WĘDRÓWKA
„Idź dalej niezłomnie, a mnie zostaw sny.
Nic nie jest stracone, skończone też nie,
Gdy droga przed tobą, a sam jesteś w tle.”
(E. Stachura, Idź dalej)
Tak pisał Edward Stachura, dla którego wędrowanie było nie
tylko celem, ale przede wszystkim sensem życia. Wędrówka -
to odnajdywanie miejsc ulubionych, najbliższych sercu, [...] określa również głębszy sens działań człowieka. Topos nieustannie wędru-jącego człowieka wyraża więc istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia (E. Stachura). Podróż
niesie ze sobą nowe doświadczenia, może oznaczać chęć poznania, ucieczkę, poszukiwanie szczęścia czy lepszych warunków życia, może wreszcie wiązać się z misją, posłannictwem. Zwykle oznacza porzucenie na zawsze lub na pewien czas dotychczasowych warunków, środowiska, otoczenia.
Motyw wędrówki, tułacza jest motywem przewodnim Odysei
Homera, której powstanie datowane jest na VIII w. p.n.e. Odnajdujemy go także we współczesnej nam Małej Apokalipsie Tadeusza Konwickiego, w której bohater, wędrując po Warszawie, widzi absurdy otaczającej go rzeczywistości. Jest to ostatni dzień jego życia, szuka więc w tej wędrówce sensu i prawdy ostatecznej. Biblijna wędrówka Izraelitów przez pustynię to dzieje ludzkich
potknięć, upadków i powstawań w drodze do Boga uosobienia
miłości i prawdy. Jest ona symbolem dążenia człowieka do pełnej wartości. Pan Tadeusz to swoista wędrówka stęsknionego za
Ojczyzną poety-wygnańca do kraju lat dziecinnych, w którym
wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów i ludzi.
Czytelnik spotyka się w utworach literackich również z
wędrówką w zaświaty, umożliwiającą kontakt z umarłymi, którzy przekroczywszy granicę życia i śmierci - wiedzą więcej i znają ukrytą istotę świata. Ludzkość od początku swego istnienia zadawała sobie pytanie o los człowieka po śmierci, o życie „na tamtym świecie”.
Niezwykle interesującą wędrówkę przedstawił Jonatan Swift
w powieści Podróże Guliwera. Ta podróż ma charakter dydaktyczny, a sam utwór jest pamfletem na sytuację społeczną i polityczną w Anglii XVIII wieku i dyskusją z mitami oświeceniowymi.Niejednokrotnie ludzie nie docierają do celu swej wędrówki,jak Seweryn Baryka. Bohater Przedwiośnia Stefana Żeromskiego był w Rosji w czasie rewolucji i marzył o powrocie do Polski. Opowiadał synowi o rodzinnym kraju, o „szklanych domach”, wspaniałej przyszłości. Zmarł jednak w pociągu przed granicą polską, a przed śmiercią prosił Cezarego: Ty tu nie zostawaj! Jedź tam!
Różne więc były inspiracje autorów do opisania wędrówki,
różne motywy działania samych tułaczy. Jednakże każdy z twórców bezsprzecznie starał się potwierdzić znaną od dawien dawna prawdę, którą tak pięknie ujął Edward Stachura w tytule jednego ze swoich wierszy: Wędrówką życie jest człowieka. O prawdziwości tego prostego, ale jak wiele wyrażającego stwierdzenia świadczyć mogą liczne utwory literackie, w których występuje motyw wędrówki.
Homer „Odyseja”
Motyw długiej wędrówki, pełnej trudów i niebezpiecznych
przygód, nieodłącznie kojarzy się z Odyseuszem, królem Itaki,
który po zakończeniu wojny trojańskiej powracał do domu. O jego dziesięcioletniej tułaczce opowiadają mity, lecz najpiękniej przedstawił ją Homer w 24 księgach swojej epopei, zatytułowanej Odyseja.
Akcja utworu - rozgrywająca się w ciągu czterdziestu dni -
rozpoczyna się w dziesiątym roku podróży Odysa i opisuje ostatni etap wędrówek i przygód bohatera spod Troi. Pozostałe wydarzenia przedstawione zostały w retrospekcjach.
Epopeja przedstawia Odyseusza w różnych rolach. Poznajemy
go między innymi jako sprawiedliwego króla Itaki, dobrego ojca
i wiernego męża (Odyseja), doskonałego wojownika, wodza drużyny, ale przede wszystkim jako wędrowca uparcie dążącego do celu. W trakcie wędrówki przeżywa wiele przygód, napotyka na liczne trudności, które dzięki roztropności, odwadze i sprytowi zawsze umie pokonać.
