SYSTEMY GOSPODARCZE
FUNKCJE POLITYKI EKONOMICZNEJ
1.1 Ustroje społeczno - ekonomiczne i systemy regulacji procesu gospodarczego.
Głównym oddziaływaniem polityki ekonomicznej jest gospodarka narodowa. W jej skład wchodzą np.: przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolne, banki, zakłady ubezpieczeniowe, organizacje gospodarcze i gospodarstwa domowe. Produkcja i podział dóbr materialnych wymagają ścisłej współpracy milionów ludzi, wyspecjalizowanych w pełnieniu rozmaitych funkcji. W całej gospodarce można wyróżnić w związku z tym procesy realne , obejmujące, produkcję, transport, magazynowanie, obrót towarami, oraz procesy regulacyjne, obejmujące czynności polegające na zbieraniu i przetwarzaniu informacji, przygotowywania i podjęcia decyzji, kontrolowaniu ich wykonania.
Aby złożona z tak licznych elementów gospodarka narodowa mogła funkcjonować jako zgodna całość, musi w niej obowiązywać określony porządek, wyznaczony przez panujący system ekonomiczny. Jest to zbiór instytucji i mechanizmów oraz zasad ich działania, regulujący postępowanie wszystkich uczestników procesu gospodarczego.
System ekonomiczny powinien rozwiązywać podstawowe problemy regulacji całego procesu gospodarczego. Musi on określać:
kto i jak decyduje o tym, które dobra mają być wytwarzane i w jakich ilościach
w jaki sposób wytwarzanie uzupełniających się produktów musi być zbilansowane i koordynowane pod kątem zaspokojenia różnorodnych potrzeb społecznych
w jaki sposób ma być dokonywany podział globalnego produktu społecznego między członków społeczeństwa
Podstawę rozwiązań systemowych tworzy zawsze ustrój społeczno - gospodarczy, regulujący najważniejsze stosunki ekonomiczne w danym kraju.
Za sprawę zasadniczą uważa się własność środków produkcji. Na podstawie kryterium własności środków produkcji. Do właściciela środków należy decydowanie o sposobie ich użycia.. Na podstawie kryterium własności środków produkcji wyróżnia się ustroje indywidualistyczne ( kapitalistyczne ), w których zasadniczą formą własności jest własność jednostkowa, a podmiotem własności i decyzji w sprawie tego co, i w jakich ilościach należy wytwarzać są osoby fizyczne, rodziny oraz zrzeszenia osób. Drugi typ ustroju stanowią ustroje kolektywistyczne, w których dominuje własność państwa i innych organizacji publicznoprawnych. Należy jednak przyjąć kryterium dodatkowe; jest nim sposób regulacji procesu ekonomicznego. Wyróżnia się systemy kompetetywne inaczej systemy gospodarki rynkowej, w których działanie współzawodniczących ze sobą podmiotów gospodarczych regulują prawa podaży, popytu i ceny. W systemach gospodarki regulowanej centralnie kierunek i rozmiary produkcji społecznej, są ustalane administacyjnie przez władzę państwową i siły polityczne.
Łącząc te kryteria można wyznaczyć teoretycznie cztery modele systemów ekonomicznych:
indywidualistczno-kompetetywny (kapitalizm rynkowy)
indywidualistyczno-planowy (gospodarka kapitalistyczna regulowana przez państwo)
kolektywistyczno-planowych (kolektywistyczna gospodarka zarządzana centralnie - realny socjalizm)
kolektywistyczno-kompetetywny (socjalizm rynkowy)
Systemy gospodarki rynkowej wiążę się na ogół w świadomości z ustrojem kapitalistycznym, a system państwowej regulacji centralnej - z ustrojem realnego socjalizmu (komunistycznym). W rzeczywistości pewien zakres prowadzonej przez państwo regulacji centralnej występuje we wszystkich krajach o ustroju kapitalistycznym. Czyste systemy ekonomiczne w rzeczywistości nie istnieją.
Systemy ekonomiczne panujące obecnie w USA, Kanadzie, Japonii i większości krajów określa się jako kapitalizm mieszany. Działanie mechanizmów rynku i dokonywanie alokacji zasobów są tu objęte modyfikacyjną regulacją prawną i oddziaływaniami rządu - część majątku produkcyjnego znajduje się w posiadaniu państwa. System, jaki panował w ZSRR i innych krajach socjalistycznych zaczęto nazywać systemem nakazowo - rozdzielczym.
