jest warunkiem podpisania umowy przez Prezydenta, jeśli dotyczy ona spraw zawartych w art. 89 ust 1 Konstytucji, tj. pokoju, sojuszy, układów politycznych albo układów wojskowych; wolności, praw
i obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji; członkowstwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej; znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym; spraw uregulowanych
w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy. Taki rodzaj umowy międzynarodowej ma pierwszeństwo przed ustawą, jeśli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
umowy międzynarodowe ratyfikowane nie wymagające zgody wyrażonej
w ustawie - są podpisywane przez Prezydenta PR bez wyrażonej zgody Sejmu. Umowy te stoją niżej w hierarchii niż ustawy krajowe.
umowy międzynarodowe nieratyfikowane - nie wymagają ratyfikacji lecz stają się ważne w momencie podpisania, a należą do nich np. umowy handlowe.
Każdą ratyfikowaną umowę międzynarodową ogłasza się w Dzienniku Ustaw,
a z chwilą ogłoszenia staje się ona częścią krajowego porządku prawnego.
Kolejny stopień w hierarchii źródeł prawa zajmują rozporządzenia.
Są one wydawane przez organy wskazane w Konstytucji RP i należą do nich: Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, minister kierujący działem administracji rządowej, wchodzący w skład Rady Ministrów przewodniczący określony w ustawie Komitetu oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Wymienione organy mogą wydawać rozporządzenia tylko w celu wykonania ustawy
i na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie. Aby rozporządzenie było zgodne
z ustawą powinno spełniać - jak podaje E. Ura - następujące warunki: musi opierać się na wyraźnym, a nie domniemanym upoważnieniu ustawowym; nie może być sprzeczne z Konstytucją i aktami ustawodawczymi; nie może wkraczać w zakres materii ustawowej ani przekształcać lub systematyzować zapisu ustawowego; musi być ogłoszone w sposób przewidziany prawem (opublikowane w Dzienniku Ustaw, wchodzi w życie po 14 dniach od daty jego ogłoszenia - chyba, że w treści rozporządzenia określony jest inny termin). Konstytucja RP przewiduje możliwość wydania tzw. rozporządzenia z mocą ustawy. Jest ono wydawane przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu wojennego gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
Akty prawa miejscowego zajmują ostatni szczebel w hierarchii źródeł prawa w Polsce. Cechą charakterystyczną tych akt jest obowiązywanie ich tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły. „Rodzaje, nazwę, przedmiot i sposób ogłaszania aktów prawa miejscowego określa ustawa o ustroju administracji rządowej w województwie, ustawa o jednostkach samorządu terytorialnego, ustawy określające kompetencję innych organów terenowych do stanowienia aktów prawa miejscowego, a także ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i innych aktów prawnych”. Przedstawicielem rządu w każdym województwie jest wojewoda sprawujący władzę wykonawczą. Może on wydawać rozporządzenia oraz zarządzenia. Akty te publikowane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych. Innymi organami upoważnionymi do wydawania aktów prawa miejscowego są działające na obszarze gminny - rada gminy i zarząd gminny. Ustanawiają one prawo gminne, czyli przepisy powszechnie obowiązujące w całej gminie lub tylko w jej części. Rada gminy wydaje uchwały, natomiast zarząd może wydawać zarządzenia, które muszą być zatwierdzone przez radę gminny na najbliższej sesji po ich wydaniu.
Bibliografia:
Jamróz Adam red., Wstęp do nauk prawnych, Białystok 1993.
Musiałkiewicz Jacek, Elementy prawa, Warszawa 1998.
Seidler Grzegorz L., Groszyk Henryk, Malarczyk Jan, Pieniążek Antoni, Wstęp
do nauki o państwie i prawie, Lublin 1995.
Skąpska Grażyna, Prawo i społeczeństwo, Warszawa 1996.
Ura Edward red., Prawo administracyjne, Rzeszów 1997.
Wierzbowski Marek red., Prawo administracyjne, Warszawa 2006.
Jacek Musiałkiewicz, Elementy prawa, Warszawa 1998, s. 14.
Grzegorz L. Seidler, Henryk Groszyk, Jan Malarczyk, Antoni Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie
i prawie, Lublin 1995, s. 146.
red. Edward Ura, Prawo administracyjne, Rzeszów 1997, s. 50 - 51.
red. E. Ura, op. cit., s. 52.
red. Marek Wierzbowski, Prawo administracyjne, Warszawa 2006, s. 33.
red. E. Ura, op. cit., s. 54.
red. M. Wierzbowski, op. cit., s. 35.
CENTRUM NAUKI I BIZNESU ŻAK SP. Z O.O. oddział w Chełmie
1