Tułacz Odyseusz był człowiekiem bardzo cierpliwym i wytrwa-
łym. Czyż bowiem nie posiadając tych cech, mógłby przez dziesięć lat z takim uporem dążyć do celu, mimo licznych przeciwności losu i nieprzychylności Posejdona, który na prośbę syna, Polifena, utrudniał mu powrót do ojczyzny? Kto inny potrafiłby tak długo znosić niewolę u nimfy Kalipso, która przez siedem lat nie chciała wypuścić Odyseusza ze swojej wyspy?
Motyw wędrówki w Biblii znajdziemy w Księdze Wyjścia
(gr. Exodus, znaczy wyjście. domyślnie: z Egiptu). Pierwsza i druga część Księgi jest kontynuacją opowiadania Księgi Rodzaju o patriarchach izraelskich. Faraon, władca egipski, gościnnie przyjął kiedyś ojca i braci Józefa. Zamieszkali oni we wschodnie części delty Nilu i z biegiem lat rozrośli się w wielki naród:A czas pobytu Izraelitów w Egipcie trwał czterysta trzydzieści lat Rozpoczęło się gnębienie Izraelczyków i zmuszanie ich do ciężkiej pracy. Wreszcie faraon wydał całemu narodowi okrutny rozkaz: wszystkich nowo narodzonych chłopców Hebrajczyków należy wyrzucić do rzeki, a dziewczynki pozostawić przy życiu. Jak głosi Biblia, Izraelici znajdowali się pod szczególną opieką Boga, bowiem On to, nie ze względu na zasługi tego ludu, lecz z miłości do niego, uznał lud Izraela za naród wybrany przez Siebie. Zesłał więc Mojżesza, którego w wieku niemowlęcym cudownie ocalił od
śmierci. Mojżesz wychował się na dworze faraona, a gdy dorósł, odwiedził swój lud i poznał jego cierpienia. Słyszał też kierowane do Boga rozpaczliwe prośby o pomoc. Stwórca wysłuchał skarg ludu wybranego i ukazał się Mojżeszowi w „krzewie gorejącym”:
Boska Komedia Dantego to poemat epicki zbudowany z trzech
części („Piekło”, „Czyściec”, „Niebo”). Każda z nich składa się
z 33 pieśni. „Piekło” zostało poprzedzone pieśnią wstępną, która stanowi alegoryczne wprowadzenie do poematu.
Dzieło Dantego przedstawia wędrówkę autora przez zaświaty.
Przez piekło i czyściec prowadzi go Wergiliusz, którego Dante uważał za swojego poetyckiego mistrza.
W raju przewodniczką bohatera jest Beatrycze, której pierwo-
wzorem była przedwcześnie zmarła ukochana poety z czasów
młodzieńczych.
Ta fantastyczna wędrówka jest alegorią dążenia człowieka
ku Bogu, ku odrodzeniu moralnemu, które można osiągnąć poprzez miłość. Według Mieczysława Brahmera ogólna linia [poematu] jest dostatecznie jednoznaczna i wyraźna: droga człowieka, zagubionego w gąszczu grzechu, poprzez poznanie wszelkich przewin rodzaju ludzkiego i stopniowe oczyszczanie się ze zmazy, do wejrzenia w najwyższe tajemnice Stwórcy.
(Przedmowa do Boskiej Komedii)
Mickiewicz „Sonety krymskie”
„Jedźmy, nikt nie woła.”
Sonety krymskie, nazywane często poetyckim pamiętnikiem
z podróży, to cykl 18 utworów pisanych przez Adama Mickiewicza w latach 1825-26 pod wpływem wrażeń wyniesionych z romantycznej wycieczki po Krymie.
Bohaterem sonetów jest Pielgrzym. Jego wędrówka po krainie
dostatków i krasy daje czytelnikowi nie tylko możliwość podziwiania wraz z nim piękna orientalnego krajobrazu i tajemniczych miejsc, ale przede wszystkim pozwala zrozumieć, kim jest ów człowiek, o czym myśli, za czym tęskni.
Kim zatem jest Pielgrzym? To człowiek nieszczęśliwy i samotny, przeżywający głęboko rozstanie z krajem i ukochaną kobietą. Jest bohaterem tajemniczym, którego A. Witkowska (Mickiewicz. Słowo i czyn) określa mianem postaci byronicznej, o niejasnej przeszłości i ciemnej przyszłości. Każdy sonet, ukazując go w innym miejscu i w innej sytuacji, wzbogaca w pewien sposób naszą wiedzę o nim, lecz nie tworzy dokładnego portretu tego romantycznego podróżnika.