Postępujący rozpad tego systemu , jego malejąca skuteczność , rosnące niezadowolenie ludności z niskiego standardu życia - wszystko to powodowało wprowadzanie drobnych zmian i reform , modyfikujących częściowo systemy funkcjonowania gospodarki; ale bez przemian typu ustrojowego, szczególnie w strefie stosunków politycznych i własnościowych. W kilku państwach Europy Środkowej, ZSRR i Chinach zaczęły się formować specyficzne systemy ekonomiczne, określane u nas mianem hybrydowych. Polska przechodziła ten etap w latach 80-tych; pewne jego pozostałości są jeszcze zauważalne.
System ekonomiczny przesądza o kształcie i strukturze sfery regulacji gospodarki narodowej, tworząc tym samym zespół podstawowych uwarunkowań polityki ekonomicznej, określając jej zakres, pole, instrumentację, a często także cele działań. Ten system rozstrzyga o strukturze organów prowadzących i realizujących politykę gospodarczą, ale może się też stać przedmiotem jej oddziaływań. Władza państwowa podejmując ingerencję w sprawy gospodarcze, wpływa na rozwiązanie systemowe czasem pod kątem zwiększenia sterowalności gospodarki, czasem pod kątem uwolnienia się od części przyjętych wcześniej zobowiązań dotyczących stanu gospodarki kraju.
Każdy system ekonomiczny wiąże się z panującym w danym państwie ustrojem społecznym i systemem politycznym. Zmiany systemu ekonomicznego były zazwyczaj następstwem zmian ustrojowych i politycznych. Doświadczenia krajów Europy Środkowej wykazały, że zmiany systemu ekonomicznego nie
są możliwe bez zmian systemu politycznego.
1.2 Funkcje polityki ekonomicznej w różnych systemach.
Stwierdzono, że właściwości poszczególnych systemów ekonomicznych, determinując regulacyjną rolę państwa w kształtowaniu procesu gospodarczego, wyznaczają też funkcje polityki ekonomicznej, która należy też do sfery procesów regulacyjnych. Przedstawione to będzie przy omówieniu funkcji polityki ekonomicznej we współczesnej kapitalistycznej gospodarce mieszanej, w systemie kolektywistyczno-scentralizowanym, w systemach hybrydowych, wreszcie w krajach postkomunistycznych, dokonujących zorientowanej rynkowo przebudowy ustrojowo-systemowej.
1.3 . Funkcje polityki ekonomicznej w kapitalistycznej gospodarce mieszanej
W klasycznej gospodarce kapitalistycznej decyzje ekonomiczne są podejmowane przez przedsiębiorców, właścicieli banków czy też inne firmy prywatne; a tok procesu gospodarczego regulują mechanizmy rynkowe, konkurencji i motywacji finansowej. Wobec tego podstawową funkcją państwa jest zapewnienie przestrzegania zasad systemowych i ustrojowych porządku społeczno- gospodarczego, a zwłaszcza zasad wolności gospodarczej, poszanowania własności prywatnej i swobody przedsiębiorczości. Wykonując swe funkcje państwo ponosi odpowiednie wydatki publiczne, których rozmiary i strukturę określa budżet państwa. W każdej gospodarce rynkowej państwo działa więc jako najważniejszy uczestnik życia gospodarczego, nawet gdy funkcja ta ogranicza się do ochrony prawnej. W przypadku kapitalizmu mieszanego, zakres ingerencji państwa w sprawy gospodarcze jest dużo szerszy. Obejmują one: 1.) podnoszenia efektywności gospodarki w skali ogólnospołecznej 2.) ograniczenia nadmiernych nierówności w podziale dochodu społecznego 3.) stabilizowania gospodarki, tj. zapobiegania wahaniom poziomu działalności społecznej, zatrudnienia, inwestycji oraz zapewnienia zrównoważonego rozwoju. Mają tu też znaczenie oddziaływania państwa mające na uwadze ochronę środowiska naturalnego kraju oraz zapewnienie racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych, ochronę konsumentów, przeciwdziałanie nieuczciwej konkurencji, regulowanie warunków pracy i ochronę pracowników, kształtowanie systemów ubezpieczeń społecznych i zapewnianie ochrony zdrowia ludności. Oprócz tego budżet może być