Etruskowie (etr. Rasenna, gr. Τυρρηνοί Tyrrhenoi, łac. Etrusci lub Tusci) lud zamieszkujący w starożytności północną Italię (Etrurię).
Pochodzenie
Etruskowie należą do najbardziej tajemniczych ludów starożytnej Italii. Zapewne nie byli spokrewnieni z żadnym z sąsiadujących z nimi ludem i w ogóle nie byli indoeuropejczykami.
Ich pochodzenie było przedmiotem dyskusji już w starożytności.
Według greckiego historyka Herodota (1,94) Etruskowie (Tyrrhenoi) przybyli do Italii morzem z Lidii w Azji Mniejszej. Ponieważ w paru punktach Morza Egejskiego spotykamy nazwę Tyrrhenów, jest bardzo prawdopodobne, że Etruskowie byli spokrewnieni z przedgrecką ludnością na Morzu Egejskim. W Egipcie w XIII i XII w. p.n.e. za panowania Ramzesa II znano lud Tursza, morskich korsarzy, których współcześnie identyfikuje się z Etruskami. Prawdopodobnie około 1000 roku p.n.e. Etruskowie osiedlili się w Italii. Pierwotne ich siedziby były w południowej części Etrurii nad brzegiem morza. Przybysze pomieszali się w Etrurii z ludnością tam zamieszkałą, w znacznej mierze italską, i utworzyli nowy naród, który osiągnął wielkie znaczenie dla całego półwyspu italskiego.
Przypuszcza się, że Etruskowie, a ściślej rzecz biorąc ich bezpośredni przodkowie, wymienieni są w poematach Homera jako Trojanie.
Istnieje jednak jeszcze jedna teoria na temat pochodzenia Etrusków, a mianowicie, że byli oni rdzennymi mieszkańcami Italii zamieszkującymi środkową część tego terenu, którzy budowali polis, czyli miasta-państwa. Najważniejsze z nich to Caere, Veii, Tarquinii, Vulci, Volterrae. To przekonanie prezentuje Dionizos z Halikarnasu (I, 26 - 30).
Cywilizacja
Kultura i cywilizacja Etrusków wywarła przypuszczalnie wielki wpływ na Rzymian, istnieje nawet pogląd, że cywilizacja rzymska jest w istocie kontynuacją cywilizacji etruskiej pod inną nazwą i z innym językiem. Rzymianie mogli zapożyczyć od Etrusków wiele mitów (Eneasz), rytuałów religijnych (np. z całą pewnością etruskie pochodzenie ma sztuka wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych, haruspicina), ubiór, urządzenia państwowe, odznaki itp. Niektórzy uczeni sądzą, iż pochodzenia etruskiego są m.in. liktorzy, krzesło kurulne, toga praetexta. Niestety, z powodu szczupłości danych o cywilizacji etruskiej są to na razie w przeważającej mierze czcze przypuszczenia (wymienione rzeczy mogły zostać zapożyczone od kogoś innego, a równie dobrze mogą mieć pochodzenie rdzennie rzymskie).
Etruskowie uprawiali medycynę, astronomię, przy czym początkiem dnia było u nich południe. Dzielili czas na miesiące księżycowe. System rachuby mieli dwunastkowy. Pismo etruskie to nieco przystosowany alfabet zachodniogrecki używany w Kyme Chalcedońskim. Z kolei alfabet etruski został zapożyczony przez inne ludy zamieszkujące środkową Italię. Cywilizacja i religia Etrusków pozostawała pod wielkim wpływem cywilizacji greckiej, kwitnącej w greckich koloniach w Italii.
Religia
Religia Etrusków była posępna. Składali niekiedy ofiary z ludzi, nadzwyczaj rozwinięte było wróżbiarstwo: z wątroby zwierząt (haruspicja), ze zjawisk niebieskich.
Od Greków przejęli Dionizosa. Z własnych bóstw etruskich najwybitniejsze są: Nortia - bogini losu, Mantus - bóg podziemnego świata, Lares - duchy opiekuńcze rodziny (nazwa ta i pojęcie przeszły do Rzymian). Niektórzy uważają, że etruskiego pochodzenia jest bóg przyrody Vertumnus, mimo iż jego imię jest wyraźnie starołacińskie. Ważną rolę pełniła trójca bóstw zwanych Tinia (odpowiednik indoeuropejskiego Jowisza), Uni (czyli Junona) oraz Menrva (czyli Minerwa). Zostały one przypuszczalnie zapożyczone od mieszkających dookoła indoeuropejczyków.
Ustrój polityczny
Pod względem politycznym Etruskowie tworzyli związek miast, w których początkowo mieli panować królowie (lars). Na miejsce królów później pojawili się dygnitarze zmieniający się co rok. Ludność składała się z rodów panujących i z prostego ludu. Corocznie zbierano się wokół świątyni bogini Voltumny, koło miasta Volsinii, gdzie składano ofiary, odbywano igrzyska, wybierano głównego kapłana i na wypadek wojny dowódcę wojsk związkowych.