Poszukując wrażeń, próbując zapomnieć o tęsknocie za ojczyzną, przemierza stepy (Stepy Akermańskie), przechodzi nad przepaścią (Droga nad przepaścią w Czufut-Kale), w blasku słońca, a potem nocą podziwia Bakczysaraj, patrzy na grób Potockiej, mogiły haremu. Innym razem, wsparty na Judahu skale, obserwuje morskie fale uderzające o skały (Ajudach). To znów płynie statkiem po morzu raz
spokojnym, raz groźnym i niebezpiecznym (Żegluga, Burza).
Pielgrzym jest z całą pewnością człowiekiem o duszy artysty,
bardzo wrażliwym, skłonnym do refleksji.
Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie, pisany przez
Adama Mickiewicza z przerwami od 1832 r., wydany został w Paryżu w 1834 r.Pan Tadeusz to swoista wędrówka stęsknionego za ojczyzną poety-wygnańca do kraju lat dziecinnych, w którym wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów i ludzi (Bo któż tam mieszkał? Matka, bracia, krewni / Sąsiedzi dobrzy).Genezę dzieła znajdziemy w dodanym do tekstu poematu
„Epilogu”, który można by określić mianem lirycznej spowiedzi poety.Odmalował tu autor stosunki panujące na emigracji, w Paryżu, gdzie przebywał od 1832 r. Przedstawił ludzi rozczarowanych klęską powstania listopadowego, rozgoryczonych, oskarżających się wzajemnie o przyczyny klęski zrywu. Jednocześnie starał się usprawiedliwić tułaczy, tłumacząc ich zachowanie rozpaczą i brakiem perspektyw.
Słowacki Hymn - „Smutno mi, Boże...”
Hymn „Smutno mi, Boże...” Juliusz Słowacki napisał w 1836 r.,
w czasie podróży morskiej, o zachodzie słońca.
Utwór ma formę monologu lirycznego. Podmiot liryczny, samo-
tny, pełen smutku, otwiera przed Bogiem głąb serca; mówi o swoich uczuciach, rozterkach, tęsknotach.
Słowacki stworzył wyjątkowo wzruszający portret pielgrzyma
co się w drodze trudzi, wygnańca skazanego na wieczną tułaczkę, gdyż jego okręt nie do kraju płynie / Płynąc po świecie. Wygnaniec ten jest przede wszystkim człowiekiem bardzo wrażliwym, skłonnym do autorefleksji, ale jednocześnie skrytym (może dumnym?) - przed ludźmi nie ujawnia bowiem swoich prawdziwych czuć (Dla obcych ludzi mam twarz jednakową / Ciszę błękitu). Jedynie przed Stwórcą
odkrywa swoją bezradność i samotność. Bogu zwierza się z bezgranicznego smutku (tak ja płaczu bliski), spotęgowanej widokiem bocianów tęsknoty za krajem i najbliższymi. Skarży się na niepewność swojego losu, z lękiem mmyśląc o śmierci na obczyźnie (nie wiem, gdzie się w mogiłę położę).
Z rozgoryczeniem mówi, że nie spełnią się jego pragnienia - nie powróci do kraju, choć kazano tam niewinnej dziecinie / modlić się [...] co dzień za niego.
Czy można się zatem dziwić podmiotowi lirycznemu, że mimo
urody otaczającego go świata, co chwilę powtarza, niczym w litanii, bolesną skargę: Smutno mi, Boże?
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni”
W Ludziach bezdomnych podróżują, wędrują prawie wszyscy
bohaterowie: Tomasz Judym, Joanna Podborska, brat Tomasza Wiktor, jego żona i dzieci, Korzecki, pani Niewadzka z wnuczkami. Doktora Judyma poznajemy w Paryżu, gdzie odbywał praktykę lekarską po skończonych w Warszawie studiach medycznych. Pobyt w tym mieście odegrał dość istotną rolę w życiu bohatera powieści, gdyż spotkał tu kobiety, które obdarzył uczuciem, Natalię Orszeńską i Joannę Podborską.Doktor Judym w towarzystwie inżyniera Korzeckiego podróżował również po Szwajcarii, o czym dowiaduje się czytelnik z końcowych kart powieści.