świadomie wykorzystany przez rząd w oddziaływaniu na rozmiary procesu gospodarczego, na stabilizację lub pobudzanie jego dynamiki. Stabilizacji gospodarki może też sprzyjać regulowanie podaży pieniądza. Wzrost podaży pieniądza pociąga za sobą bowiem zwykle obniżenie stopy procentowej, mniejsza stopa procentowa zachęca do inwestycji, inwestycje zaś to czynnik wzrostu produkcji i zatrudnienia. Może się jednak zdarzyć, że wzrost stopy procentowej pieniądza doprowadzi do spadku jego wartości i wzrostu inflacji. Inflacja paraliżuje natomiast działanie mechanizmu rynkowego i powoduje jego destabilizację. Wpływając na pieniądz za pomocą banków emisyjnych, państwo musi dbać o to, by był to pieniądz wartościowy. Oddziaływanie przez państwo na gospodarkę poprzez regulowanie rozmiarów i struktury dochodów oraz wydatków budżetu- czyli prowadzenie polityki budżetowej, a także podaży pieniądza - polityki pieniężnej określane jest jako polityka makroekonomiczna. Oddziaływania państwa na bardziej szczegółowe elementy działalności poszczególnych działów i gałęzi gospodarki noszą nazwę polityki mikroekonomicznej. Polityka ekonomiczna demokratycznych krajów kapitalistycznych, deklarując zasady wolności gospodarczej i swobody przedsiębiorczości, jest prowadzona w bardzo zróżnicowanych formach. Związana z nazwiskiem J.M. Keynesa szkoła ekonomiczna uznała ingerencję państwa za czynnik trwale konieczny do funkcjonowania trwałego systemu gospodarczego. Pomimo odejścia od większości zasad teorii keynsistowskiej w końcu lat 60 - tych, wpływ państwa na gospodarkę pozostał nadal ogromny. W krajach tzw. społecznej gospodarki rynkowej ( Niemcy, Austria ) istotną rolę odgrywa w nich polityka osłaniająca najsłabsze warstwy i jednostki. W Niemczech, Francji i wielu innych krajach przywiązuje się też wagę do kształtowania przez państwo ładu przestrzennego, poprzez aktywne oddziaływanie na procesy zagospodarowywania terytorium kraju i rozwoju regionów. Oto kilka przykładów oddziaływań polityki ekonomicznej państwa w kapitalistycznej mieszanej gospodarce rynkowej:
Polityka ekonomiczna zajmuje się w tym przypadku oddziaływaniem na gospodarkę pod kątem stałego zapewnienia do dyspozycji państwa środków niezbędnych do wykonywania jego funkcji zewnętrznych i wewnętrznych. Ponieważ siła państwa i skala możliwych do podejmowania przez nią zadań należą do potencjału gospodarki, więc jej oddziaływanie jest nastawione na stymulację rozwoju .
Polityka ekonomiczna w niektórych krajach wspiera funkcjonowanie i rozwój sektorów gospodarki nie objętych dostatecznym zainteresowaniem prywatnych przedsiębiorców lub wyłączonych z zakresu ich działania w wyniku nacjonalizacji. Sektory te obejmują znaczną część infrastruktury ekonomicznej i społecznej, a także upaństwowione lub kontrolowane przez państwo przedsiębiorstwa produkcyjne.
Polityka ekonomiczna stara się zapewnić osłonę działalności gospodarczej obywateli własnego kraju przed zagraniczną konkurencją.
Polityka ekonomiczna stara się chronić konkurencję przed poczynaniami monopolistycznymi. Wyraża się ona w tzw. ustawodawstwie antytrustowym . Przeciwstawianie się praktykom monopolistycznym jest do dziś jednym z ważniejszych zadań państwa.
Do funkcji polityki ekonomicznej należy usuwanie zagrożeń rozwoju gospodarczego poprzez przeciwdziałanie czynnikom kryzysogennym i stagnacyjnym z jednej strony oraz pobudzanie koniunktury i kształtowanie warunków sprzyjających procesowi wzrostu z drugiej.
Polityka podejmuje też coraz częściej problemy środowiska naturalnego i zapewniania przestrzennego ładu w zagospodarowywaniu terytorium kraju
Spełnia ona też olbrzymią rolę w zapewnianiu ładu społecznego, oddziaływując na procesy dystrybucji, a także regulując zasady dotyczące warunków pracy i płacy oraz zabezpieczenia społecznego.