Historia
W latach 600-475 p.n.e. Etruskowie osiągnęli najwyższą potęgę. Władza ich rozszerzyła się na znaczną część Italii północnej i Kampanii. Niejednokrotnie rozciągali swą władzę na Rzym. Upadek Etrusków datuje się od bitwy pod Cumae, w której Hieron I wraz z mieszkańcami Cumae pobił ich flotę w 474 p.n.e. Z wolna Grecy i Kartagińczycy odepchnęli ich z wybrzeży morskich. Celtowie wyparli ich z górnej Italii. Samnici opanowali Kampanię. Etruskowie ulegli w końcu Rzymianom i po bitwie nad jeziorem Vadimnus w 283 p.n.e. dostali się całkowicie pod władzę Rzymian. Byli odtąd ich sojusznikami, na wpół niezależnymi. Nastąpiła romanizacja Etrusków - pierwszy i chyba jedyny przypadek asymilacji kultury jakoby wyższej przez jakoby niższą. W 89 p.n.e. uzyskali obywatelstwo rzymskie jako nagrodę za wierność Rzymowi w czasie wojny ze sprzymierzeńcami. Wiele rodów rzymskich pochodziło od Etrusków. Wśród ich potomków byli m.in., jak się zdaje, Pompejusz, a także Pliniusz i Mecenas. Niektóre rodziny etruskie przetrwały do najnowszych czasów. W 1765 r. pochowany był w katedrze Volterra, biskup M. Caecina, a w tymże mieście znajduje się starożytny grobowiec etruski z epitafium rodziny Ceicna (Caecina). Około 100 p.n.e. Etruskowie zupełnie rozpłynęli się w żywiole łacińskim.
Język
Dziś najważniejsze wiadomości o języku etruskim dają nam inskrypcje, których dochowało się ok. 8500, z czego 80% to napisy grobowe, przeważnie imiona. Reszta napisów również zawiera dużo imion osób, bohaterów, bogów, wskutek czego zasadniczo nie przedstawiają one wielkiej wartości dla poznania języka. Trzy tylko teksty etruskie mają większe znaczenie: tzw. Cippus Peruginus, tabliczka gliniana z Kapui, i pochodzące z rozprutych lnianych zwojów ksiąg bandaże, którymi owinięta była tzw. mumia z Zagrzebia. Te trzy zabytki dają razem blisko 2000 słów etruskich.
Tabliczka z Kapui jest, jak się zdaje, z V w. p.n.e., Cippus Peruginus jest znacznie młodszy, a bandaże mumii zagrzebskiej prawdopodobnie pochodzą z II w. p.n.e.
Język etruski dotąd nie został odcyfrowany pomimo usiłowań wielu uczonych. Znamy bardzo mało ścisłych znaczeń wyrazów etruskich. Istnieje wiele fantastycznych, często dyletanckich prób łączących język Etrusków z najrozmaitszymi językami, jak np. litewskim lub węgierskim. Ze wszystkich tych hipotez tylko jedna da się utrzymać, mianowicie hipoteza o pokrewieństwie etruskiego z językami przedgreckimi z okolic Morza Egejskiego i Azji Mniejszej. W szczególności jasne wydaje się pokrewieństwo etruskiego ze słynnym nieodcyfrowanym do dziś napisem z wyspy Lemnos. Wyrazy napisu lemnoskiego: zivai aviz dają się łatwo zestawić z etruskim: zivas avils. Wobec jednak naszej nieznajomości jednego i drugiego języka nie da się wykluczyć i tego, że jest to podobieństwo czysto przypadkowe.
Sztuka
Sztuka Etrusków zawsze była pod silnym wpływem Fenicjan, Kartagińczyków, Greków, z którymi Etruskowie utrzymywali ciągłe stosunki. W architekturze pozostały po nich w wielu miastach toskańskich ruiny murów, wodociągi, świątynie. Do dziś w Tusculum zachowała się ciekawa budowla Etrusków. Przed świątyniami Etrusków były obszerne dziedzińce z rzadko rozstawionymi kolumnami. O domach etruskich dają pojęcie urny, mające postać domów. W grobowcach zachowało się bardzo dużo zabytków malarstwa ściennego. Najdawniejsze zabytki zdradzają wpływy greckie, z czasem sztuka Etrusków stawała się coraz oryginalniejsza i osiągnęła szczyt swej doskonałości. Obrazy na ścianach z tej epoki przedstawiają sceny z codziennego życia i kultu zmarłych. W sztuce Etruskom nie chodziło o naśladowanie natury, raczej tylko o wrażenia wzrokowe, dlatego też np. konie są niekiedy malowane na niebiesko. Wysoko stała sztuka stosowana. W grobowcach znaleziono piękne lustra z brązu oraz różne naczynia z brązu i złota, jak np. broń, trójnogi, świeczniki, kociołki itp. W sztukach plastycznych przeważnie używano gliny. Wielkie posągi z gliny umieszczano na sarkofagach a także w świątyniach. Z kamienia i marmuru pozostało po Etruskach niewiele rzeźb. W Jeziorze Trazymeńskim znaleziono posąg z brązu Aulusa Metiliusa, należący do najlepszych wzorów sztuki etruskiej. Ogólnie byli to spoko goście;)
Jedynym znanym z imienia artystą etruskim był słynny rzeźbiarz Vulca, główny przedstawiciel szkoły rzeźbiarskiej w Wejach.