Informacje dodatkowe
Romantyzm
Widoczne tendencje romantyczne pojawiły się w literaturze już w drugiej połowie XVIII w. Wraz z hasłami wiodącymi ludzi na barykady poprzez rewolucje burżuazyjną w Anglii i Wielką Rewolucję Francuską ludzie odczuli potrzebę wolności, braterstwa uświadamiając sobie wagę uczuć prowadzących ich do zmian. Wyznacznikiem dla właściwego romantyzmu jest okres w literaturze niemieckiej określany Sturm und Drang czyli tzw. Burzy i naporu przypadającego umownie na lata 1767-1785. Był to preromantyzm, którego artyści natchnieni uczuciem przekładali je nad rozum i doświadczenie. W Polsce rozwija się pod datą publikacji I tomu wierszy Adama Mickiewicza w 1822 roku.
Jednak Polskę trzeba było odpowiednio przygotować na przyjęcie nowego nurtu. Polscy klasycy byli wyjątkowo oporni co zaowocowało w tzw. Walkę romantyków z klasykami. Rozegrała się ona w trzecim dziesięcioleciu XIX wieku, a stłumiło ją dopiero powstanie listopadowe. Powodem była negatywnie sformowana rozprawa Jana Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych opublikowana w „Dzienniku Wileńskim” w 1819 roku. Wygranymi byli oczywiście romantycy z wybitnymi poetami w tym Mickiewiczem, którego poezja okazała się głównym argumentem przeważającym o zwycięstwie. Sam poeta ingerował przedmową do petersburskiego wydania Poezji pt. O krytykach i recenzentach warszawskich, co sprowadziło wiele świetnych publicystów na stronę romantyków z Mochnackim na czele.
Właściwie pojęcie określające epokę na przestrzeni XVIII - XIX wieku jest pierwszym terminem, które równocześnie odnosi się nie tylko do czasu ale do wielu sfer sztuki i życia, literatury, obyczajowości, stylu bycia, a nawet polityki. Wyraz zaczerpnięty z francuskiego roman - powiązane z romansami tj. poezją rycerską, sama nazwa pochodzi od łacińskiego słowa romanus - rzymski. Może to mylnie wskazywać na związek z kulturą starożytnego Rzymu, odwołuje się jednak do legend, bajań i ludowości obecnych w antyku.
Aby w pełni zrozumieć czym dla człowieka był romantyzm lub też czym człowiek był dla romantyzmu warto rozwinąć kilka pojęć, za którymi kryła się cała gama barw roztaczana przez tą niebanalną epokę. Według Goethego „Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore.”, zakreślił on jedynie ogólny zarys, gdyż faktycznie przyrównując ten okres do okresu oświecenia można uznać, że kontrolę nad uporządkowanym ładem z rąk starych mędrców przejęła banda szalonych młodzieniaszków wprowadzając bohemę i chaos swym ekstrawaganckim zachowaniem.
Odwrócono uwagę od wspólnoty a skupiono się na pojedynczych jednostkach. Zbagatelizowano kwestie głębokiego, logicznego rozumowania; artyści zachęcali do pełnego poddaniu się silnym namiętnościom, które przecież targały sercem młodych.
Na piedestał wstąpili geniusze, jednostki okazywały się potężniejsze niż kiedykolwiek uznano za najdoskonalszą część natury, poprzez nią łączącą się z Bogiem i wiodąca ku niemu całe istnienie. Kult geniuszu uznawał najwyższe prawa indywidualizmu. Człowiek genialny był legendą samą w sobie, był wzorem, bohaterem, twórcą historii. Dziewiętnastowiecznemu kultowi geniusza patronował Napoleon, który udowodnił, że z nizin społecznych można awansować na szczyt. Przykład Bonapartego, a jeszcze bardziej jego mitologia uzasadniały rozumowanie: stwórzmy geniuszowi możliwości do działania, a dokona rzeczy niewyobrażalnych. Trwałość legendy Napoleona nad Wisłą i Niemnem, jego miejsce w naszym hymnie narodowym może utwierdzać w przekonaniu, że Polska „jest bardziej napoleońska niż Francja” zgodnie ze słowami historyka Edouarda Driaulta. Innym przykładem geniuszu jest Ludwik van Beethoven, który wielokrotnie podkreślał, że nie jest zwykłym człowiekiem, gdyż jego misją jest tworzenie arcydzieł dla ludzkości. Głębokim pragnieniem każdego kompozytora powinno być oddanie się bez reszty prawdziwie ważnym dziełom, a później zaprezentowanie ich przed publicznością., pisał w liście do swego wydawcy. Jako kompozytor Beethoven zdobył uznanie, a nawet popularność, chociaż nie starał się przypodobać publiczności. Wręcz przeciwnie, świadomie pisał „trudną muzykę”, niejednokrotnie ignorując przyzwyczajenia wykonawców i słuchaczy. To buntownicze nastawienie i opór konwencjom sprawiły, że potomni uznali Beethovena za symbol niezależności w sztuce. A wyrażanie negacji w ówczesnych czasach było duchem epoki.