Judym spotkał się był z nim [Korzeckim] w Paryżu, a później
odbywał razem przejażdżkę po Szwajcarii, gdzie Korzecki siedział dla zdrowia. W charakterze po trosze lekarza, a właściwie w charakterze ziomka i towarzysza włóczył się na swój koszt z inżynierem z zakładu do zakładu, w ciągu jakich trzech miesięcy. Korzecki był wówczas przepracowany i chory na wyczerpanie nerwowe. Mieli ze sobą długie rozmowy, a w gruncie rzeczy staczali zacięte kłótnie i, dogryzając sobie nawzajem, przez pewien czas błąkali się we dwójkę. Wreszcie, po jednej z ostrzejszych dysput, rozeszli się w przeciwne strony świata: Judym wrócił do Paryża, a Korzecki do kraju.
Gdy prywatna praktyka w Warszawie nie powiodła się, doktor
Judym przyjął propozycję doktora Węglichowskiego i wyjechał
do Cisów. Podróż była urozmaicona dzięki swawolnemu Dyziowi, niesfornemu dziesięciolatkowi podróżującemu z mamą. Chłopiec zachowywał się bardzo niegrzecznie, a matka zupełnie nie umiała sobie z nim poradzić.
Judym nasycał oczy tym krajobrazem, gdy wtem drzwi otworzy-
ły się i nie tylko weszła, ile wdarła się do przedziału dama wysoka
i chuda prowadząc za rękę chłopczyka mniej więcej dziesięcio-
letniego. [...] Mały Dyzio stał pośród sprawunków nawalonych
w przejściu między siedzeniami i, gwiżdżąc, również przyglądał się
obecnym. W ręce trzymał brudny patyk ze sznurem uwiązanym
do niego w kształcie bata. Włosy tego chłopięcia były szare,
a rosły jakoś naprzód, w kierunku widza. Cała postać, a szcze-
gólnie oczy, włosy i ręce przypominały rysia czy żbika. Ubranie
było wytarte niepospolicie i świadczyło o jakichś piekielnych
walkach z ziemią, wodą i smarowidłami. Pończochy wypchnięte
na kolanach i przedziurawione odsłaniały nogi okryte krwią
i mnóstwem siniaków.
Stefan Żeromski „Przedwiośnie”
„Nieszczęsnym wędrowcem” nazwać można Seweryna Barykę,
ojca głównego bohatera powieści Stefana Żeromskiego. Jako młody
człowiek wyjechał z Polski do Rosji, by tam znaleźć pracę, która
zapewniłaby mu godziwe warunki życia. W Rosji dorobił się majątku,
założył rodzinę i zamieszkał w Baku, gdzie bardzo dobrze mu się wio-
dło. Z tego też powodu ciągle odkładał decyzję o powrocie do kraju.
Został powołany do carskiego wojska i wysłany na front I wojny
światowej, gdy jego syn Cezary miał czternaście lat. Potem przedo-
stał się do legionów, a gdy w Rosji wybuchła rewolucja, powrócił do
Baku, gdzie odnalazł tylko syna.
Seweryn opowiadał synowi, jak się z legionów polskich prze-
kradał, przemycał i prześlizgiwał poprzez całą Rosję, ażeby dotrzeć
do rodziny zostawionej w dalekim Baku. Czegóż to bowiem nie
przedsięwziął, gdzie nie był, jakich nie zażywał podstępów, udawań,
przeszpiegów, sztuk i kawałów - jakie zniósł udręczenia, prywacje,
prześladowania, niedole i męki, zanim w przebraniu za chłopa dotarł
do miejsca!
Po latach rozłąki połączyły ich wspólne plany powrotu do ojczy-
stego kraju. Zamieszkali razem, zbierali pieniądze i przygotowywali
się do wyjazdu. Cezary za Polską nie tęsknił. W Baku spędził szczę-
śliwe dzieciństwo, tu z młodzieńczym entuzjazmem zaangażował się
w sprawy rewolucji. Wielokrotnie bywało, że Cezary chciał rozstać
się z ojcem i wyprawić go samego do mitycznej Polski, a zostać
wśród rozumnych i silnych. [...] Nieraz w głębi siebie Cezary żałował,
że go ten tajemniczy człowiek, gnany niewygasłą miłością swoją,
odszukał w Baku, dosięgnął, chwycił w swe sieci i zabrał stamtąd.
[...] Teraz szedł na postronku swojej dla ojca miłości w stronę Polski,
której ani znał, ani pragnął. [...] Ojciec nie narzucał synowi swej
tęsknoty i żądzy powrotu, lecz sam trząsł się i jęczał jak niegdyś
matka. Możnaż było nie pomagać mu w sprawie powrotu?
