Maciej Grochowski (Językoznawstwo ogólne, 2012/2013)
Opozycje pragmatyczne leksykalnych jednostek języka (LJJ)
Relacje semantyczne między LJJ [założenia: (1) immanentną częścią każdej LJJ są jej cechy gramatyczne (w tym miejsca walencyjne), (2) relacje między poszczególnymi znaczeniami niejednoznacznych LJJ ustala się osobno, (3) relacje między denotatami pojęć reprezentowanych przez LJJ nie są relacjami semantycznymi; por. np. inkluzja: stół, szafa, biurko - meble (element zbioru - zbiór); holonimia / partonimia: głowa - broda, czoło, nos; biblioteka, księgozbiór - książka]:
Synonimia (sensu largo): (a) całkowita - tautonimia, np. lingwistyka - językoznawstwo; piłka nożna - futbol; (b) niecałkowita - plezjonimia, np. leń - leser - próżniak; nastolatka - małolata - podlotek. Synonimia a wariantywność LJJ; por. warianty LJJ: śpieszyć - spieszyć (się); doktor - doktór; jeżeli - jeśli; prócz - oprócz [ale nie np. między - pomiędzy; por. * (po)między innymi, * (po)między nami mówiąc].
Hiponimia (hiponim, hiperonim); np. gołąb - ptak; idzie - maszeruje.
Antonimia; np. słony - słodki; karać - nagradzać.
Wykluczanie (sprzeczność); np. żywy - martwy; obligatoryjny - fakultatywny.
Charakter (natura) opozycji pragmatycznych LJJ: (a) "czysto" pragmatyczne - między synonimami całkowitymi: (a1) prywatywne, np. śmierć - zgon (ofic.), (a2) ekwipolentne, np. kociak (przestarz.) - laska (środ., nowe), (a3) gradualne, np. poszedł do Abrahama na piwo (żart., pot.) - wyciągnął kopyta (pot.) - odwalił kitę (posp.); (b) nie "czysto" pragmatyczne - między plezjonimami; np. butelka - flaszka (pot., środ.); dziewczyna - dzióbasek (pieszcz.).
Typologia opozycji pragmatycznych LJJ (por. A. Bogusławski, J. Wawrzyńczyk, 1993, Polszczyzna, jaką znamy. Nowa sonda słownikowa, Warszawa; A. Bogusławski, M. Danielewiczowa, 2005, Verba Polona Abscondita, Warszawa.):
Właściwości akomodacyjne: (a) zasięgu: środ., afil. [Ojciec Święty - papież], profesj., nowe, daw. [kajet - zeszyt], kob. [kiecka - sukienka], młodz. [impreza - spotkanie towarzyskie], dziec.; (b) sytuacyjne: urocz. [bliźni, dar], urzęd. [bezzwłocznie, poufne], ofic. [deficyt budżetowy, komisja trójstronna], książk. [koncyliacyjny - pojednawczy; tudzież - i], public. [klasa średnia, międzynarodowy terroryzm], pot. [bujda, parapetówa], posp. [napalony na coś, ni cholery nie], ordyn. [szczyl - chłopiec], wulg., eufem.; (c) relacyjne: famil., humil., oględ. [wschodzące - słabo rozwinięte (rynki)], godn.[vip - osobistość].
Właściwości emotywne: pieszcz. [bobasek - niemowlę], rub.[jajcarz - dowcipniś; gołodupek - biedny], niegrz., lekcew. [dziennikarzyna], pogard. [ćwok, komuch, ubek], eufor., minor.
Właściwości praktyczne: perform. [Tylko spróbuj! Zły pies, W porządku. - Zgadzam się.], quasi-perform.
Właściwości poetyzacyjne: rytmiz. [słodka idiotka, ryzyk-fizyk], wyszuk. [latorośl - dziecko; paradować - chodzić], arch. [dukt - droga], obr. [niebieski ptak - leń], żart. [kajtek - chłopiec], iron. [Pięknych rzeczy się o tobie dowiaduję!], hiperb. [umieram z głodu], ret.-pyt., peryfr. [urodzony w niedzielę - leń; człowiek interesu - biznesmen].