ZBIEG PRZESTĘPSTW I ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY
Zbieg przestępstw:
Prawna jedność czynów
Wielość czynów nie zawsze oznacza wielość przestępstwa. Występują bowiem sytuacje, gdy między poszczególnymi czynami tego samego sprawcy zachodzi tak ścisły związek, iż możemy je potraktować jako jedno przestępstwo. Sytuacje te obejmujemy pojęciem prawnej jedności przestępstw (in. pozorny zbieg przestępstw). Pojęcie to ma zastosowanie do wypadków, w których na podstawie wyraźnego przepisu lub reguł wykładni prawa wielość czynów uważa się za jedno przestępstwo. Prawna jedność przestępstwa obejmuje:
Przestępstwa o wieloczynowo określonych znamionach;
Przestępstwa złożone;
Konstrukcję przestępstwa ciągłego;
Współukarane czyny uprzednie i następcze.
Ad. 1
Szereg typów przestępstwa charakteryzuje wieloczynowe (częstotliwe) określenie znamion. Wówczas wielokrotność czynu (jego odmian) nie powoduje wielości przestępstw, lecz stanowi jedno przestępstwo. Wchodzą tutaj w grę przykładowo: przestępstwo „znęcania się” nad członkiem rodziny lub osobą zależną. Cechą tej konstrukcji jest, że przestępstwo charakteryzuje pewna liczba (sekwencja) powiązanych ze sobą czynów, aczkolwiek pojedyncze zachowanie o dużym nasileniu też może wypełnić istotę przestępstwa.
Ad. 2
Przestępstwo złożone polega na tym, iż określający je zespół znamion składa się z dwóch lub więcej czynów, które wypełniają znamiona innych przestępstw, ale w tym połączeniu tworzą całość „wyższego rzędu”, jeden typ przestępstwa. Tak np. kradzież rozbójnicza składa się zaboru rzeczy, a następnie użycia przemocy lub groźby w celu utrzymania się w jej posiadaniu.
Ad. 3
Z punktu widzenia praktyki bardzo ważne znaczenie ma konstrukcja przestępstwa ciągłego. Najogólniej mówiąc chodzi tu o sytuację, gdy ten sam sprawca dokonuje powtarzających się zamachów na to samo dobro, które z uwagi na więź między poszczególnymi zamachami rozpatruje się jako jedno przestępstwo.
Kodeks karny z 1969 r. przestępstwa ciągłego nie definiował, niemniej przewidywał konsekwencje prawne ustalenia, że sprawca dopuścił się takiego przestępstwa, w postaci nadzwyczajnego obostrzenia kary (o połowę w stosunku do górnej granicy sankcji). Ostatecznie w doktrynie i orzecznictwie przyjęto następujące przesłanki przestępstwa ciągłego:
Tożsamość dobra prawnego, w które godzi sprawca;
Jednorodność sposobu atakowania dobra (np. kolejne akty kradzieży dobra, a nie kradzieże i paserstwo);
Krótkie odstępy czasu i więź sytuacyjna między poszczególnymi zamachami;
Zamiar obejmujący z góry realizację przestępstwa „na raty” albo „odnawiający się” zamiar wynikający z gotowości do wykorzystania tej samej powtarzającej się sposobności;
Tożsamość osoby pokrzywdzonej, jeżeli przedmiotem zamachów jest dobro ściśle osobiste.
Wychodząc z założenia, że przedstawiona konstrukcja przestępstwa ciągłego wywołuje różnice zdań w doktrynie i trudności w orzecznictwie, twórcy nowego kodeksu karnego postanowili ją rozbić na dwie instytucje: przestępstwa ciągłego i tzw. ciągu przestępstw.
Przestępstwo ciągłe zachodzi, gdy sprawca realizując ten sam zamiar podejmuje dwa lub więcej „zachowań” zmierzających do jego wykonania. Są to więc przypadki traktowane dotąd jako odmiana przestępstwa ciągłego popełnionego „na raty”, które mogą też objąć dotychczasową konstrukcję współukaranych czynów uprzednich.
Jako ciąg przestępstw nowy kodeks karny traktuje natomiast popełnienie w krótkich odstępach czasu i w podobny sposób dwóch lub więcej przestępstw, zanim zapadł chociażby nieprawomocny wyrok co do któregokolwiek z nich, przy czym każde z tych przestępstw jest realizacją nowego zamiaru, a ponadto wszystkie z nich muszą podlegać kwalifikacji z tego samego przepisu.
Ad. 4
W zakres prawnej jedności czynów wchodzą również współukarane czyny uprzednie i następcze. Chodzi tutaj o czyny poprzedzające dokonanie przestępstwa lub następujące po nim, które nie podlegają odrębnemu ukaraniu, gdyż uważa się, że przy całościowej ocenie przestępstwa zostaje „wliczone” ich ukaranie. Jeżeli chodzi o współukarane czyny następcze, to dotyczą one postępowania z przedmiotami pochodzącymi z przestępstwa albo zachowań wiążących się sytuacyjnie z dokonanym przestępstwem. Zachowanie uważa się za współukarane, jeżeli z przestępstwem głównym łączy je więź czasowa i sytuacyjna. Rozerwanie tej więzi powoduje, iż zostaną one osądzone jako odrębne przestępstwa.
Realny zbieg przestępstw i kara łączna
Jeżeli ten sam sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, w grę wchodzi rozpoznanie sprawy w warunkach realnego zbiegu przestępstw lub recydywy.