Sprzeciwianie się normom, nadmierna niezależność, wolność umysłu, ciała i ducha, oryginalność tworzyły nową XIX wieczną postać. Tak też powstała społeczna bohema inaczej nazywana cyganerią artystyczną. Jest to grupa przejawiająca kontrowersyjne zachowania opozycyjne do ustalonych norm, przykładem takich wychyleń w romantyzmie jest narkotyzowanie tytoniem, w modzie noszenie długich włosów i bród, które uchodziły za niechlujne. Cyganeria wyrażała również niechęć do miasta, często doceniali tym samym uroki życia na wsi, gdzie można było odbywać wycieczki malownicze ze szkicownikiem, które uważano za twórcze odprężenie.
W tym momencie nasuwa się przełomowa postać romantyczna przedstawiona w powieści Johanna Wolfganga Goethego mianowicie Werter. Od niego z resztą wywodzi się pojęcie werteryzmu, które oznacza postawę charakterystyczna dla młodych ludzi doby romantyzmu. Wyróżnia ją przesadna uczuciowość, nadwrażliwość, marzycielstwo, osamotnienie, poczucie bezsensu egzystencji, skłonność do samobójstwa. Werter szuka ukojenia na łonie natury, nie zgadza się z obowiązującymi prawami w listach nawiązuje np. do swoich negatywnych zapatrywań na podziały i różnice stanowe. Pokazano również popularny termin „komunii dusz”, który oznaczał osoby sobie przeznaczone. Sama powieść uczyniła Goethego prekursorem romantyzmu. Książka ta wyrażała w sposób niezwykle trafny "ducha epoki" i stanowiła wstęp do zbliżającego się przełomu w sztukach. Po jej publikacji Europa, a szczególnie Niemcy, zaznały fali samobójstw młodych ludzi - na wzór postępowania bohatera Goethego, który był uosobieniem egotycznego cierpienia jednostki i pasji miłosnej.
Są to następne wyznaczniki epoki. Cierpienie mogło być spowodowane przez mnóstwo czynników, jednak najważniejszym była niespełniona miłość, która w `najlepszym' wypadku prowadziła do samobójstwa. Człowiek romantycznie zakochany był młodzieńcem szalonym, opętanym przez destrukcyjną siłę uczucia. Niespokojny umysł nie był traktowany jako upośledzony lecz jako przejawiający cząstki nadprzyrodzone. Wierzono w możliwość kontaktu z tajemniczymi siłami natury, z innym wymiarem rzeczywistości. Zainteresowano się okultyzmem i tzw. Mistycyzmem romantycznym, polegającym na poznawaniu niepoznawalnego przez ekstazę, objawienie. Uchodzący dzisiaj za osoby psychicznie chore w czasach romantycznych uznani byliby za media, wybrańców o potężnej sile wyobraźni.
Wyżej wspomniane wycieczki na wieś nie były ulubionym miejscem wszystkich artystów. Lecz każdy artysta romantyczny wiedział, że inspiracji należy szukać na terenach niezdobytych. Popularnym kierunkiem inspiracji był wschód. Ten zwrot zainteresowań w stronę wschodnia owocował powstaniem orientalizmu romantycznego. Nie jest to jednak pojęcie geograficzne. Kultura wschodnia miała podobną rolę jak humanizm klasyczny w epoce odrodzenia. Napływ wschodnich motywów do literatury, rozwój sztuki i odzwierciedlenie w modzie jak i architekturze, stylizacji osobowości to główne skutki tego nurtu.
Ważnym twórcą systemu ideologicznego był Georg Wilhelm Friedrich Hegel absolwent teologii, entuzjasta rewolucji francuskiej, guwerner i docent. Żył w Berlinie, gdzie napisał „Fenomenologie Ducha” oraz „Wykłady z filozofii dziejów”, które zawierały jego poglądy. Utworzył pojęcie ducha ogólnoświatowego i ducha narodowego. Podstawową kategorią w jego filozofii jest duch, czyli "rozum świata", których ujawnia się w działaniu jednostek. Wyznawał idealizm obiektywny - rozwój świata wynika z następstwa tezy, antytezy i syntezy.