Cezary był za młody, za słaby, żeby podjąć decyzję o pozostaniu
w Rosji. Nie umiał przeciwstawić się ojcu, który mu imponował.
W Rosji trwała rewolucja, wszędzie panował nieprawdopodobny
bałagan i bezprawie, więc podróż Baryków do Polski była długa i nie-
zwykle trudna. W drodze do Polski ojciec Cezarego rzucał pytanie
zawsze jednakie: czy nie ma pociągu? - To nie było marzenie, nawet
nie żądza powrotu do kraju macierzystego, lecz jakiś szał duszy.
Jechać! Zdawało mu się, że gdyby mu pozwolono wsiąść do pociągu
i jechać do kraju, natychmiast spadłaby mu gorączka, od której się
trząsł, albo gorzał, i ozdrowiałby bez wątpienia.
Seweryn opowiadał synowi o rodzinnym kraju, o szklanych
domach, wspaniałej przyszłości, jaka ich czeka w Polsce.
Bruno Schulz „Sklepy cynamonowe”
Bruno Schulz nie opisuje rzeczywistości. Jego proza jest
„nową interpretacją rzeczywistości”. Jest to literatura stwarzająca
przy pomocy symboliki ewidentny obraz świata rzeczywistego
i przeżywanego.
Bohater i narrator opowiadania Sklepy cynamonowe wędruje
po swoim mieście rodzinnym. Jego wędrówka jest i rzeczywista,
i baśniowa. Te dwa elementy są ze sobą ściśle związane. Autor
przedstawia podświadome doznania młodego bohatera.
Wędrówka bohatera po mieście zaczyna się od teatru, do
którego przybył z ojcem i matką. Ojciec zauważył, że nie ma portfela
i jest tym bardzo zaniepokojony. Chłopiec na prośbę matki wyrusza
do domu, aby poszukać zguby.
Tadeusz Konwicki „Mała Apokalipsa”
Powieść Tadeusza Konwickiego pt. Mała Apokalipsa wydana
została w 1979 roku.
O bohaterze i narratorze powieści wiemy bardzo mało. Poznaje-
my ostatni dzień jego życia, jego obserwacje, monologi wewnętrzne.
Nie znamy jego imienia ani nazwiska, wiemy o nim tylko tyle, że jest
pisarzem, znanym w kraju i za granicą, który od siedmiu lat nic nie
napisał. W swoich dziełach bohater często podejmował tematykę
śmierci; żył obsesją śmierci. Współpracował z opozycją, chociaż
w ograniczonym zakresie (podpisywanie listów protestacyjnych).
Kiedyś należał do partii, ale został z niej wyrzucony i od tego mome-
ntu poczuł się wolny. Pana gest w moją stronę i słowa „Zawiesić
w prawach członka partii” zwróciły mi wolność.
W ostatnim dniu swojego życia bohater wędruje po Warsza-
wie, spotyka ludzi, z którymi przeprowadza rozmowy, snuje refleksje
o życiu i śmierci. W jego wędrówce można znaleźć swoiste nawią-
zanie do Biblii - bohater niby Chrystus będzie szedł po udręczonym
mieście ku Golgocie, a stacje męki tej szczególnej drogi to spotkania
i rozmowy z ludźmi, którym - tak jak Zbawiciel - często będzie prze-
baczał. W jednym z fragmentów tekstu bohater mówi: Jestem
poszukiwaczem prawdy, spaceruję tam i z powrotem i poszukuję
prawdziwej prawdy. Można zatem jego wędrówkę interpretować
również jako próbę odnalezienia prawdy ostatecznej czy sensu
życia.
Badacze literatury często też szukają analogii pomiędzy tą
wędrówką a wędrówką Dantego po kolejnych kręgach piekła.
Mała Apokalipsa jest groteskową powieścią polityczną, przed-
stawiającą Warszawę jako miasto niepolskie i zrujnowane. Zawalił
się most Poniatowskiego, budynek „Szpilek”, rozbierana jest Huta
„Warszawa”.
Tadeusz Konwicki przedstawił wizję rozkładu kraju, narodu, a
jednocześnie zwycięstwo reżimu totalitarnego. Tę sytuację najlepiej
podsumowuje reżyser Bułat: Polskę zgwałcono. Długo broniła się,
gryzła zębami, drapała pazurami, aż wreszcie uległa. I znalazła roz-
kosz w tej biernej, niechętnej uległości. A filozof, brat Rysia, zauważył:
Czy pan nie rozumie, że przeżywamy kolejny potop? Ocean łajna
ze wschodu zalał nas od Bugu po Łabę.