Rzeczywisty (realny) zbieg przestępstw polega na rozpoznaniu dwóch lub więcej przestępstw w jednym postępowaniu karnym. Warunkiem przyjęcia realnego zbiegu jest, aby sprawca za żadne z tych przestępstw nie był dotychczas osądzony, chociażby nieprawomocnym wyrokiem. Realny zbieg przestępstw może być jednorodzajowy, gdy w jednym postępowaniu podlegają osądzeniu dotąd nie ukarane czyny tego samego rodzaju, albo wielorodzajowy - gdy są to przestępstwa różnorodzajowe. W sytuacji realnego zbiegu przestępstw sąd wymierza najpierw kary za poszczególne przestępstwa, a następnie orzeka karę łączną. Przy określaniu kary łącznej możliwe są różne systemy:
System kumulacji - sumowanie kar wymierzonych (USA);
System absorbcji - polega na pochłanianiu innych kar przez karę najsurowszą (wadliwy);
Systemy modyfikowane - bądź przez redukcję kary skumulowanej, bądź przez zaostrzenie (asperację) najsurowszej z wymierzonych kar (system przyjęty w Polsce).
Inaczej jest w wypadku recydywy, która zachodzi, gdy ten sam sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, z tym, że kolejne przestępstwo (czy przestępstwa) zostają popełnione po skazaniu sprawcy lub odbyciu kary za poprzednie. Oznacza to, że skazanie przerywa realny zbieg przestępstw. Nie wchodzi wówczas w grę kwestia orzekania kary łącznej, lecz skazanie sprawcy w warunkach recydywy.
Od ww. instytucji należy odróżnić wydanie wyroku łącznego. Ma to bowiem miejsce w sytuacji, gdy w odrębnych postępowaniach sprawca został prawomocnie skazany za różne przestępstwa. Wówczas sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący, orzeka o połączeniu kar wymierzonych w poprzednich wyrokach, wydając jeden wyrok łączny.
Zbieg przepisów ustawy:
Zbieg pozorny
Zbieg przepisów ustawy polega na tym, że jeden czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy. Powstaje wówczas problem, który z tych przepisów (jeden czy wszystkie) ma zastosowanie do kwalifikacji prawnej czynu. Podobnie, jak przy zbiegu przestępstw, odróżniamy tutaj zbieg rzeczywisty i zbieg pozorny (pomijalny), tyle, że dotyczy on kwalifikacji prawnej jednego czynu przestępnego.
Przez zbieg pozorny (pomijalny) rozumiemy sytuację, gdy jeden czy wyczerpuje wprawdzie znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach, ale przepisy te pozostają wobec siebie w stosunku nadrzędności, podrzędności lub „zawierania się”, toteż faktu zbiegu przepisów nie uwzględnia się w kwalifikacji prawnej na podstawie reguł wyłączania wielości ocen. Tak więc występującą wielość przepisów sprowadzamy w drodze redukcji do jednego przepisu. Jako reguły wyłączania wielości ocen przyjmuje się w doktrynie i orzecznictwie zasady specjalności, pochłaniania i subsydiarności.
Zasada specjalności wyraża się w regule, iż przepis szczególny wypiera zastosowanie przepisu ogólnego - lex specilis derogat legi generali. Stosunek specjalności najczęściej dotyczy relacji typu kwalifikowanego (uprzywilejowanego) do typu podstawowego.
Zasada pochłaniania ma zastosowanie, gdy przepisy pozostają wobec siebie w takim stosunku, że jeden z nich zawiera w sobie treści objęte znamionami drugiego przepisu, pochłania więc ten przepis - lex consumens derogat legi consumptae. Powstaje wszakże pytanie, jak daleko może sięgać zasada konsumpcji, w szczególności czy może pochłaniać odpowiedzialność za poważne skutki. W tej kwestii sformułowano w doktrynie dwa stanowiska: 1. Warunkiem zastosowania zasady konsumpcji jest, aby stopień społecznej szkodliwości czynu objętego przepisem pochłoniętym był znacznie niższy niż czynu ocenianego przez pryzmat przepisu pochłaniającego; 2. Przepis zawierający łagodniejszą sankcję nie może pochłaniać przepisu surowszego.
Zasada subsydiarności wyraża się w regule, iż przepis zasadniczy (pierwotny) wyłącza zastosowanie przepisu pomocniczego - lex primaria derogat legi subsidiare.
Zbieg rzeczywisty
Rzeczywisty zbieg przepisów (niepomijalny; właściwy) występuje wówczas, gdy jeden czyn wypełnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy karnej, a nie zachodzi zjawisko wypierania lub pochłaniania jednego przepisu przez drugi. Jest to sytuacja, gdy przepisy pozostają wobec siebie w stosunku krzyżowania się, a nie podrzędności, nadrzędności lub „zawierania się”.
Istnieją różne sposoby rozwiązywania realnego zbiegu przepisów. Jednym z nich jest stosowanie tzw. kumulatywnej kwalifikacji prawnej, tj. skazanie sprawcy za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów; drugim jest skazanie sprawcy na podstawie przepisu najsurowszego (tzw. zbieg eliminacyjny), wreszcie trzecim - przyjęcie idealnego zbiegu przestępstw. Według tej ostatniej koncepcji sprawca jednym czynem popełnia tyle przestępstw, ilu znamiona ustawowe czynem tym wyczerpał - prawo wykroczeń i prawo karne skarbowe.