Realizacja tych wszystkich funkcji polityki ekonomicznej wymaga odpowiedniej instrumentalizacji. W gospodarce rynkowej organy państwowe oddziaływują na nią głównie poprzez ustalenie ogólnych norm prawnych i, za pomocą instrumentów pośrednich, wprowadzając pewne modyfikacje w funkcjonowaniu mechanizmów ekonomicznych , co z kolei ma wpływ na wybór przedsiębiorców.
Ogólnie mówiąc potrzeby ingerencji państwa w sprawy gospodarcze za pomocą polityki ekonomicznej wypływają z ograniczoności zastosowań mechanizmów rynkowych w rozwiązywaniu problemów o charakterze ogólnospołecznym. Tam, gdzie pojawia się dążenie do dobra wspólnego, trzeba wprowadzać wobec mechanizmu regulacji rynkowej korygujące i promocyjne oddziaływanie organów publicznych. Polityka ekonomiczna wspiera mechanizm rynkowy w sferze rozwoju przedsiębiorczości, przez kształtowanie różnego rodzaju urządzeń dostarczających firmom tzw. korzyści zewnętrznych w postaci możliwości skorzystania z systemów komunikacyjnych, zasilania w wodę, warunków pozyskiwania pracowników, itp. Głównymi dostawcami tych korzyści są sektory publiczne - szczególnie w dziedzinie edukacji, służby zdrowia, badań naukowych, transportu i inne. Ingerencja państwa w sprawy gospodarki następuje poprzez ciągłe decyzje polityczne, za pośrednictwem odpowiednich organów władzy - parlament, rząd, instytucje samorządu terytorialnego. Proces podejmowania tych decyzji jest odmienny od zasad mechanizmu rynkowego i podlega pod tzw. mechanizm wyboru publicznego. W działaniu tego układu znaczenie ma układ sil, reprezentowanych przez poszczególne podmioty uczestniczące w życiu społeczno - gospodarczym państwa. Jest to jednak stosunkowo nowa teoria, która powstała w latach 80 - tych.
1.4. System realnego socjalizmu - bezpośrednie kierowanie gospodarką.
W państwach komunistycznych funkcje polityki ekonomicznej ukształtowały się zupełnie odmiennie. Po nacjonalizacji środków produkcji zostały zniszczone mechanizmy rynkowe i ich działanie. W czasie tworzenia przez partię komunistyczna nowych instytucji i aparatu władzy przyjęto koncepcję bezpośredniego kierowania gospodarką przez tenże aparat. W wyniku tego upaństwowiono nie tylko przedsiębiorstwa, ale też wszystkie formy działalności gospodarczej. To podejście ZSRR narzuciło później państwom realnego socjalizmu, których gospodarka na kilka dziesięcioleci zaznała zarządzania poprzez organy partyjne i administracyjne.
Gospodarkę zaczęto traktować jako jedno, wielkie przedsiębiorstwo, centralnie zarządzane, nierzadko stosując represyjne metody motywacji. Polityka ekonomiczna w tym momencie przestała być czynnikiem działającym z zewnątrz, a stała się integralną częścią systemu gospodarczego. W tym momencie aparat państwowy przejął na siebie wszystkie funkcje regulacyjne. I tak :
organizowania gospodarki, nadawania i zmieniania jej struktury organizacyjnej;
planowania działań gospodarczych, a więc ustalania rozmiarów i kierunków działania inwestycji i produkcji, także dyrektywnych zadań dla wszystkich jednostek organizacyjnych gospodarki.
zapewnienia realizacji wytyczonych planów przez wpływanie na zdyscyplinowanie się wszystkich ich wykonawców oraz wprowadzenie kontroli wszystkich wydanych poleceń;
rozdzielnictwa czynników produkcji i wytworzonych produktów.
Pojęcia kierowanie gospodarką narodową lub planowanie i zarządzanie gospodarką zastąpiły w związku z tym pojęcie polityki ekonomicznej w krajach realnego socjalizmu.
Organizacja gospodarki .