Romantyzm wpłynął zbawiennie na sztukę, w której wykazali się wybitni artyści. Mistrz koloru Eugène Delacroix pochodzący z Francji pozostawał pod silnym wpływem malarstwa Rubensa. Delacroix został odnowicielem malarstwa francuskiego, który nie tyle "pokonał" klasycyzm, co otworzył drogę nowemu spojrzeniu na sztukę. Okazał się nowatorem tematycznym, gdyż wiele jego dzieł dotyczyło ważnych wydarzeń jego czasów, głównie politycznych. Do jego najważniejszych dzieł należą: „Barka Dantego”, „Wolność wiodąca lud na barykady” i „Kobiety algierskie”.
Jego konkurentem był angielski malarz William Turner, który specjalizował się w malunkach przyrody i ukazywaniu zjawisk pogody. Mistrz pejzażu nie umiał jednak zbyt dobrze malować postaci. Najbardziej znane dzieła to: „Zachód słońca”, „Upadek Kartaginy” oraz „Burza śnieżna na morzu”. Innym malarzem był Niemiec Caspar David Friedrich. Malował widoki zimowej lub jesiennej przyrody o cechach religijnych i symbolicznych. Motywami obrazów artysty są realistycznie ukazane ruiny kościołów, uschłe drzewa, cmentarze, blaski wieczoru lub świtu. Jego najważniejsze dzieła to: „Krzyż w górach”, „Opactwo w dębowym lesie” oraz „Wędrowiec przed morzem mgły”.
Postacią odznaczającą się w literaturze był George Byron, który stał się bożyszczem pierwszej generacji polskich romantyków. Stworzył bohatera bajronicznego tajemniczego buntownika, który neguje powszechnie przyjęte prawa i normy społeczne. Bohater wykreowany przez Byrona pozostaje w konflikcie ze światem, ulega wielkim namiętnościom, jego życie naznaczone jest ogromną miłością, zbrodnią, występkiem, które wywarły wpływ na jego dalsze losy. Bohater cierpi z powodu przeszłości (wyrzuty sumienia z powodu popełnionego zła); nieufność wobec społeczeństwa sprawia, że nie może zaznać spokoju i odnaleźć ukojenia. Bohaterem bajronicznym jest tytułowy bohater powieści poetyckiej pt. "Giaur", która jest najważniejszym dziełem Byrona.
Francuską rolę George'a odegrał Victor Hugo - członek Akademii Francuskiej, deputowany do Konstytuanty, a następnie Zgromadzenia Narodowego. Był francuskim pisarzem, poetą, dramaturgiem i politykiem. Hugo pozostawił po sobie dziewięć powieści. Niektóre z nich („Bug-Jargal” czy „Katedra Marii Panny w Paryżu) reprezentują gatunek romantycznej powieści historycznej. Inne powieści Hugo, np. „Ostatni dzień skazańca” trudno zaklasyfikować do jednego gatunku literackiego. Są to powieści na poły historyczne, na poły zaangażowane społecznie, np. w walkę o zniesienie kary śmierci. Również powieść „Nędznicy”, która ukazała się w 1862 w szczytowym okresie rozwoju realizmu literackiego, tylko częściowo korzysta z jego osiągnięć.
W Polsce natomiast wybija się twórczość Adama Mickiewicza. Obok Juliusza Słowackiego oraz Zygmunta Krasińskiego uważany za największego poetę polskiego romantyzmu (grono tzw. Trzech Wieszczów) oraz literatury polskiej, a nawet za jednego z największych na skalę europejską. Przyrównywany jest do angielskiego Byrona lub też Goethego. W swych utworach ukazywał orientalizm („Sonety Krymskie”), przejście z oświecenia do romantyzmu („Oda do młodości”). Jest autorem przede wszystkim ballad, powieści poetyckich, dramatu „Dziady” i epopei narodowej „Pana Tadeusza”. Juliusz Słowacki uważany był za pretendenta do tytułu najlepszego polskiego poety. Jednak wobec talentu Mickiewicza trzeba przyznać, iż nie trafił na odpowiedni czas, gdyż nigdy z nim nie wygrał. Jako filozof był twórcą filozofii genezyjskiej (pneumatycznej), epizodycznie związany także z mesjanizmem polskim. Był też mistykiem. Napisał wiele dramatów, blisko 20 poematów, setki wierszy, listów oraz jedną powieść. Najbardziej znanymi utworami są jednak „Balladyna” oraz „Kordian”. Hrabia Zygmunt Krasiński debiutował jako autor makabrycznych opowieści gotyckich. Już wtedy ujawniły się najbardziej charakterystyczne cechy jego utworów: obsesja cierpienia, zagłady i śmierci, dały obfity plon w postaci twórczości literackiej pełnej frenezji, obrazów piekielnych oraz ostrych dysonansów na tle religijnym i społecznym.