Za pomocą centralnego organu władzy nie sposób zarządzać całą gospodarką, skorzystano więc z pomocy pośrednich szczebli zarządzania. Wytworzyła się więc wieloszczeblowa struktura gospodarki charakterystyczna dla systemu nakazowo - rozdzielczego. W hierarchii dolną pozycję zajmowały przedsiębiorstwa, potem kolejno: jednostki nadrzędne ( centralne zarządy, trusty, zrzeszenia ), ministerstwa. Funkcję organów sztabowych spełniały komisje planowania, zajmujące się operatywną koordynacją decyzji w skali ponadresortowej . Funkcja ministerstwa finansów obejmowała emisję pieniądza, kształtowanie systemu finansowego państwa, budżetu państwa i budżetu organów terenowych. Plany gospodarcze i budżety były uchwalane przez reprezentatywne organy władzy państwowej, faktyczna jednak władza zawsze spoczywała w ręku najwyższego organu partii komunistycznej. Charakterystyczną cechą w systemie nakazowo - rozdzielczym jest zawsze rozbudowany aparat administracyjny. Pociąga to za sobą powstawanie grup społecznych zainteresowanych utrzymaniem takiego systemu ekonomicznego; dlatego jest to układ mało podatny na zmiany i podejmowane próby reform.
Planowanie - procesy decyzyjne.
Kierowanie gospodarka odbywa się za pomocą planu ogólnopaństwowego, do którego są włączone wszystkie jednostki gospodarki. Rozmiary i kierunki inwestycji ustala się centralnie. System planowania obejmuje hierarchiczną piramidę planów; centralny plan gospodarczy obejmuje łączne plany wszystkich resortów oraz jednostki gospodarki terenowej. W związku z likwidacja regulacyjnych funkcji mechanizmów gospodarki towarowo - pieniężnej planowanie odbywało się głównie w jednostkach naturalnych. W celu porównania zadań dot. różnych produktów stosowano przeliczeniowe jednostki umowne ( np.: jednostki paliwa umownego, traktory przeliczeniowe ) Za działania niezgodne z planem groziły surowe kary i sankcje dyscyplinarne. System sprawozdawczości i statystyki służył ewidencjonowaniu uzyskiwanych wyników w stosunku do planu. Dopełnieniem systemu planowania był system kontroli; jego osiągnięcia stosowano do propagandy osiągnięć.
Zasilanie i podział.
Zamiast dominujących w gospodarce rynkowej towarowo - pieniężnych mechanizmów obrotu w socjalizmie realnym wprowadzono administracyjne rozdzielanie zasobów. Jego podstawą był rozbudowany system bilansów materiałowych, bilansów siły roboczej i bilansów finansowych. Bilanse te wykorzystywano do sporządzania rozdzielników. Ważną cecha systemu nakazowo - rozdzielczego jest centralizacja decyzji w sprawie podziału dochodu narodowego na akumulację i konsumpcję. Stopa inwestycji i ich struktura są ustalane decyzyjnie; arbitralne decyzje władzy centralnej określają także poziom konsumpcji. Monopol państwowy handlu zagranicznego umożliwia centralną regulację wszystkich związków z zagranicą. W tak ukształtowanym systemie pieniądz odgrywa rolę drugorzędną i pomocniczą . Działanie tych wszystkich mechanizmów było możliwe tylko dzięki zagwarantowaniu niezbędnej dyscypliny i aparatu represji. Motywacje typu pozytywnego wiązano z przekraczaniem zasad planu ; były to premie, talony na dobra rzadkie, odznaczenia i oficjalne tytuły. Podejmowano też w pewnych przypadkach reformy pozorowane, które nie naruszyły zasad systemu, ale sprawiały wrażenie, że sytuacja się polepsza.
1.5. System socjalistyczny hybrydowy - częściowo zreformowany.
Przemiany w tym systemie zmierzały do ograniczenia administracyjnej roli administracji centralnej i częściowej odbudowy rynku. Ponieważ siły inercji działały blokująco, działaczom proreformatorskim udało się uzyskać jedynie połowiczne sukcesy . Powstało wiele rozwiązań o charakterze hybrydy ; System taki uformował się najpierw na Węgrzech, w latach 80 - tych w Polsce, na wschodzie zaś w Chinach.
W gospodarce narodowej poza rolnictwem nadal utrzymuje się w dalszym ciągu dominacja własności państwowej. Przedsiębiorstwom państwowym przyznawano jednak samodzielność w dziedzinie planowania działalności bieżącej i żądano od nich dodatnich wyników w postaci zysków. Wprowadzono też samorząd pracowniczy i przyznano mu pewne kompetencje kontrolne i stanowiące, ograniczono liczbę szczebli pośrednich; w pewnym stopniu rozszerzono funkcje samorządów terytorialnych.
Na zmianę stosunków organizacyjnych wpłynęła też możliwość przekształcenia niektórych przedsiębiorstw w spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i w spółki akcyjne. Miały one być charakteryzowane przez „ 3 S ” , samodzielność, samofinansowanie i samorządność. Oprócz tego powstają przedsiębiorstwa z kapitałem mieszanym, czasem także z udziałem kapitału zagranicznego, rozszerza się też sektor przedsiębiorstw prywatnych. Pojawia się tendencja do uwłaszczania nomenklatury.
Sterowanie całym procesem gospodarczym pozostaje w gestii najwyższych władz państwowych, a więc parlamentu i rządu. W tego typu systemie utrzymuje się rozdzielnictwo zaopatrzenia materiałowego produkcji i samej produkcji. W Polsce w 1988 roku obejmowano nim około 50% artykułów zaopatrzenia materiałowego. Stosowano bilanse materiałowe i rozdzielniki, co uzasadniało opinie, że system częściowo zreformowany przestaje być nakazowy, ale nadal pozostaje systemem rozdzielczym. Następowała stopniowa demonopolizacja handlu zagranicznego. Nakazy i zakazy planu zastępowano rozbudowaną instrumentacją finansową. Podział dochodu narodowego pozostaje nadal w gestii władzy centralnej, choć kształtuje się też pod wpływem oddziaływań różnych grup nacisku i silniejszych grup społeczno - zawodowych. Ogólnie rzecz biorąc, system częściowo zreformowany cechuje brak spójności. Przedsiębiorstwa państwowe zainteresowane stałym podnoszeniem zysku i wzrostem płac swoich pracowników , starały się go osiągnąć poprzez podnoszenie cen produktów. Ceny były jeszcze częściowo ustalane w trybie administracyjnym , ale zawichrowania w działaniu mechanizmów rynkowych lub jeszcze ich brak z jednej strony i brak rozkazów ze strony władz centralnych powodowały całkowity brak równowagi.
Niewykształcenie rynku kapitałowego powodowało, że wielkości cenopodobne jak stopy procentowe, kursy walut były nadal ustalane w trybie administracyjnym, w związku z tym nie spełniały funkcji obiektywnych parametrów samoregulacji układu ekonomicznego.
Zakwestionowany został monocentryczny system kierowania państwem i gospodarką . W takim przypadku rząd traci kontrolę nad sytuacja ekonomiczna i staje się bezradny wobec postępującej stagnacji w produkcji i rosnącej inflacji i wzrastających roszczeń świata pracy. Powstaje w tym momencie tylko możliwość przejścia do nowego nowego systemu ekonomicznego..
Przejście do nowego „ ładu gospodarczego ” - gospodarki rynkowej.
W następstwie przełomu politycznego , który dokonał się w latach 1989 i 1990, kraje Europy Środkowej weszły na drogę całkowitych zmian gospodarczych , opartych na własności prywatnej i działaniu mechanizmów rynkowych. Nie jest to proste, wymaga ogromnego wysiłku ze strony społeczeństw i rządów. Istotną rolę odgrywa tutaj polityka ekonomiczna, która rezygnując z kierowania całością gospodarki musi jednak pełnić funkcje związane z przekształcaniem struktur własnościowych, przeobrażaniem instytucji i mechanizmów regulacyjnych, stabilizacją gospodarki i przywracaniem właściwej roli pieniądza, pobudzaniem prywatnej przedsiębiorczości i tworzeniem warunków przyszłego rozwoju. Nie na wiele przydaje się koncepcja szybkiej drogi i kuracji szokowej; która, choć przynosi pewne zahamowanie inflacji to powoduje pogłębianie się recesji i bezrobocia. Przyjmuje się, że zmiany te mają najpierw polegać na przeobrażaniu przedsiębiorstw państwowych w spółki akcyjne, sprzedawania ich akcji osobom fizycznym i prawnym, w ramach tzw. prywatyzacji powszechnej. Potrzebne są do tego instytucje, które trzeba dopiero tworzyć: giełdy papierów wartościowych i inne. Uwzględnienia tez potrzebują prawa do własności byłych właścicieli i ich spadkobierców . Każdy z krajów postkomunistycznych stara się wykształcić najbardziej odpowiadające jego warunkom metody transformacji ustrojowo - systemowych.
10
2